W septemberskim wudaću Česko-lužickeho věstníka je wozjewjeny přinošk Jiříja Wolfa »K prašenju pochada a žórła łužiskoserb­­skeje powědki wo Krabaće«. Aw­tor so na zakładźe »barokneho ru­ko­pisa« z klóštra Oseka praša, hač »móhli hinak wu­směrjować prašenje předstawy, zo je so powědka wo Krabaće z Hornjeje Łužicy na čěski bok Rudnych horin rozšěrjała«. Podobnje je to hižo 2007 Adam Votruba we Věstníku proklamował. Wo kotry rukopis so jedna? Přisłušnik rjadu cisterciensow z klóštra Oseka P. Malachias Welcker bě w druhim dźělu swojeje rukopisneje chroniki w lěće 1640 powěsć wo rubježniku z mjenom Hans Krawat po­dał, kiž bydleše we wsy Loučná blisko klóštra. Zhromadnje z ně­kotrymi kumpanami zahaji Krawat parti­zanski bój přećiwo šwedskim wojakam, kotřiž tehdy Rudne horiny zapusćachu. Morjenych Šwedow ćisnychu do prózdnjeńcy pola Oseka, kotruž »Kra­wa­tenloch« mjenowachu. Krawata samoho mějachu ludźo za kuzłarja.

Jako wusud pisa Wolf, zo móhł dźěl serbskeje powědki wo kuzłarju Krabaće z woko­liny Osekskeho klóštra po­cha­dźeć: »Za posrědkowarjow, ko­třiž­ powěsć do Hornjeje Łužicy přenjesechu, móžemy po mojim zdaću měć mnichow z tudyšeho cistercienskeho klóštra, kaž bě to Josephus Gallus († 1712), pochadźacy z Kulowa.« Mjenowany je hišće dalši Kulowčan, wěsty Jacobus Gallus († 1738), kiž bě na jezuitskim gymnaziju w Chomutowje studował. Wo woběmaj so praji, zo měještaj po zastupje do klóštra dale kontakt z domiznu, »tak móžeše so powědka wo podrudnohórskim rubježniku a ku­złarju snadź do Hornjeje Łužicy dóstać, hdźež bu wjele pozdźišo wobohaćena«.

»Kaž atlasy tak tež morjo rěčku njeznaje, ale wono by było hinaše morjo, hdy by njepřiwzało tež wodu rěčki Satkule.« Štož Jurij Brězan w swojim Krabaće za rěčku Satkulu piše, móžu zdobom za młodźinsku žołmu Satkule nałožować. Naš Serbski rozhłós njeby dźensa tajki był, njeby-li prawidłownje młoda žołma naše wusyłanja zesyl­njała a swój wid a swoju wědu do wul­keho morja informacijow wo Serbach do medialneho swěta wuliwała.

Před 20 lětami – dnja 12. apryla 1999 – serbscy młodostni prěni króć póndźelu wječor hodźinu ze serbskim słowom a dźělnje tež serbskej hudźbu pjelnjachu. Wězo mě­jachu hižo do toho tydźensce štwórć hodźiny w rańšim progra­mje Serbskeho rozhłosa, kiž pak so jako časowje nje­zbo­žowne wopokazachu.

›Trjebamy něšto za našu młodźinu, zo njeby jenož němske sćelaki słuchała. A wona njech so prošu jara hnydom sama­ wo wobsahi postara. A z tym­ njech wona sama swoje temy zamołwi. My – starša generacija a profesionelni žurna­lisća – skićamy pomoc, wukubłanje, poradu a kritiku‹, tak abo podobnje rozmyslowaše so we wjednistwje.

Mjeztym su sej Satku­larki a Satkularjo sami swoje rěčnišćo wudrěli. Zaměrnje w běhu dweju lětdźesatkow so młodźinske poskitki kóždu póndźelu jenož přez serbskorěčne domjacnosće nježórla, ale tež přez młodźinske kluby dwu­rěčnych wsow. Temy smědźa prowokantne a dušne, po­litiske a swójbne, swětne a nabožne, realistiske a fantastiske być. Druhdy so tež dźiwam, z čim so młodźina takle zaběra. To njech mi hišće něchtó twjerdźi, zo so mło­dźina za politiku njezajimuje! Druhdy wobjed­na­­waja tež prašenja, kiž njejsu za starše wuši myslene. Abo snadź tola? Mějach raz pón­dźelu wječor tele­fonat ze staršim słucharjom, kiž so njemdrje přez wusy­łansku temu rozhori. Jemu radźach, sej raz předstajić, zo je sam zaso 18lětny, połny elana a sonow a hišće njeskostnjeny. Hač je pomhało, njewěm. Najwažniše je, zo maja serbscy młodostni swójski program. To wobhla­duju jako hłowny wu­znam Satkule.

W Serbskim seminarje w Praze wotmě so 30. nowembra 2018 III. Praski sorabistiski sym­pozij, zarjadowany wot Towarstwa přećelow Serbow z pod­pěru magistrata čěskeje stolicy. Tema bě Jan Pětr Jordan (1818–1891), wuznamny akter serbskeho narodneho wozrodźenja a jeho doba. Na tutym mjezynarodnym wědomostnym zeńdźenju wustupichu z přednoškami ze serbskeje strony třo Maćicarjo a direktor Lipšćanskeho sorabistiskeho insti­tuta, třo wědomostnicy z Pólskeje, z čěskeje strony zastupjerjej akademije wědomosćow, třo z Karloweje uniwersity a serbofil z Libereca.

Měrko Šołta poda k hižo husto wobjednanemu přirunanju Smoler a Jordan nowe aspekty a druhi wid na rozwiće narodneho hibanja, na př. kak Jordan jako moderny žurnalist, nakładnik a uniwersitny docent něšto staršemu Smolerjej pokaza, zo njedyrbi so kaž Zejler stać z duchownym w serbskej holi, ale móže so zeži­wić jako swobodny literat a wučomc. W Lipsku w redakciji Jorda­nowych lětopisow přiswoji sej know-how za swoje pozdźiše redaktorske a přede­wzaćelske dźěło. Napjatu stawiznu poćaha mjez Zejlerjom a Jordanom wobswětli dr. Franc Šěn w zwisku z nastaćom a wudawanjom Jordanoweho serbskeho tydźenika a kulturneho měsačnika. Zamóžnosć Jordana jako literarny kritikar pokaza Šěn na přikładźe wěcywustojneje recensije Zejlerjoweje ly­riki.

Před sto lětami, 1919, postaji měrowa konferenca powójnski porjad w Europje. Na rozpadankach starych imperijow nastachu wosebje na wuchodźe kon­tinenta nowe staty, tež w bjez­posrědnim susodstwje serbskeje Łužicy. Někotři zastupjerjo Serbow widźachu w njewěstym času jónkrótnu składnosć, samostatnosć swojeho ludu zwoprawdźić, při čimž běchu wosebje njespokojom ze stawom serb­skeho kubłanja. Kajku podpěru w serbskim ludźe mějachu, njebě tehdy a njeje hač do dźensnišeho jasne. Zo bychmy na tutu dobu spominali, zběramy w přichodnych čisłach skrótšene wurězki ze serbskich medijow toho časa, kotrež za sebje rěča.

Serbske Nowiny, 01.02.1919:

Dźělenje Łužicy wot Němskeje.

Přećiwo protestam sakskich łuži­skich wyšnosćow staj předsyda Serbskeho narodneho wuběr­­ka, Bart, a jeho sekretar Bryl, slědowace wozjewiłoj: [...] Zjednoćenje hornjołužiskich a delnjołužiskich Serbow w přichodnym so sam zarjadowacym serbskim kraju [...] je tak derje kaž dokonjana nje­pře­měnliwa woprawdźitosć. [...] My jenož wulkotnu hodźinu swětoweho wobroćenja wužijemy. [...] Jenož ći, kotřiž žałoznu časowu chutnosć njerozumja, njech wěrja, zo móža ze šćer­ćacymi słowami a papjernymi protestami swětowy časnik wróćo stajić. [Bart, Bryl; w Budyšinje, 25. januara 1919]

Lońska Schadowanka 1. decembra 2018 jo był mój debit ako gósć. Som južo žedne raze dožywiła to zajmne tšojenje w Budyšynje, ale akle łoni jo se mě­ raźiło raz do Chóśebuza woglědaś. Som była narska na kulturny program a teke na rejowanje pó rytmach serbskeje muziki. Cerwjena nitka Schadowanki su ga zmakanja ze sobuwuknikami, ceptarjami, wósobami zjawnego serbskego žywje­nja – stakim woplěwanje kontaktow. Jo rědnje, schadowaś se raz wob lěto, wuměnjaś nazgónjenja, spominaś na stare case a wózjawiś pśichodne plany­. Schadowanka jo teke wita­na góź­ba serbski powědaś za wšych, kótarež howa­cej wšednje nimski powědaju.

Dwójorěcna moderacija jo wjadła gósći do swětosneje atmo­sfery. Schadowanka jo se zachopiła z wjelgin dobrym wustupom chora Dolnoserbskego gymnaziuma, kótaryž jo wabił pśiglědowarjow do zgromadnego spiwanja pěsnicki »Every­body loves­ saturday night« w něko­tarych rěcach a ze spiwanim »Serbskeje jěš­ni­ce«. Pótom jo Serbski młodźinski ansambl z Budyšyna zagrał kuse tradicionalneje serbskeje muziki z dudami, małymi a wjelikimi serbskimi guslami. Na to su wuknice DSG prezentěrowali mo­do­wu pśeglědku: elementy dolnoserbskeje drastwy, nałožowane w nacasnej moźe. Projekt jo nastał­ pó wuměnje wuknikow Erasmus-programa, ako jo mło­źina z Chó­śebuza na woglěd do Norwegskeje dojěła. Młode designerki 12. rědownje su pśiznali, až jo nadawk­ był śěžki, pśeto njejsu do togo wěźeli, kak se šyjo ze šyjarneju mašinu. Tola kóńcny wuslědk proce jo pozitiw­nje za­ła­pił a zagórił wuknikow a pu­blikum. Studenty sorabistiki z Lipska su pósłali za Schadowanku jaden wideo, kenž jo se na płachśe pokazał. Wóni su skeč pśedstajili z nadpisom: »Daj mě jadno źowćo.« To jo była parodija telewiznego programa, źož muski wubjerjo žeń­sku z tśich kandidatkow pó stajanju pšašanjow. Skeč mó­žośo se woglědaś na YouTube. Wjerašk Schadowanki jo był wu­stup młodeje kupki The Good Soul Project, kótaraž jo zagóriła z pśedstajenim nacasneju dolnoserbskeju pop-titelowu, stwórjoneju w lěśe 2015. Last but not least jo teke duo LeDazzo publikum kradu wobguslował. Studentku a jazzowu spiwarku Lenu Hauptmannojc jo na koncertowej gitarje wirtuoznje pśewóźował Dan Baron. Wónej stej mjazy drugim pśed­stajiłej nowu jazzowu kom­poziciju na baseń Miny Witkojc. Se wě, teksty móžomy cesto lěbda rozměś. Ale organizatory (DSG a Załožba za serbski lud) by pśi kon­ci­pěrowanju programa mógali na to źiwaś. Kaž pśi spiwach chora DSG, pśi pśed­stajenju modoweje pśeglědki a pśi pokazanju skeča by technika se mógała wužywaś, aby se teke druge spiwane teksty šlagrow na płachtu projicěrowali a lěpše rozměśe serbskeje poezije by toś móžne było.

Poprawom je klasiski schadźowankar wulkomyslny ambiente Budyskeje »Króny« zwučeny. Lětsa běše to hinak. Jeničku alternatiwu za wupad tutoho zarjadowanišća, nimo sportownjow, skićeše Budyske dźiwadło. Hladajo na nowu městnosć běchu tuž mnozy wopytowarjo wosebje wćipni na lětušu 144. schadźowanku.

Hižo w předpolu běše zarjadowanje nimale wupředate. Hosćo pjelnjachu sobotu wječor poněčim dźiwadło. Hornja etaža skićeše dobru móžnosć za prěnje bjesady. Po trójnym klinkanju zahaji so zdypkom w 19.00 hodź. program, při čimž běše njezwučene, zo mějachu šije w běhu programa suche wostać.

Zahajenje programa bjez słowow běše nowum. Jeničce z pomocu plakatow rozmołwještaj so akteraj z dobrymi pointami a prěnje posměwki z publikuma kreatiwny start mytowachu. Po tym přewzaštaj Katharina Pöpelec a Richard Nowak, znataj ze Smjerdźečanskeje rejowanskeje skupiny respektiwnje jako elewaj Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła. Jeju jewišćowa nazhonitosć běše zakład za dobru a přijomnu připowědź, kotraž spleće jednotliwe přinoški do cyłkowneho programa.

Nowe zynki Měrćina Weclicha přednjese 1. serbska kulturna brigada pod nawodom Friedemanna Böhme. Sylny zaćišć zawostaji impozantna ličba sobuskutkowacych a interpretacija třoch modernych a zajimawych twórbow. Kritiski duktus Weclichoweho spěwa pohnu k přemyslowanju wo aktualnych socialnych zjawach kaž njesprawnosći w towaršnosći, kotrež so w nim jewjachu.

Město Sighişoara (hungorski Segesvár, nimski Schäßburg) we wutšobje Sedymgórskeje, kótaregož historiski centrum wót 1999 k swětowemu kulturnemu derbstwoju UNESCO słuša, jo pla turistow znate pśedewšym ako (pózdatne) rodne městno sławnego wjercha Vlada III. Drăculea. Cłonki kulturneje kupki »Serbska reja« z Lipska/Chóśebuza – Gregor Kliem, Fabian Jacobs, Beth Fogleman, Robin Brück a Clemens Isensee, ako su ze mnu dnja 20tego awgusta z najmjetym małym busom do Sighişoara jěli – pak njejsu byli na slědach togo kšejłacnego groby Dracula. W koferowem rumje smy sobu pśiwjadli kopicu muzikowych instrumentow a samo pór głažkow z błośańskimi górkami – ale žeden kobołk. Wjeliki event, kenž jo nas dotam pśiwabił, jo był interetniski festiwal »Proetnica«, kenž jo lětosa južo k 16temu razoju w Sighişoara etnokulturnu wjelerakosć swěśił. Kulturne kupki wšyknych 20 rumuńskich mjeńšynow (mjazy nimi na pś. Hungory, Roma, Grichy, Pólaki, Ruteny a Tatary) su tam wót 22. do 26. awgusta ze spiwanim a rejowanim wustupili. A lětosa jo tam k prědnemu razoju teke kupka ze serbskeju kulturneju slězynu wustupiła: Serbska reja. Ale kak jo se to wušykowało?

W lětomaj 2016/17 přepodachu so Serbskemu muzejej w Budyšinje najwšelakoriše dary, z kotrychž běchu někotre z koncepciju a wuhotowanjom wosebitych wustajeńcow zwjazane.

Tak dósta Serbski muzej w lěće 2016 po jubilejnej wustajeńcy składnostnje 80. narodnin wuměłca Eberharda Petersa z Běłeje Wody mólbu a dwaj rě­zaj­ z repertoira jeho wuměłskeho tworjenja. Eberhard Peters, kotryž narodźi so 7. julija 1936 do swójby škleńčerja, dósta wukubłanje w naročnym rjemjesle škleńcoweho grawera w Hornjołužiskej škleńčerni w Běłej Wodźe. Nimo swojeho powołanja wuknješe zdobom rysowanje a molerstwo. Wosebity wliw wukonještaj při tym jeho wučerjej, rodźeny Zhorjelčan a wuměłc Kurt Heinz Sieger a serbski tworjacy wuměłc Jan Buk. Petersowa mólba »Braška« z lěta 2010 (acryl na drjewje) je jedne z jeho studijnych dźěłow wo formach Slepjanskich narodnych drastow. Jeho linolowej rězaj »Spielt auf« (1987) a »Offenes Tor« (1986) pokazujetej porno tomu rozestajenje wuměłca z temami wokoło narod­nych drastow, nałožkow, straty domizny, wudobywanja brunicy a ničenja přirody.

Składnostnje wosebiteje wustajeńcy »Wotmolowane« dari w lěće 2016 Wolfgang Poldrack z Mišna Serbskemu muzejej histo­riske fotowe dokumenty z herbstwa fotografa Alwina Poldracka (1887–1928) z Hodźija. Jedna so přewažnje wo po­hladnicy a staru wizitnu fotografiju, kotrež buchu do koncepcije wustajeńcy integrowane. W času wustajeńcy přepo­dachu so muzejej dalše fotowe dokumenty kaž historiski wobraz młodeje žony w serbskej katolskej narodnej drasće z lěta 1890, kotryž nasta w Budyskim atelieru Süß (darićel Lutz Spieler, Budyšin). Tež dopomnjenskej wobrazaj kaž na přikład wobraz wulěta Njebjelčanskeje šulskeje rjadownje do Sakskeje Šwicy 1914 (darićel Boris Wuješ, Budyšin), abo wobraz jako dopomnjenja na čas wojerskeje słužby z lěta 1900, kotryž pochadźa ze zawostajenstwa Marije Šustrec z Hórkow, wobohaćitej zběrku fotografijow. Přechod wot čorneje k běłej njewjesćinskej drasće dokumentuje fotografija serbskeho ewangelskeho kwasa wokoło lěta 1900 (darićelka Ingeborg Brendler, Budyšin). Zajimawe su tež 32 sceniskich wobrazow wot kameramuža Güntera Biedermanna k DEFA-krótkofilmej »Rockenstock und Zamperstrauß« z lěta 1954, kotrež­ přepoda 2017 Inge Biedermann z Podstupima. W konwoluće dokumentow z herbstwa swójby Richarda Jauricha z Drježdźan namaka so originalny portret prof. dr. Arnošta Muki z wěnowanjom jeho sotry Rejzy Jaurichoweje składnostnje jeho 70. narodnin 10. měrca 1924. Arnfried a Erika Michalk z Malešec přepo­da­štaj fotowe dokumenty, kotrež zwobraznjeja dopomnjenki na šulski čas z lěta 1910, rejowanski bal 1900, swójbne portrety wokoło lěta 1890 a dźěłaćerjow při dźěle w skale w lěće 1909. Čornoběłe abo pisane pohladnicy z narodnymi drastami, kotrež­ buchu wot Ericha Schutta z Choćebuza, Steffena Langi z Budyšina a Rolfa Langematza zhotowjene, dósta Serbski mu­zej­ tohorunja 2017.

Muzeje su w prědnem rěźe institucije, źož se systematiski zběra na dobro cełeje ludnosći, dokulaž objekty, kótarež se do muzeja dawaju a se w njom wobchowaju, njejsu wěcej priwatne. Wóni su towarišnosći pśistupne, teke pón, gaž njejsu we wustajeńcach wiźeś.

Eksponaty pśidu pak pśez nakupi abo ako dar a pśepo­da­śe do muzealneje zběrki. My howko w chóśebuskem Serbskem muzeju mamy tu wjeliku glu­ku, až se pśecej zasej drogostki do muzeja darje, dokulaž wiźe swój dar eksplicitnje ako wo­bo­gaśenje dolnołužyskeje kultury. To smy nazgónili wósebnje pó wótwórjenju našogo muzeja w lěśe 1994 a wušej togo se to stanjo cesto pó wósebnych wustajeńcach, źož se wěsta kulturnohistoriska tema bližej pśedstajijo. Luźe pak teke mimo wósebneje góźby objekty do muzeja dawaju, dokulaž wěźe, až se porědnje wobchowaju a zjawnosći pśistupne wóstanu.

Tak běšo to tež pla źiśisyna Bogumiła Šwjele, kněza dr. Dietera Šwjele (lětnik1941) z Essena. Wón jo se rozsuźił, drogotne eksponaty z derbstwa Bogumiła Šwjele do Chóśebuza, do Serbskego muzeja dariś, dokulaž muzeje su žywe pśez to, až originale wobsejźe a pokazuju. W lěśe 2016 jo nam fyzi­­kaŕ dr. Šwjela pśepódał wólejowu mólbu wót Fryca Latka »Portret Bogumiła Šwjele«, (kenž som se pśed lětami za Latkowu wustajeńcu wupóžycyła). Nastaśe togo wobraza smy tencas hyšći na lěto 1936 wótšacowali. W rozgronje z nim jo se dopomnjeł, až ma we zawóstajonem derbstwje něźi hy­šći­­ to foto, pó kótaremž jo mólaŕ Latk portret mólował. Zajmowana nad originalnym fotom, jo dr. Šwjela naraźił, tež za dalšnymi fotami pytaś, ako by do chóśebuskego muzeja se góźeli. Tak jo drugi wjelicny dar do muzeja pśinjasł: fotowy album ze 60 originalnymi fotografijami ako na pś. wšake portrety Bogumiła Šwjele, familijowe fota, portrety rownikow ako wót Mata Kosyka z pósćenim, Arnošta Muki, Wylema Nowego, Oty Wićaza, ceptarja Fryca Knochy, dešańskich wejsanarjow a dalšnych serbskich wósobinow. Do albuma słušaju te­ke­ póglědnice, kenž jo B. Šwjela na źiśisyna pisał. Wjelgin wužytne su pśipiski k fotografijam, aby mógali je pšawje zarědowaś. Wurědna drogostka jo tež originalna jězdna dowólnosć B. Šwjele z lěta 1911.