Dnja 19. septembra 2024 jo se w Slěpem na dwórje pśed faru wótměł pisany swěźeń rěcy Witajśo!, kótaryž jo se organizěrował we wobłuku projekta ZARI. Rěcne motiwatory a motiwatorki su twórili serbskej rěcy wósebnje pśichylonu atmosferu.

Za to su wšake pśigótowali za wšykne generacije. Źiśi su měli móžnosć nic jano grajkaś na bliskem grajkanišću, ale teke modelěrowaś figury. Kuždy jo sebje mógał wótekšyś swět górnoserbskeje rěcy z powědajucym pisakom, chłošćiś słodne mlince a twarogowe skibcycki a zeznaś z pomocu graśa serbske rěcne wobroty ako teke mjenja wšakorakich zelow z domacneje zagrody.

Woglědarjam su pórucyli tśi małe wustajeńce. Marija Šołćic, wuměłcowka a motiwatorka za serbsku rěc za wokolinu Kulowa, Wórjejc a Halštrowskeje góle w projekśe ZARI, jo zestajiła pyšnu ekspoziciju keramiskich źěłow, mjazy drugim małego wódnego muža a skulptury žeńskich w serbskich drastwach ze wšakich regionow.

Co jo sinrin-yoku?

Lěsne kupjele1, znate teke ako sinrin-yoku, su forma wobswětoweje terapije, kótaraž póchada z Japańskeje.

Moda lěsnych kupjelow jo se zachopiła w Japańskej w 1980ych lětach, ako jo japańske ministaŕstwo za gólnistwo a rybaŕstwo ju zawjadło ako źěl narodnego strowotnistwowego programa2.

W zajźonych lětach jo trend teke Europu dojśpił, źož jo ako metoda pólěpšenja duchneje a śělneje strowosći źeńk a wěcej woblubowany. Wjele europskich městow ako Waršawa3, Barliń, Paris a London su zachopili, lěsne kupjele w parkach a měsćańskich gólach organizěrowaś, aby strowy stil žywjenja spěchowali. Zapśimjeśe jo pó słowje »zanurjenje do atmosfery lěsa« a wóznamjenijo, až pśebywaš w lěsu, aby pólěpšył śělne a dušyne derjeměśe.

Trend ku gólnemu kupanju jo teke w Nimskej źeńk a wěcej woblubowany, źož jo se załožył rěd organizacijow k spěchowanju teje terapije.

Jaden z nejwěcej znatych aktiwistow a popularizowarjow zwězanosći pśirody jo Peter Wohlleben4, nimski gólnik a awtor młogich knigłow ako wó pótajmnem žywjenju bomow a dušynem žywjenju zwěrjetow. W swójich wózjawjenjach wuzwigujo derjeměśe a wuznam kontakta z pśirodu za našo strowje a derjeměśe.

Historiska drastwa wobydlarjow Žywca jo se pśez někotare stolěśa wuwijała. Kak jo wuglědała, dajo se rekonstruěrowaś na zakłaźe rozpšawow južo ze 17. stolěśa.

Wót 19. stolěśa až do 1930tych lět 20. stolěśa jo se toś ta drastwa cesto nosyła. Źinsa móžomy ju wiźeś pśi nabóžnych ceremonijach, na pśikład pśi procesionje Bóžego śěła, na reprezentatiwnych pósejźenjach, na kótarychž se wobźěliju cłonki měsćańskeje rady Žywca, abo na zarědowanjach pśi góźbje woglěda wuznamnych wósobinow w tom měsće. Bergaŕska drastwa Žywca jo se nazymu 2023 pśiwzeła do lisćiny derbstwa UNESCO. Wuměłska zamóžnosć, drastwu zgótowiś, pšawje woblac a nosyś, bóžko pómałem wóteměra1.

Rowno toś ta drastwa jo pólsku designerku Zofiju Chylak inspirěrowała za jeje nowu kolekciju tašow.

Chylak jo studěrowała design pla Proenza Schouler w New Yorku a jo źěłała w ateljeju Nicolasa Caito, kótaryž płaśi ako nejlěpšy designer New Yorka. Ako wukubłana wuměłstwowa historikaŕka jo se specializěrowała na studium symboliki drastwow we wuměłstwje pódpołnocneje renesanse. Jeje label Chylak bu 2014 załožony2.

Dnja 21.03.2024 w slěpjańskej cerkwi jo był wósebny wjacor za Elwiru Hančowu, Towaristwo Kólesko a za wšyknych, kótarež su sobu statkowali na tych južo 3. knigłach z rěda drastwowych knigłow »Gładźarnica« kołowokoło slěpjańskeje drastwy. Knigły »Gładźarnica – Slěpjańska drastwa: III. swaŕba« su se zjawnje we wósadnej cerkwi pśedstajili. Wěcej ako 40 zajmcow jo se zgromaźiło ku tej góźbje, aby wěcej wó knigłach zgóniło. Ako prědna jo slěpjańska faraŕka Jadwiga Malinkowa powědała, knigły wuchwaliła a wó minutu śišyny za dušu njabogeje Hany Kowaloweje pšosyła. Njedawno zamrěta Hana Kowalowa z Brězowki jo była slědna ze slěpjańskeje wósady, kótaraž jo wót casa źiśetstwa až do kóńca žywjenja wšednje serbska burska chójźiła. Pó tom jo slědowała Elwira Hančowa, kótaraž jo knigłowe teksty, nastupajuce źěle drastwy, rozsudnje wuźěłała. Wóna jo se źěkowała swójomu bratšoju Hartmutoju Hančoju, kenž jo był zagronity za historiske teksty a bildki do knigłow.

Pó rědnem spiwanju Towaristwa Kólesko jo slědowała lawdacija dr. Justyny Michniuk, kótaraž źěli z Elwiru Hančoweju lubosć k narodnej drastwje a jo z njeju wót lěta 2020 spśijaśelona.

Nacasna žeńska

Som moderna žeńska

Ja se njesromam swójogo roda

Som gjarda na swój słowjański póchad

Z Pólakami powědam pólski

Z Nimcami nimski

A ze Serbami serbski

A powědam głosnje

a w zjawnosći móju maśeršćinu

Nješepocu ako někotare

Dokulaž to jo mójo pšawo

A pšawo wšyknych luźi se w maśernej rěcy rozgranjaś

Gaž woblacom se pólsku bursku drastwu

z regiona Žywiec

Njok se pśewoblekaś

To njejo žeden kostim

To som ja: sebje wědobna słowjańskich tradicijow

Gaž gronim «ně» pótom njok

Gaž «jo» pón cu

Gaž mjenam som zła

A gaž mjelcym cu měś swój měr

W Pólskej som »ta w Nimskej bydleca«

W Nimskej som »ta z Pólskeje póchadajuca«

W Serbach som »ta, kótaraž jo serbsku rěc nawuknuła«

W dowolu som »ta z Chóśebuza«

Chto ja som?

Som moderna žeńska

          JUSTYNA MICHNIUK

Struktura publikacije

Publikacija rozrědujo se do 4 głownych kapitlow: zawod, elementy narodneje drastwy, woblekanje drastwy a pśidank. Pódkapitele zaběraju se z nałogami, tradicijami a pśiwěrami wokoło swajźby a z njeju zwězanymi wašnjami.

W pśidanku namakajomy wobšyrnu bibliografiju a nimsko-slěpjański słownik, kótaryž wólažcyjo orientaciju pśi lekturje wopisowanjow wšakorakich źělow drastwow ku swajźbje. Wabjece jo, až wopśimjejo edicija wjele carno-běłych reprodukcijow historiskich wobrazow ako teke wósebnje za toś te knigły mólowane barwne fotografije, kótarež pokazuju nadrobnje, kak maju se drastwy pšawje woblekaś. Wšakorake starstwa modelow pósrědniju knigłam awtentiskosć a lěpše pśedstajenje wó kompleksnem a cesto dosć komplicěrowanem nadawku, drastwu w regionje Slěpego pó tradiciji nosyś.

Zajmnej stej teke kapitel wó swajźbnych gercach a dudakach, bźez kótarychž njamóžo se pó słowje wótměś žedneje swajźby a žednogo pśiwitanja, a wobšyrny kapitel wó tak pomjenjonej twjelce, kótaraž jo w Ruskej a Ukrainje pitśku hynacej znata pód mjenim rusznik1. Źěkowano źěłoju a sobuźěłoju wjele luźi su knigły wuběrne žrědło wědy za pśiduce generacije a wobchowuju informacije pśed zabyśim, kótarež su se něga wót generacije ku generaciji, cesto jano wustnje, dalej dawali.

Źěkowano Tebje znajom wšykno;

drogotne a rědne wěcy, kenž njamóžoš kupiś z pjenjezami

Ty sy mě spiwała pěsni stareje mudrosći

Ty sy z njewidobneju nitku do mójeje wutšoby zašyła

lubosć k tradiciji

Ty sy – ako twóje źiśiźiśi – starym nałogam domoj kazała a je woplěwała

gaž su wótzabyte pó wejsnych drogach se šmotlili

A ty sy je mě pśidała ako pśewóźowarjow mójich wšednych graśow

Twójej włožnej ruce stej wiłej jatšowne makowe pjacywa

Tej ruce stej mě hajckałej, gaž som była chóra, a mě wucyłej girlandy plasć

z wónjatego płonjaka

Źinsa pytam pórědke zela pódermo we wudrjeńcy

pśi rěce

Su se zminuli

Ako Ty njezjapki z mójogo žywjenja sy wótejšła

Ty sy była jadnučka, kenž jo wěźeła, cogodla som płakała a cogodla som se smjała

A ako sy móje włose wuplatła, sy mě pśišepnuła

až buźomej pśecej gromaźe!

Ty a ja. Mej.

Ty sy mě pokazała, kak popjelowe kulki słoźe

A kak wuglědaju kósćiwadło a kšawnik

Z Tobu som zmakała jelenje a sarnje

Wóni su gryzali kał z našogo póla

a Ty sy jim dała mězgowate łopjena rypaś.

Žednje wěcej njebudu sejźeś na zofje w Twójej kuchni

A njebudu groniś: Wulicuj mě něco, luba Starka!

»Darjona wěda – derbstwo Bogumiła Šwjele«

Rědnje wupyšnjony gódowny bom, wóń warjonego winka a běły snĕg. Co móžoš sebje wěcej žycyś za wótwórjenje wustajeńce 1.12. w Serbskem muzeju w Chóśebuzu? Na wótwórjenje wustajeńce z titelom »Darjona wěda – derbstwo Bogumiła Šwjele« jo wěcej ako 30 gósći pśišło, mjazy nimi kradu wósebny gósć: Dr. Dieter Šwjela jo pśišeł znowa do muzeuma a jo wšake nadrobnosći ze žywjenja swójogo starego nana wulicował. Gósći jo witała kuratorka Serbskego muzeja Christina Kliemowa. Serbska faraŕka z Dešna Katharina Köhlerowa jo někotare słowa k wótkazanju Bogumiła Šwjele powědała a ze zgromadneju módlitwu a spiwanim spiwow w dolnoserbskej rěcy pókšacowała.

Teke dr. Dieter Šwjela jo dostał słowo a jo na to pokazał, až wjele z wustajonych pśedmjatow, mjazy drugim album z priwatnymi fotografijami ako teke zběrka postowych kórtow, jo se wót njogo dariło Serbskemu muzejoju. Dariśel jo woblutował, až jogo syn njama zajm na stawiznach familije. Togodla jo wón se rozsuźił, daś wažne a wědomnostnje drogotne dokumenty do muzeja, aby se njezgubili a njeznicyli. Pó oficielnem źělu su se gósći mógali wobšyrnu wustajeńcu woglědaś a zajmne rozgrona wjasć.

Rozmołwa ze Sabinu Jurasz, sobumějaŕku regionalneje modoweje źěłaŕnje drastwow z Beskidow

Sabina Jurasz, naroźona 1993; póchada z Przybędzy (wjas blisko města Žywiec), angažěrujo se wót swójogo źiśetstwa za spěchowanje ludoweje kultury ako cłonk regionalneje drastwoweje, rejowańskeje a spiwneje kupki (ansambla) góralow z regiona Žywiecczyzna – »Grojcowianie«, jo absolwentka wuměłskeje šule w Zakopanem a Krakowskich wuměłskich šulow, sobumějaŕka regionalneje źěłaŕnje drastwow.

Mója rozpalonosć za drastwu jo se bejnje pózdźe naroźiła. Ja to južo nimjernje njecynim! (chachanje ) Ale južo ako góle, myslim se ze 9 lětami, som w kupce »Grojcowianie« rejowała. To jo kupka, kótaruž jo mója maś, Jadwiga Jurasz, w lěśe 1995 załožyła. Wóna ju až do źinsajšnego nawjedujo, a wopytajom pśecej hyšći, mójej maśeri pomagaś a ju pódpěrowaś, z tym až na pśikład pišom projekty za spěchowańske pjenjeze za našu kupku. Swóju rozpalonosć za šyśe drastow pak som namakała akle pó dwójolětnem studiju na muzikowej akademiji w Poznanju, kótaryž som pón w ceło hynakšem wobłuku absolwěrowała. Tam som nejpjerwjej studěrowała twaŕ instrumentow. Som pak pytnuła, až njejo to było pšawe pówołanje za mnjo ako žeńska. Som změniła swóje plany dopołnje a som pótom chójźiła na Krakowsku wusoku šulu wuměłstwa za design drastwy. Tegdy som teke zachopiła, mójej mamje pomagaś, pśeto našu firmu jo mója mama južo pśed wjele lětami załožyła. Wóna jo na zachopjeńku šyła narodnu drastwu za našu rejowańsku kupku. Něchten jo musał jadnorje

Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.