Čehodla měł so w serbskim kulturnym časopisu němski přełožk přewodnika wo serbskich pomnikach recensować? Tute prašenje by drje woprawnjene było, by-li so wo ryzy přełožk w lěće 2019 wušłeho originala wodźaceje serbskeje pomnikarki Trudle Malinkoweje jednał. »Sorbische Denkmale – Handbuch sorbischer Gedenk- und Erinnerungsstätten« je pak wjace hač jenož to.

Malinkowa je składnosć wužiła a skići w nowym nakładźe wobšěrniše přidatne informacije, jasnje wjace wobrazow k jednotliwym pomnikam (tež historiskich) a nimo toho tójšto pomnikow a městnosćow, kotrež w prěnim serbskim wudaću scyła zastupjene njeběchu. Cyłkownje je kniha z 370 město 218 stronow wo tójšto tołša a tež kusk wjetša hač jeje serbska předchadnica.

 

Trudla Malinkowa, Sorbische Denkmale. Handbuch sorbischer Gedenk- und Erinnerungsstätten, Budyšin 2022, kruta wjazba

Kaž w originalu zmóžnja wobšěrny register wosobowych a městnych mjenow zaměrne pytanje za wěstymi pomnikami. Wšitkim, kiž trjebaja k jednotliwym objektam hišće dokładniše informacije, słuži zapis literatury na kóncu kóždeho wotrězka.

Julian Nyča Foto: Hanka ŠěnecSpočatk oktobra 2006, potajkim před dokładnje 15 lětami, zahaji so projekt swobodneje encyklopedije Wikipedija w hornjoserbskej rěči. Horstka entuziastow, mjez nimi maćernorěčni Serbja a serbsce wuknjacy, běchu do toho měsacy dołho wužiwanski powjerch a bytostne strony noweho projekta zeserbšćili. Hač do dźensnišeho žada sej hladanje a přełožowanje so stajnje aktualizowaceje software prawidłownje tójšto dźěła, kotrež so w serbskim wobłuku bjezwuwzaćnje čestnohamtsce čini. 15 lět pozdźišo wobsahuje serbska Wikipedija drje nahladnu ličbu zapiskow. Wjele z nich, wosebje z regionalnym abo specifisce serbskim wobsahom, je tež niwow docpěło, kotryž směmy wot jeničkeho serbskorěčneho leksikona wočakować. Na tamnym boku je wočiwidne, zo je wulki dźěl zapiskow chětro krótki a zo su tež dale běłe blaki na wjele městnach. Tež rěčnych zmylkow namakaš přeco hišće dosć, byrnjež to přez wobstajne dźěło woteběrało.

Serbska Wikipedija, jako ryzy čestnohamtski a wotewrjeny projekt skerje wuwzaće w serbskim digitalnym swěće, je dypk docpěła, na kotrymž so jeničce z dobrowólnymi awtor(k)ami dale wuwić njemóže. Njeje so zešlachćiło šěroke wobdźělenje serbskeje towaršnosće na tutym jónkrótnym projekće, našeje swójskeje a jeničkeje encyklopedije, zawěsćić. Móžnych přičinow za to je wjele – mała ličba rěčnikow, njedostatk časa, rěčne kmanosće ... Dźěło na projekće leži dale na ramjenjach někotrych jednotliwcow a je tuž wotwisne wot nich. Při tym je sobudźěło mjeztym bjez kóždychžkuli techniskich barjerow móžne.

»Pósłanc našeje maćeršćiny« – tak mjenowachu nowiny njedawno modernizowany ćah, kotryž wozy serbske słowa wotnětka po Łužicy a hač do Drježdźan. Tež druhe pósłancy jewja so w zašłym času husćišo w regionalnych medijach kaž tež w interneće – a při našich pućach. Rěč je wo dwurěčnych napisach na pućnikach abo twarjenjach, klasiskej temje rěčneje politiki, kotraž so zašłe lěta tež we Łužicy zaso bóle tematizuje. Někotryžkuli – nic jenož Němc – so snano praša, hač drje nimamy wažniše problemy. Hač je woprawdźe trěbne, zo so na kóždym pućniku a při kóždej wohnjostraži tež serbšćina jewi, a to hišće w jenakej wulkosći.

Haj wšak, mamy wjetše twarnišća– na polu kubłanja na přikład. Přiwšěm njesměli wažnosć zjawnych serbskich napisow podhódnoćeć. Mjeztym zo měrja so serbska wučba, serbske medije, zarjadowanja a podobne »jeničce« na ludźi, kiž so tak a tak hižo ze serbstwom zaběraja a kotrymž je wědomje, zo je Łužica dwurěčna, narěča tajke napisy wšitkich hač přisłušnikow wjetšiny abo wopytowarjow. Přez swoju wulku ličbu a rozšěrjenje po cyłym oficielnym sydlenskim rumje tworja wěstu samozrozumliwosć, zwuraznjejo dwurěčny raz kónčiny. W někotrych gmejnach su wone nimale jenička pokazka na (zdźěla hižo historisku) serbskosć.

Zo pokazuje so »Krabat« po Preußlerowej knize na wulkich němskich jewišćach, njeje wulka wosebitostka. W zašłych lětach inscenowachu maćiznu mjez druhim w Bad Hersfeldźe, Frankobrodźe nad Mohanom, Hamburgu abo Oldenburgu (tam w delnjoněmskej rěči). Zo při tym pak serbšćina tajku wulku rólu zaběra kaž w tuchwilnej inscenaciji režisera Markolfa Naujoksa při Statnym dźiwadle w Mohuču (Mainz), je za profesionelne dźiwadło zwonka Łužicy – abo samo zwonka Budyšina – skerje žadnostka. To chcychmoj sej bliže wobhladać a podachmoj so w decembrje do Mohuča.

Stawizna je znata a sćěhuje hłownje Preußlerowy original a z tym serbsku ludowu bajku. Estetisce pak so młynska wobsadka dźensnišim předstajenjam přiměri. Kołowokoło charismatiskeho čorneho młynka (Rüdiger Hauffe) z mócnym hłosom a muskuloznym ćěłom je so natwariło zapřisahane zhromadźenstwo młodostnych młynskich, kotrež dopomina na tajne zwjazki. Jej přistupi tež młody Krabat (Julian von Hansemann), po zahorjenych reakcijach publikuma wočiwidnje młoda hwězdźička Mohučskeho dźiwadła. Z čornymi chorhojemi na jewišću, z ritualom přiwzaća do skupiny, z łamanjom swójskeje wole młodych młynskich, ze stajnje prezentnej namocu a šěrjenjom njejednoty mjez jednotliwymi hólcami skutkuje cyłk sčasami kaž sekta – abo tež młodźinska organizacija totalitarneho režima, štož je wočiwidnje wotpohlad, wšak pokazaja młynscy sami wjacekróć na »česć, swěru, kameradstwo«. Tuta parabla njeje subtilna, ale skerje plakatiwna, štož pak jeje skutkownosći nješkodźi. Hižo Preußler sam bě wšak na to pokazał, zo dźe w swojim »Krabaće« hłownje tež wo to, kak lochko so wosebje młodostni wot charismatiskeho wjednika zawjesć (abo tež zakuzłać) dadźa.

Serbske Nowiny, 01.11.1919

Wo zakročenju přećiwo serbskemu politikej Bartej dla spytaneje krajneje přerady zdźě­luje nam přepytowarski sudnik němsko-statneho sudnistwa, zo je přepytowanje skónčene a zo su akty knjezej wyšemu krajnemu rěčnikej do Lipska pósłane. [...] Krajne sudnistwo wo tym rozsudźi, hač so přećiwo Bartej hłowne sudźenje započnje abo přestanu jeho přesćěhować.

K telegramej sekretara čěskosłowakskeje nowineje pisarnje w Parisu, dr. Buttera [hlej Rz 12/2019] ma so přispomnić, zo je knjez Bart po wozjewjenju Matinoweho nastawka w Budyskich nowinach tutym z Parisa pismo pósłał, z kotrymž wón prěje, zo je rozrěčenje z Ma­tinowym dopisowarjom měł. Budyske nowiny njejsu tehdy njeznateje přičiny dla Bartowy dopis wočišćałe. Wone su jenož naspomniłe, zo dyrbjał so knjez Bart na Matinoweho zastupjerja sam wobroćić, zo by tón wopačnosće wuporjedźał. To je so nětko stało.

Dopis. K nastawkej »Někotre myslički dla našeho přichoda« [hlej Rz 12/2019] dowolam sebi tež mysličku připřidać. [...] Samozarjadowace prawo w nabožinskich a šulskich naležnosćach je to, na čož mamy nětko praktisce dźěłać a sebi z dorazom žadać. Haj žadać, luby serbski ludo, žadać sebi nětko dyrbiš swoje dobre, swjate prawa, kotrež wšitke druhe kulturne narody maja, jenož ty nic. Postajenje z měroweje konferency, zo ma Němska swojim narodnym mjeńšinam samozarjadowanske prawo w [tutych] naležnosćach dać, ma tola hakle potom wažnosć za tebje, hdyž sebi tute [...] prawa tež žadaš, a doraznje a z dosahacym ropotom žadaš. Samo wot so ničo njedóstanješ, a byrnjež tež so tam te najlěpše wuměnjenja a postajenja wučiniłe, to je cyle wěste. [...] Njetrjebaš so bojeć, zo budźa twoje žadanja cyle podarmo a zo je docyła nichtó njesłyši. Poměry su so k našemu lěpšemu přeměniłe, a zo smy na swětowym forumje znaty narod, za to je so naš sławny Bart starał [...]. Tež nowozałoženy zwjazk serbskeho studentstwa skutkuje na tutym polu po swojej mocy. Je so na přikład łužiskoserbska delegacija při zahraničnej komisiji w zwjazku čěskosłowakskeho studentstwa [...] załožiła a wutworiła. [...] Postaramy so z pomocu tutych organizacijow za to, zo wažne powěsće ze Serbow do jich časopisow a dale do powšitkowneho nowinarstwa přińdu; wuhotuja so łužiskoserbske wječory, přednoški atd. [...]

Serbske Nowiny, 04.10.1919

(Knjez Bart so zajeć dał.) Knjez Bart bě so před tydźenjom z čěskej delegaciju z Parisa do Čech wróćił. [...] Z jeho listow bě knježerstwo zhoniło, zo wón wu­toru abo srjedu sakske mjezy překroči. Duž poli­cija na njeho při mjezach wot wutory čakaše a jeho srjedu rano­ zaja, hdyž wón pola Georgswalda mjezu překroči. Jeho drje jako politiskeho přestupnika zasudźa, tola jeho přiwisowarjo njetrjebaju so jeho dla přejara rozhorić. Jemu budźe so, runje kaž jeho zasudźenym přećelam, amnestiju dać dyrbjeć. [...] Puće politiskich wjednikow su druhdy ćernjojte a wobćežne. Tež knjez Bart dyrbi po nich hić. Po ćežkim přesćěhanju pak tež jemu zaso słónco swobody a radosće zaswěći. Wón je [...] Serbam na měrowej konferency w Parisu wulke politiske prawa wubědźił. Wo nich budźe so w blišim času z němskim knježerstwom w Barlinje jednać.

Někotre myslički dla na­­šeho přichoda. [...] To je cyle wěste, štož njemóže přećel ani njepřećel prěć, zo za nas w tutej wulkej šmjatańcy něšto dobyć a docpěć hinak móžno njebě, hač jeničce přez Paris. [...] Wulce wažna wěc je, zo smy jako wosebita narodnosć připóznaći. A za to so knjezej Bartej do­dźakować njemóžemy. Hdyž pak nětko paragraf wo cuzych mjeńšinach płaći, da za nas rěka­: do dźěła hić, a nic so w fantastiskich idejach zhubić, ale solidne fundamenty załožić. Hdyž čitach, kak maju so w Budyšinje a Choćebuzu serbske alumnaty zhotowić, młodźencojo so pytać, kiž bychu studowali a wukli, zo bychmy trěbny wučeny lud měli, abo kak móže w přichodnym serbskim kraju bjez němskeje maturki štó duchowne atd. zastojnstwo dóstać, to chce so mi zdać, kaž by štó třěchu krył, prjedy hač by róžkny kamjeń k swojemu twarjenju połožił abo spódnje murje postajił. Jeli zo ma z našeje wěcy něšto być, maju so po mojim přeswědčenju slědowace dypki přebědźić.

Serbske Nowiny, 06.09.1919

Přechodny zakoń za ludowe šule w Sakskej. Ludowa komora w Drježdźanach je přechodny šulski zakoń dowuradźiła. Hižo z 22. julijom t. l. měješe do skutka stupić. Chwatne dźěło je so z tym dokonjało, tak z chwatkom, zo hakle Weimarske wobzamknjenja wo tutej maćiznje njedočaka. Njedźiwajo na to je w sakskich ludowych šulach nabožina wuzamknjena. Na jeje město stupi někajke moralne wuwučowanje, kiž so w runej měrje tak derje přihodźa za pohanow a muhame­danow. Poslednje słowo njeje hišće wo tym rěčane. Ma so hakle wujasnić, štó wjace płaći, hač Weimar abo Drježdźany. W přechodnym zakonju su tež »nowe puće« za serbšćinu w šulach pokazane. § 2, kiž so ze šulskim planom zaběra, rěka w 5. přestawce: »W ryzy serbskich a po rěči naměšanych šulach ma so za to starać, zo šulerjo němsku rěč ertnje a pisomnje prawje trjebać nawuknu. Dźěćo serbskeho luda ma mjez šulskim planom so serbski čitać wučić a k wuwučowanju w pisomnym trjebanju serbskeje rěče, kaž tež k přiswojenju serbskich dźěćacych a ludowych spěwow so přiležnosć poskićić. Wučerjo w [tutych] šulach maja na wšěch schodźenkach tež serb­sku rěč nałožować. Při při­wzaću dźěći [...] ma so pochod postajić. Šulski wodźer móže so wot serbskeho wuwučowanja wuswobodźić, hdyž sebi ći žadaju, kiž maja prawo na woćehnjenju dźěći.«

Julian Nyča Foto: Hanka ŠěnecNjedawno čitach w Berlinskim magacinje za tak mjenowanych »expatriots«, potajkim w stolicy bydlacych wukrajnikow, zajimawy komentar. Awtorka, před lětami z Ameriki připućowana, hóršeše so na ignorantnu atitidu někotrych krajanow, kiž njejsu tež po dołhim času w Němskej kmani (a zwólniwi), ani słowčko němsce rěčeć. Woni to prosće za trjeba nimaja, wšak je jendźelšćina swětowa rěč, hinak hač mała a komplikowana němčina. Mjeztym su w Berlinje bary, hdźež hižo němsce skazać njemóžeš, dokelž će pinčnik njezrozumi.

W oktoberskim Rozhledźe dóstachmy dohlad do rěčnych poměrow w Lubinje zažneho nowowěka. Zastupjerjo tamnišeje elity mějachu spočatk 17. lětstotka zwjetša aktiwne znajomosće serbšćiny; wulki dźěl wobydlerstwa w předměsće scyła němsce njerěčeše. W běhu jeničkeho lětstotka so tute poměry zawróćichu. Podobne procesy znajemy ze wšěch serbskich regionow – snano wothladajo wot katolskeho třiróžka. Zo tež tam wšitko bjez problemow njeběži, zhonichmy njedawno z rozprawy wo delanskej gmejnskej radźe.

Serbske Nowiny, 02.08.1919

Wot jeneho serbskeho studenta dóstachmy sćěhowacy dopis: Někotryžkuli so drje hišće na nimoměry šamały a njehań­bi­ćiwy nastawk w »Bautzener Tage­­blatt« z napismom »Barths Irrun­gen« dopomni. Pósłach do tamnych nowin sćěhowacu wotmołwu: Dokelž je nastawk »Bartowe błudźenje« we Wašich nowinach [...] po zdaću wot jeneho Serba abo tola tak zestajane, zo dyrbi sebi čitar to myslić, měnju, zo Wy měnjenja tež druhich Serbow wočisćiće. [...] Dwoje chcu jenož wuzbě­h­nyć: 1. Najwyši zaměr Barta a druhich serbskich wjednikow njeje serbski stat, ale wuchowanje serbskeho, wot nich horco lubowaneho luda před zahi­nje­njom. A tehodla so woni tak njehańbićiwje přesćěhaju. Jedyn srědk k docpěću tuteho zaměra dyrbješe być nowozałoženje serbskeho stata jako zwjazkarskeho w němskim kraju. [...] Tutón srědk dyrbjachu, dokelž so njehodźi wuwjesć, spušćić. Zmylki su so wězo činiłe. Ale němscy politikarjo, kotřiž mějachu tola tysaclětnu historisku a politisku šulu, su tajke zmylki činili, zo je so z tym twjerdźe załožena kćějaca wulkomóc do ža­łostneho bjezdna storčiła. Naš prěni serbski politikar bjez wšeje tajkeje politiskeje šule, bě­še nuzowany, tutón jedyn srědk spušćić. Měnju, zo njeje sebi tehodla tajke šamałe hanjenje zasłužił. Jedyn druhi srědk k docpěću mjenowaneho zaměra bě a hišće je, wšitke serbske krajiny w Sakskej a Pruskej do jeneho zarjadowanskeho cyłka ze serbskim [...] zarjadowanjom zjednoćić. Móžu rjec, zo je wot započatka najwjetša ličba serbskich patriotow to tak chcyła. Z wuwzaćom wězo wšoněmskich šowinistow, wot kotrychž so scyła ani próška zrozumjenja k cuzym narodam a prašenjam njemóže wotčakować [...].

Po tym, zo dyrbješe Němska pasus­ wo prawach narodnych mjeń­­šin podpisać, swjećeše Serb­ski narodny wuběrk swój wuspěch. Wo njewotwisnosći hižo nichtó njepisaše. Za to so předstawy wo organizaciji narod­ne­ho žiwjenja w nowej Němskej konkretizowachu.

Serbske Nowiny, 05.07.1919

Wo rozrěčenju w Sakskim sejmje wo nowym šulskim zakonju pisa farar Dobrucky:

A němsko-narodna strona praji [...]: »My so wjeselimy, zo chceće Serbam něšto dać« [...], ale božedla nic tak wjele, zo je woprawdźe Serbam pomhane. Přetož Serbja njesmědźa so swojeje narodnosće wjeselić, předewšěm njesmědźa za tym přińć zo su Słowjenjo, a kóždy wobchad jeneho wučeneho Serba z druhimi Słowjanami so hnydom jako strašna přerada wukładuje […]. A tehodla dyrbja so wjednicy serbskeho hi­banja nješkódni sčinić, teho­dla njesmě sakska wyšnosć přewjele lubosće Serbam wopo­kazać. [...] Wšoněmski són, serbski lud do rowa storčić a serbske wašnje jenož w mu­zejach hajić, je so do hromadki sypnył a z nim wšoněmska kras­nosć. Njech naš serbski lud jenož nětko swojich starych wšoněmskich přećelow wot­třa­sy a so zjednoći mjez sobu sylnje a twjerdźe a zwisk pyta ze swojimi druhimi słowjanskimi bratrami, kiž nětko politisku swobodu maju a ženje swojeho najmjeńšeho bratra njewopušća. [...] Božidar Dobrucky.