Hórnikečanska Energijowa fabrika wuwi so najpozdźišo z wotewrjenjom noweje trajneje wustajeńcy w nazymje 2020 k najwažnišej muzealnej městnosći zwobraznjenja stawiznow łužiskeho rewěra. Tole zapřijima stajnje zaso tež wosebite wustajeńcy tworjaceho wuměłstwa kaž na př. přehladku »Wuměłstwo a brunica« w lěće 2018, kotraž bu šěroko wobkedźbowana. W tutej sezonje wěnuja so ze »Změna. Łamki w rewěrje« eksplicitnje fotografiji. Z přehladom twórbow skića štyrjo čłonojo z lěta 2008 eksistowaceje ASA-skupiny, wobstejaceje z Franka Höhlera, Thomasa Kläbera, Georga Krauseho a Jürgena Maćija, dźěła, kotrež wopřijeja dobu štyrjoch lětdźesatkow a dweju němskeju statow. Štyrjo renoměrowani fotografojo dźěla sej wjacore dypki w swojich biografijach: Woni narodźichu so srjedź 1950tych lět w NDR a wotrosćechu w sylnje industrializowanych resp. wot hórnistwa potrjechenych južnych wobwodach kraja. Wšitcy štyrjo absolwowachu diplomowy studij fotografije na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku, kotryž wotzamknychu w 1980tych lětach. A skónčnje pokazuje »Změna« tež, zo je za wšitkich čłonow skupiny temowe polo »hórnistwo« resp. »brunica« zdźěla ze spočatka swójskeho fotografiskeho tworjenja so wospjetowacy sujet, kotryž hodźi so w padźe Jürgena Maćija samo jako nošny element cyłkowneho tworjenja zrozumić.

W lěśe 2000 zachopijo kóńc apryla solarny załožk na Kochojc domje w Žylowje źěłaś, wón sejźi na jich kšywje »kaž serbski plon«. A pśi tom gibjo se toś ta špatna wědobnosć z nadpisma, pótrjefjecy fakt, »až njejo dawno južo na ten part wuglowy koncern góriła«.

Ludowe nakładnistwo Domowina jo pód titelom »Gruben-Rand-Notizen« wudało, wóspjet kradu spódobnje wót Ise Bryccyneje wugótowany, nimskorěcny wuběrk zapisow z dnjownika a pśewažnje až dotychměst njewózjawjonych fragmentow proze Jurija Kocha z lět 1996–2006. Jo nastał wójowaŕski tekst se politiski stawnje jasnje pozicioněrujucego cłowjeka k nacasnym stawiznam dwójorěcneje Łužyce. Ned na zachopjeńku pomjenijo Koch w prědnem zapisku z apryla 1996 za swójo pśedewześe wjeliki pśikład: Victora Klemperera. Jo źe znate, až jo Nakładnistwo Aufbau za jogo dnjowniki epochy 1933–1945 wuzwóliło titel »Ja cu znaniś až do slědnego«, kótaryž jo źinsa źe južo pśisamem pśigrono. Wó take znankstwo Kochoju how źo, a wón jo rozmějo jasnje politiski. To njewóznamjenijo, až njenadejźoš na bokach knigłow teke zapiski wó žywjenju familije, kótarež se głownje wiju wokoło pówołańskeje a priwatneje žywjeńskeje drogi źiśi, a z dodankom wó naroźenju syna syna z lěta 2009 se knigły zakóńcyju. Pśewažujo pak politiski komentar, konsekwentnje pśednjasony z perspektiwy jadneje w a z NDR socializěrowaneje, kritiskeje pódzajtšnonimskeje lěwice, ku kótarejež drje nejwěcej eksponěrowanym serbskim zastupnikam źinsa 84lětny Jurij Koch licy.

Tule podaty přinošk bazuje na přednošku składnostnje hłowneje zhromadźizny Maćicy Serbskeje 26. septembra 2020 a bu za wozjewjenje wobdźěłany.

»By tohodla jara wužitna wěc za wědomosć była, hdy bychu so raz wučeni Serbjo zebrali, cyłe mjezy wobeju Łužicow wobpućowali a awtentisku kartu a statistiku zhotowili ...«1

Tute linki napisa w lěće 1876 młody Lipšćanski student slawistiki a serbski aktiwist Arnošt Muka w swojej pućowanskej rozprawje wo Delnjej Łužicy »Pućowanje po Delnjej Łužicy«. Šěsćdźělnu rozprawu wozjewi Muka hromadźe z přećelom a komilitonom Janom Arnoštom Holanom w časopisu Łužica. Holan běše tež přewodnik Muki na jězbje. Na zakładźe swojeho slědźenja kritizowaše Muka tehdy eksistowace karty serbskeho rěčneho ruma we Łužicy. Jemu so zdaše, zo běchu podobnje tež oficielne ličby serbskorěčneje ludnosće wopačne. A zo by wěstosć docpěł, bu Muka sam aktiwny. 1884 předpołoži prěni dźěl swojeje »Statistiki łužiskich Serbow« wo Delnjej Łužicy w Časopisu Maćicy Serbskeje, 1885 slědowaše druhi dźěl wo pruskej a 1886 třeći dźěl wo sakskej Hornjej Łužicy. Młody třiadwacećilětny ze swójby zamóžiteho serbskeho ryćerkublerja we Wulkim Wosyku pochadźacy student naćisny 1876 w dwěmaj linkomaj kompletny slědźerski projekt. Zbytk su dźensa serbske wědomostne stawizny.

W etnologiskim wuwiću pisanja je městno jednanja prěnjeho pólneho slědźenja wažny měznik, kotryž so w předmjeće nimoměry rady mystifikowaše a nadal mystifikuje. Zo bych we wobrazach profesije wostał: Mamy před sobu iniciaciski ritus. K prěnjemu razej poda so slědźacy subjekt won do »pola«, zo by wupruwował, što je wot profesorow na uniwersiće nawuknył. Bjez kóždeje wěstoty ma nětko wonka (potajkim w dźiwiznje) wobstać. Hakle nětko so woprawdźe wopokaza, hač běše wjacore lěta trajacy studij snano podarmo. Zakładna dźěławosć etnologije je slědźerska praksa, na kotruž móžeš so teoretisce a z njewohroženosće biblioteki jenož na njedosahace wašnje přihotować a za kotruž njejsu někotre probowe slědźenja we wobłuku seminara žadyn woprawdźity chutny pad. Wobsteju »tam wonka« pola »nich«? A jako kajki so nawróću?

Na tutym městnje njech to z mystifikaciju dosaha, wotpowědna literatura a cyły wotběh a jeho teoretiski nadtwar kritiskich dekonstruowacych analyzow pjelni cyłe polcy. Mój měznik w horjeka wopisanym zmysle je Klětnjanska gmejna. Tu mějach napjate wjeselo w jara suchim lěću a nazymu 2003 (Tute měsacy běchu wróćo zhladujo najskerje hižo posoły přez klimowu změnu wusušaceje so Łužicy.) k prěnjemu razej swoje powołanje we wšej hłubokosći w swójskej zamołwitosći wukonjeć. Z toho nasta moje magisterske dźěło w předmjeće europska etnologija a pozdźišo 2008 ćeńka knižka z titulom »›Wir bleiben in Klitten‹. Zur Gegenwart in einem ostdeutschen Dorf.«