Moler a publicist Měrćin Nowak-Njechorński bě zdobom wusahowaca wosobina Serbskeho Sokoła. Na konferency k jeho 100. narodninam w lěće 2000 so jeho skutkowanje w serbskim sportowym towarstwje we wosebitym přednošku hódnoćeše.1 Bjez dźiwa, zo namakamy mjez jeho wobrazami figury Sokołow. Christina Boguszowa je w lěće 2004 w Sokołskich Listach wobšěrnišo k tomu pisała.2 Je tam rěč wo wobrazach ze Sokołom-jednotliwcom, sokołskej dwójku abo skupinu Sokołow. Mjenować chcemy někotre znate wobrazy:

• barbnu pohladnicu ze Sokołom w paradowej uniformje, zhotowjenu składnostnje 2. sokołskeho zlěta we Wulkim Ćisku

• pjerokrjesbu z lěta 1930 z pomjenowanjom »Zbudźenje«, pokazowacu Sokoła ze serbskej chorhoju a tekstom »Hój horje, serbski Sokole, zbudź cyłu serbsku zem!« Stej to lince najznaćišeho sokołskeho spěwa. K mjenowanemu wobrazej eksistuje druha wersija. K w Sokołskich Listach 4/1995 wozjewjenemu wobrazej běch z archiwa něhdyšeho Serbskeho zarjada ludoweho kubłanja citował, zo »njesmě so wobraz wužiwać«. Čehodla bě so to postajiło, njeje znate.

• drjeworězbu »Lubosć« z młodym mužom w paradowej uniformje a młodej žonu w narodnej drasće, wozjewjenej prěni raz w zběrce basnjow Pawoła Krječmarja w lěće 1929 z titlom »Raj myslow, sonow z łužiskich honow«

Zo bě so w lěće 1920 Serbski Sokoł załožił, na tym mějachu čěske­ zjednoćenstwa a wosobiny wuznamny podźěl. A zo bratrow­ska pomoc hač do wot nacionalsocialistow nanuzo­waneho rozpušćenja serbskeho sportoweho towarstwa w lěće 1933 traješe, wo tym swědča mnohe přikłady. Wo někotrych »kmótřiskich darach« w slědowacym pisam.

Profesor Josef Páta a druzy

Mjeztym zo ze serbskeje strony wosebje Marko Smoler w nowinach a časopisach po 1918 za załoženje serbskeho ćěłozwučowanskeho towarstwa wabješe, podpěraše jeho z čěskeje strony předewšěm Josef Páta. Za VI. wšosokołski zlět 1907 w Praze spyta wobdźělnikow dobyć. Napisa tohodla do časopisa Łužica nastawk »Lětuše słowjanske swjedźenje w čěskej Prazy«. W rukopisnym dodawku k swojej knižce »Sokolstvo a Slovanstvo« (Sokołstwo a Słowjanstwo) k tomu doda: »Hižo w lěće 1911 sym sčinił pospyt, zo by so sokołska myslička k Łužiskim Serbam dóstała, napisał sym tehdy tež nastawk ›Łužiscy Serbja a sokołska ideja‹ ... ale bjez wuspěcha.«1

»W lětomaj 1919/1920 přeswědči Josef Páta Hermana Šlecu (z Droždźija), Jana Cyža (ze Žuric), Jurja Wićaza (ze Špitla) a Hańžu Kubašec (z Chasowa) w Sokole zwučować«.2

9. nowembra 1920 bu w Budyšinje prěnja jednota Serbskeho Sokoła załožena. Hač do lěta 1930 nasta cyłkownje 21 jednotow. Po nastupje nacijow dyrbješe sportowe towarstwo 9. apryla 1933 swoju dosć wuspěšnu dźěławosć skónčić. Po Druhej swětowej wójnje wožiwjenje móžne njebě, to poradźi so hakle po znowazjednoćenju Němskeje. 27. decembra 1993 bu w Hórkach Serbski Sokoł znowa załoženy. Někotre přičiny dołheho přihota w slědowacym podam.

Nastork z Čěskeje

16. februara 1862 bu w Praze prěnja jednota Sokoła w Čěskej załožena: W přitomnosći 75 wosobow bu dr. Jindřich Fügner za starostu wuzwoleny, Miroslav Tyrš za městostarostu. Pod hesłom »Tužme se!« (Krućmy so!) dźěše wo to, w času narodneho wozrodźenja ćělne a duchowne mocy młodych ludźi rozwiwać, złožujo so na hesło starych Grjekow »W strowym ćěle strowy duch«. W meji 1862 přewza Miroslav Tyrš načolnistwo jednoty, kotraž nošeše oficialnje mjeno »Sokol – Pražská tělocvičná jednota«. W běhu lěta nastachu w dalšich dźewjeć čěskich městach jednoty Sokoła. Miroslav Tyrš spisa w lěće 1870 wuznamny program »Náš úkol, směr a cíl« (Naš nadawk, směr a zaměr), kotryž bu potom lěto pozdźišo jako zawodny nastawk w prěnim čisle časopisa »Sokol« wozjewjeny. Sokołska myslička rozšěri so po čěskim nastorku tež w druhich słowjanskich ludach – najprjedy w lěće 1863 w Słowjenskej. Prěni hłós k nastaću sokołskich jednotow tež pola nas w Serbach pochadźa z lěta 1882, jako přewjedźe so prěni zlět čěskeho Sokoła w Praze. Zarjadowanje dožiwi serbski student Jan Ćěsla. Bě wot wobsaha zarjadowanja tak zahorjeny, zo wozjewi w časopisu Łužica namjet, »tež tajke towarstwo zawjesć, zo snadź bychu klětu tež serbske młode Sokoły wulětowałe a serbsku rěč a narodnosć mjez sobu hajiłe a posylniłe».1 (W Nowych Boranecach w lěće 1840 rodźeny Jan Ćěsla studowaše pozdźišo w Praze a skutkowaše wot 1871 jako lěkar w Neveklovje blisko stolicy. Tam zemrě w lěće 1915.)

W nětko hižo stolětnych stawiznach Serbskeho Sokoła – w Budyšinje bu 9. nazymnika 1920 prěnja jednota załožena – hrajachu serbscy wučerjo wusahowacu rólu. W rozdźělnych funkcijach wot starosty abo načolnika (to bě nazwučowar) w jednoće hač k wodźacym funkcijam we Łužisko-serbskim sokołskim zwjazku skutkowachu wučerjo kaž Feliks Hajna, Arnošt Holan, Filip Jakubaš, Ota Jurak, Jan Meškank, Michał Nawka, Pawoł Pjetaš, Jurij Słodenk, Herman Šleca, Jurij Wjela a druzy.

Mjez katolskim resp. ewangelskim duchownstwom sahaše nastajenje k Sokołej wot zjawneje zwjazanosće přez tolerancu hač k napřećiwnemu wustupowanju. Z ewangelskeje strony mamy dotal přemało faktow. Symboliske njech je měnjenje fararja Jana Křižana z Klukša, kiž jako tehdyši předsyda Domowiny na sokołskim zarjadowanju 1. měrca 1931 w Lichanju młodźinu do sobudźěła za narod namołwješe.1 W slědowacym wěnujemy so přikładam z katolskeho duchownstwa hač do 1933.

Pater Romuald chwali Sokoł

21. septembra 1924 zetkachu so Sokoljo ze 14 jednotow w Pančicach k prěnjemu zwjazkowemu zlětej. Wobsah programa bě swjedźenski nyšpor.

W septemberskim wudaću Česko-lužickeho věstníka je wozjewjeny přinošk Jiříja Wolfa »K prašenju pochada a žórła łužiskoserb­­skeje powědki wo Krabaće«. Aw­tor so na zakładźe »barokneho ru­ko­pisa« z klóštra Oseka praša, hač »móhli hinak wu­směrjować prašenje předstawy, zo je so powědka wo Krabaće z Hornjeje Łužicy na čěski bok Rudnych horin rozšěrjała«. Podobnje je to hižo 2007 Adam Votruba we Věstníku proklamował. Wo kotry rukopis so jedna? Přisłušnik rjadu cisterciensow z klóštra Oseka P. Malachias Welcker bě w druhim dźělu swojeje rukopisneje chroniki w lěće 1640 powěsć wo rubježniku z mjenom Hans Krawat po­dał, kiž bydleše we wsy Loučná blisko klóštra. Zhromadnje z ně­kotrymi kumpanami zahaji Krawat parti­zanski bój přećiwo šwedskim wojakam, kotřiž tehdy Rudne horiny zapusćachu. Morjenych Šwedow ćisnychu do prózdnjeńcy pola Oseka, kotruž »Kra­wa­tenloch« mjenowachu. Krawata samoho mějachu ludźo za kuzłarja.

Jako wusud pisa Wolf, zo móhł dźěl serbskeje powědki wo kuzłarju Krabaće z woko­liny Osekskeho klóštra po­cha­dźeć: »Za posrědkowarjow, ko­třiž­ powěsć do Hornjeje Łužicy přenjesechu, móžemy po mojim zdaću měć mnichow z tudyšeho cistercienskeho klóštra, kaž bě to Josephus Gallus († 1712), pochadźacy z Kulowa.« Mjenowany je hišće dalši Kulowčan, wěsty Jacobus Gallus († 1738), kiž bě na jezuitskim gymnaziju w Chomutowje studował. Wo woběmaj so praji, zo měještaj po zastupje do klóštra dale kontakt z domiznu, »tak móžeše so powědka wo podrudnohórskim rubježniku a ku­złarju snadź do Hornjeje Łužicy dóstać, hdźež bu wjele pozdźišo wobohaćena«.