Knižka ze škitnej wobalku leži w mojimaj rukomaj: němskorěčne přełožki wubranych basnjow Mata Kosyka. Wudaće je k jeho 80. posmjertninam wušło. Pětš Janaš a Roland Marti staj wudawaćelej a zdobom přełožerjej do němčiny. Pjeć »Albionskich štučkow« a 52 basnjow, mjez nimi epos, su tu w šěsć tematisce rjadowanych wotrězkach zhromadźene. Dołhe lěta je so Pětš Janaš z basnistwom Mata Kosyka zaběrał, jeho basnje přełožował, wšelake z tule publikowanych basnjow tež hižo druhdźe wozjewił. A tola je tale wubrana zběrka něšto wosebite. Wona da dohlad do wobšěrneho literarneho dźěła basnika, při tym nochce zdobom wědomostne dźěło być. Basnje skutkuja ze sebje. A je čitajo nazhoniš tola tójšto biografiskeho wo wonym basniku.

W prěnim dźělu »Poet na burskim dworje« su zapřijate basnje wo Błótach a wobwarnowanym dźěćatstwje na wsy. Wo žiwjenju w Božej stwórbje, ale tež wo žedźbje za měrliwym swětom. Swójbni, dźěd, mać, nałožki, mytiske postawy, lubosć a zachodnosć so w jeho basnjach jewja, tola tež rozžohnowanje a wotchad. Sylne impulsy basniskeho tworjenja. Abo, zo bych to ze słowami ruskeje poetki Mariny Zwetajeweje rjekła: »Kóždy basnik je w swojej bytosći emigrant.« W druhim dźělu »Poezija prerije« so Kosykowy přichad do Ameriki wobjednawa, začuće cuzby, ale tež swobody. Wón pisa, što jeho při pomniku Lincolna zaběra, što w pólskim Chicagu, w Albionje abo při zetkanju z Indianku. W mócnym prudźe rěki Mississippi, howrjenju wichorow a cyklonow spóznaje bjezmóc čłowjeka. Často wotewrja so Kosykowe basnje zapřijećam domizna a cuzba, zo bychu w kombinaciji domizna = swět wjercholili. Žedźba za domiznu w Błótach a w njebjesach, to rěka nadźija na wobě, bě Kosykej wažny nastork do pisanja. Tutomu slědujetaj přełožerjej: »Sym so chcył bližić z němskimi słowami tehdomnišeho časa basnikej kaž čitarjej. A při tym wostać při ›słowje‹ basnika, jemu na hubu hladajo«, pisa mi Pětš Janaš k swojemu dźěłu. Tola kóždy přełožer zawostaji swój rukopis w přełoženej basni. Toho so tež dowěch, hdyž přirunach Kita Lorencowe přenjesenje basnje »Gefangenes Vögelein« (Singvogel im Käfig). Čim wjace přełožerjow, ćim wjace hladanišćow. Čitach raz baseń Puškina a 15 jeje přebasnjenjow do němčiny. Žadyn přełožk so tamnemu njerunaše, a tola běchu wšitke přenjesenje originala.

rady njerady koronady

wobwija lěto po swojim

*

zymničkow zwónčki zadrišća

hłowa pod krónu njezaboli jenož krala

*

hdyž chce žona jenož króna hłowy muža być

njech jeho runjež pyši

*

pócćiw žerje zwěrina

ty žiw so ze sokom

*

w lěsu na nahlencu ležo

kozyradku žwjenkać je strowe

*

hólčik kaž palčik wysoki kaž kralik

ale nutřkowny čólny kruh kaž ekwator

*

přińć a woteńć twori koło monady

to je štož wostanje

RÓŽA DOMAŠCYNA

kaleny kćěja běłe bule wisaja

so kolebajo w kerkach na Mikławšku

z woknow blisko padnu hrimajo ličby

woporow mrětwy a strach

runja wutřělam napoleonskich kanonow

něhdy jich stany podłu hrodu tam

hejsowachu a młode měšćanki so wječor

šćěkajo skok do stana sunychu

žane fisimatenty wołachu maćerje

što to pomhaše wjele pozdźišo

wuchodźowachu so rjanki zaso

nimo blokow Kubačanow kiž za nimi

hwizdachu doniž holcy njepřestupichu próh

žane fisimatenty wołaše wowka

ćahajo wnučku za sobu nimo parkowych

ławkow hdźež běchu so wusydnyli

njepřewodźeni kadlički te na holčki

mikotachu doniž so holčki njezasmějkotachu

a jim pip njepósłachu: wječor w dźewjećich?

kaleny kćěja běłe bule kolebaja

so wothladajo wot mrětwy

zetkawaja so na Mikławšku poriki

zezad kerka so wobjimajo zabudu

RÓŽA DOMAŠCYNA

W jeho stwě w Serbskim instituće w Budyšinje kopjachu so na wulkim pisanskim blidźe knihi, manuskripty a antikwariske wudaća. Sćěny pyšachu wobrazy literatow a prócowarjow za serbsku rěč. Hdyžkuli z próstwu wo někajki pozabyty nastawk abo zapisk do jstwy stupich, je mi pomhał, často z pomocu ličaka, kotryž po mojim měnjenju wšitko wokoło serbskorěčneje literatury w swojim nutřkownym chowaše, na čimž ma Franc Šěn wulki podźěl, wšako je digitalizowanje jedyn z jeho »konikow«.

Druhdy smědźach samo do rumnosće w podzemju stupić, hdźež su wosebje žadne wudaća składowane. Mnohe tute žadnostki je z »kriminalistiskim čuchom« namakał abo wuslědźił. Často tež w Pólskej abo Čěskej, přez přećelske styki.

Serbsku centralnu biblioteku a Serbski kulturny archiw měješe Franc Šěn na starosći. Wón wozjewja wobšěrne nastawki wo serbskich prócowarjach přitomnosće a zašłosće. Njeznaju nikoho, kiž telko wo serbskorěčnej literaturje a jeje wokruhu, wo wosobinach a jich žiwjenju wě kaž wón. Wšu tule wědu – nětko doma a z pomocu swójskeho kompjutera – rady dale dawa. Derje nazhoniš to tež w towarstwje Přećeljo Smolerjec kniharnje, kotrehož pokładnik lěta bě a kotrehož předsyda nětko je. Chcu jenož někotre ćežišća naličić, wo kotrež je so w towarstwje starał a so dale stara: 2011 wulět towarstwa do Sernjan a rozmołwa z Pawołom Rotu, w samsnym lěće bě 20. róčnica Smolerjec kniharnje, na čitanskej nocy porěča wón wo žiwjenju Smolerja jako přełožerja a basnika. Runje tak staraše so wo popołdnja a wječorki, kiž stejachu pod hesłom žiwjenja a skutkowanja basnicow a basnikow, kaž na přikład Herty Wićazec, prěnjeje serbskeje basnicy, Antona Nawki, Gerata Libša, Alberta Wawrika, Jurja Wingera abo literatow, kiž su w Prěnjej swětowej wójnje žiwjenje přisadźili. Wuprawu do čěskich Jabkenic chcu wuzběhnyć, hdźež Franc Šěn nam wo přebywanju Jurja Chěžki w lěće 1937 w zwisku z tamnišej wustajeńcu serbskeje kultury přednošowaše a rozjimanja čěskich hosćićelow přełožowaše. Abo wuprawu do Lubija, hdźež wědźeše nam tójšto wo duchownych prócowarjach powědać, kiž tam tež na dobro serbskorěčneje literatury skutkowachu.

Wosrjedź wšědnych hrow wo kraje a raje, hdyž bě nad wětrom hnězdo baćo­now hišće bliske a kondensowe linije zetkawachu so kaž hłosy na kulowcu z postrowom Smjertnicy ja će widźu, bu postajene, zo mam tónle čwak zemje wopušćić.

Tyknych sej špihel hata za wěko wóčka. Widźach třěchi wobroćene, wokna ke mni nachilene kaž domske domoj so wróćacemu.

Puć, na kotrymž běchmy nanowy kašć njesli, wzach sobu, zo bych jón wotnjesła. Chcych swoje wuchować: kusk wutrobitosće susoda, ćeńke postrowy dźěći, štyriłopješkaty dźećel (kiž za tebje namakach), te połsta lět našeje jabłu­činy a pod lěwym wutrobnom maćerne wokołošijace rubiško.

Tajka podach so na puć, wupokazana a zapokazana. Woteńdźech nimo Smjertnicy, nimo jeje płachćički, pod kotrejž so mi čłowjek być zdaše. Moja nakopjena hłowa nygaše w rytmje kročelow po wjesnym puću. Dopomnjenki zalětowachu. Před mojimaj wočomaj pryskachu barby kaž wohnjostroj. Hdyž k wysokim sćěnam dóńdźech, wzach starosćiwa wutrobitosć a přibich ju k durjam, za kotrymiž so hospody nadźijach.

Tola ludźom, kotřiž tam chodźachu, drje njesłušeše. Postrow dźěći połožich do wokna – bjez wothłosa. Na połsta lět jabłučiny so nichtó dopomnić nochcyše, a štyriłopješkaty dźećel wuschny a so roztorhny. Jenož wokołošijace rubiško maćerje bě mi mjez rjebłami přirostło. Wlečech je po sćěnach.

Wona so nadźiješe, zo ta spinka jemu napadnje. Znajmjeńša. A chcyše jemu powědać, wo sebi a kak je jej bliski: Chcu ći wjace być hač njedótkaj so mje. Stajnje zahajištaj rozmołwy z někajkimi citatami. Wuprajenjemi druhich, kaž zo chcyłoj so za nimi chować. Jedyn před druhim. A tola bě to jeju rozmołwa. Jenož w citatach zamóžeštaj sebi bliskaj być. W słowach a w pohibach, kiž to rěčane podšmórnychu. Spinka jimaj ani jeničkeho pohiba njezaspinkowa a žadyn citat njewuspinkowa. Dźěštaj mjelčicy. Porno sebi kóždy cyle při sebi a za sebje. Spinka tčeše w jeje włosach. Bě ze slěbra z Tule. Słónco na nju swěćeše. Spinka so zyboleše, tak zo jeho woči stajnje zaso wonu spinku dosahnyštej. Tu cuzu, wotwonka přityknjenu prěnju slěbrojtosć w jeje włosach.

RÓŽA DOMAŠCYNA

Čitajo wospjet basnje Petera Handkeho nańdźech jednu, pod titlom »Nowe nazhonjenja« (original hlej »Leben ohne Poesie« – »Žiwjenje bjez poezije«, přeł. R. D., str. 9–14), kotraž ma dźělne napismo »1952«. Zezda so mi, zo wopi­suje tam situaciju po pohrjebje mojeje wowki. Widźach čorny wóz, před kotrymž bě wuj čornakaj zapřahnył, ze Šunowa do Ralbic jěć. Widźach sebje, krótko do wot­chada w našej dobrej stwě stejacu, po tym zo běchu kašć na wóz­ stajili. Basnik pisa wo smjertnym strachu, kiž ma, po swójbnym praje­nju w Korutanskej, čłowjekej huškanje po chribjeće słać. A prajidmo sej wospjetujo je so hólčec w stwě, hdźež bě wowka na marach stała, prěni raz dožiwjeneho smjertneho stracha dowobarać zamóhł.

Štó je basnik, kiž tole wě? Basnik z Korutanskeje. Něchtó, kiž je zdobom doma a cuzy w ródnej kónčinje. Basnik, přisłušacy słowjenskej mjeńšinje w Rakuskej, hdźež bydli jeje wjetšina blisko. Zamyslu so do słowa »mjeńšina«: mjeńšich, mjeńša, na mjeńšich maće kedź­bować, jich wobwarnować, z mjeńšimi ma so chlěb dźělić, dajće mjeńšim doprědka stupić, zo bychu lěpje widźeli, štóž so pomjeńši, budźe powyšeny.

To a hišće wjele wjace móže mi serbšćina poskićić. A němčina? »Minderheit« měni we słowje tež minder. Min­der­ bemittelt, minderwertig, minder zurech­nungsfähig. To a hišće wjace ze słowa wučitam.

Dnja 28. měrca, dźeń po jeje 100. po­smjertnych narodninach, přewjedźe towarstwo Přećeljo Smolerjec kniharnje literarny wječork k česći Hańže Bjeńšoweje. Wjace hač 40 ludźi bě na tute zarjadowanje přišło. Annett Šołćic bě wosebite blido přihotowała, na kotrymž so přehladka knihow delanskeje awtorki pokaza.

Jubilarka bě so 27. měrca 2019 jako Hańža Rachelic w Róžeńće narodźiła. Dr. Franc Šěn a Měrana Cušcyna předstajištaj nimo jeje literarneho tworjenja tež wosobinu a žiwjenske stacije awtorki. Bjeńšowa bě wučerka a rady za dźěći pisaše. Debitowaše pak z powědku za dorosćenych. »196 schodźenkow«. Z tutym tekstom, kotryž so 1949 wozjewi, a za kotryž dźesate myto tehdyšeho literarneho wupisanja dósta, nježněješe jenož pozitiwne wothłosy. W běhu wječorka čitaštaj Šěn a Cušcyna wujimki z dalšich dźěłow Hańže Bjeńšoweje. Do předstajenja zapřiještaj dale jeje dźěła za dźiwadło, wosebje te za dźěći. Jeje »Nitka Witka« bě mnohim wopytowarjam w dobrym pomjatku. Bjez dźiwa, wšako bě so hra »Kak sej Nitka Witka radu da« 19 króć hrała. Po zakónčenju wuběrnje zestajaneho programa, za kotryž akteraj stajnje zaso mjezyaplaws žněještaj, předstaji syn Hańže Bjeńšoweje, Handrij Bjeńš, knihu wo swojej maćeri, kotruž bě k jeje 100. po­smjertnym narodninam wudał. Přizamkny so rozmołwa wo dźěle awtorki a wo priwatnych dopomnjenkach na holcu Hańžu­ Rachelic w Róžeńće. Spisowaćelka wostanje ze swojim dźěłom a přećelnym, čitarjej přichilenym wašnjom, w dobrym pomjatku. Rady za jednej z jeje knihow přimnjemy a so začitamy.