Serbske Nowiny, 14.06.1919:

Knjez Bart z Parisa piše: Kaž z powěsćow, kiž su tudy dóšłe, wuchadźa, připisuja mi němske nowiny rozrěčenje z jenym redaktorom francoskeje nowiny »Le Matin«. [...] Sym hižo te­hdy wuběrkej do Budyšina rozpisał, kak wěc so ma. Wjele wěcow we tym nastawku běchu mi scyła njeznate. Wo druhich powěsćach, kiž so tam nadeńdu, njech sebi nichtón njemysli, zo su potajnstwo. Wšě jendźelske a francoske nowiny přinjesu wšědnje nadrobne powěsće wo němskim brónjenju. Woćišćuja tajne wukazy, podawaja ličby němskich železniskich wozow a ličby wo fabrikaciji němskich brónidłow a mjena fabrikow, hdźež so to stawa. Kak chce to hinak być?! Štož našu Łužicu nastupa, Němcy měsacy pospochi škrěča. Čechojo so do Łu­žicy nawala. Tola Němcy su hoto­wi, jich hódnje powitać a mjezy zakitaja. A w Čechach sebi ani nazdala na to njepo­mysla, do Łužicy z nasylnosću ani jeneho muža pósłać. Ale dźiwać so njetrjebaja, zo přez tajku rjejeńcu kedźbliwje sčinjeny susod počina za tym kopać, štož tajka rjejeńca poprawom na sebi ma. [...] Njejsu runje­won Wšoněmcy cyłu Europu přetworili do wulkeho krwawnišća a dymnišća? Nětko moralnje, hospodarsce a wojersce dokładnje poraženi honja wbohi lud do noweho hubjenstwa, do noweho krejrozleća. [...] Su da ludźo we Němcach wowrótnili? Njeje da dosć na zapušćenych stronach Pólskeje, Francoskeje a Belgiskeje? Dyrbi da so hišće cyła srjedźna Eu­ropa přewobroćić do zapušćenja a dymnišća? [...] Kak dołho budźe hišće trać, hač so Europa rozswětli a so dorozumi na nowym křesćanskim zakładźe wujednanja a dorozumjenja? Na kóždy pad pak je són wšoněmskich błaznikow a jich njewólnych trabantow dočakał suroweho wotućenja.

Lětsa so Arnošta Mukowa »Statistika Łužiskich Serbow« prěni raz­ w němskej rěči spřistupni – a to w digitalnej formje kaž tež jako kniha. Wo tym smój so z přełožerjom-wobdźěłarjom Rober­tom Lorencom z Wuježka rozmołwjałoj.

Po 133 lětach je so »Statistika« prěni raz do němčiny přełožiła.

Ličby same běchu hižo w Černikowej studiji z 1950tych lět čitać. Nimo toho so přeco zaso wurězki němsce wozjewichu, na př. wot Marka Grojlicha abo wot Měrćina Wałdy. Tež Frank Förster je material tu a tam za knihu wo brunicowej kónčinje wužił. Ale dospołnje přełožiła so dotal njebě. Sym to we wobłuku wědomostneho projekta »Sorbenwissen« přewzał a zwoprědka bě tež ćišćane wudaće planowane.

Sam běch na tekst storčił, jako mějach nadawk, Försterowu knihu »Verschwundene Dörfer« znowa wudać. Bohužel dyrbjach někotre wjeski dodać. Jako čitach Mukowy zapisk wo Rogowje, pytnych, kajka fascinowaca kniha to je. Myslach sej, zo dyrbjeli ju na kóždy pad tež němskorěčni Łužičenjo a fachowa zjawnosć na wědomje brać.

Čehodla je to 133 lět po wuńdźenju wažne? Wšitko, štož Muka wopisuje, je we wjetšinje wsow hižo zašło. Husto so tam scyła hižo serbsce njerěči.

Hdyž woteběra ličba ludźi, kiž serbsce rěči abo znajmjeńša rozumi, što činimy z hoberskim pokładom serbskeje literatury a publicistiki? Hižo dlěje so centralne teksty tež za němskorěčne čitarstwo spřistupnjeja, na přikład w rjedźe »Serbska biblioteka«. K tutym centralnym tekstam słuša tež »Statistika«, najskerje najbytostniši tekst, kotryž je hdy něchtó wo pózdnim 19. lětstotku we Łužicy spisał. Wona słuša jako wěda a tež studija wo nastaću a přeměnjenju identity k zakładnej wědźe kóždeho, kiž so tu na wěstym niwowje ze swojimi stawiznami zaběra. Dypk. Tući čitarjo so snadź přeco jako Němcy njedefinuja, ale na př. jako Serbja, kiž krok k rěči hišće zmištrowali njejsu. Tohodla je bytostne, zo přińdźe do teje rěče, w kotrejž wjetšina dźensniši dźeń komunikuje, hačrunjež by so Muka prawdźepodobnje mjerzał, zo je to scyła trěbne. Z teksta móžeš wučitać, kak so z Mukoweje perspektiwy kultura přeměnja, kak ludźo na industrializaciju reaguja atd. To w žanym nastupanju objektiwny tekst njeje! Ale tež to je wažne, hdyž so přeco wo »lětstotki trajacym měrliwym susodstwje Němcow a Serbow« rěči, wosebje rady tež wot němskich rěčnikow.

Serbske Nowiny, 03.05.1919

(Hicku z jastwa pušćili.) Wósom njedźel su knjeza Hicku [...] w jastwje zawrjeneho dźerželi. Wón bě tam ćežko na wutrobu schorił. Druheho jateho bychu při tajkich wobstejnosćach z jatby pušćili, tola z Hicku njemějachu žaneje smilnosće. Wón dyrbješe dale w jastwowym powětře, ducha a ćěło ćěsnjacym, wostać. A čehodla? Dokelž bě wón někotre cyle njewinowate pisma [...] přez mjezy spytał donjesć. [...] Knjezej Bartej su, prjedy hač je wo pas prosył, zrozumić dali, zo žaneho njedóstanje, a kurěra Hicku su, hdyž je bjez pasa mjezu překročić chcył, přim­nyli a do jastwa ćisli. Přećiwo tutemu njepřećelskemu zadźerženju k narodnemu serbskemu hibanju wo statnu samostatnosć je zańdźenu njedźelu serbski lud w zjawnej zhromadźiznje tu w Radworju raznje protestował. Dźeń pozdźišo su Hicce skónčnje swobodu dali. Tola nic tuteho protesta dla. Přičiny su cyle hinaše. Při přepytanju wobydlenjow wjednikow serbskeho hibanja a při přesłyšenju swědkow njejsu žaneho wob­ćežowaceho materiala nadešli, na kotrehož podłožku móhli wobskoržbu dla krajneje přerady natwarić. [...]

Bart a Brühl, serbskaj zastupjerjej na měrowej konferency, staj slědowace rozjasnjenje němskim nowinam z Parisa připósłałoj: Runje su tu powěsće dóšłe, zo je tuchwilne sakske knježerstwo woblěhnjenski staw, na Saksku połoženy, jako witanu přičinu wužił, zo by přećiwo našim měrnym prócowanjam z nasylnosćemi postupowało [...]. Jeli zo by so za wěrne dopokazało, štož powěsće praja, zo je sebi sakske knježerstwo wotmysliło, wjednikow hibanja [...] zajeć, budźemy my přećiwo temu na kóždym nam přichadźnym městnje pomoc pytać. Mój z tutym zjawnje prajimoj, zo njejsmój do wukraja ćekłoj, ale zo tu w Parisu pře­bywamoj, zo bychmy interesy našeho luda na měrowej konferency zastupowałoj. [...]

Tež w aprylu pokročowaše Serbski narodny wuběrk z ludowymi zhromadźiznami po cyłej Hornjej Łužicy, nětko zapřijachu so tež pruske kónčiny na sewjeru. Dokelž bě so Arnošt Bart zaso do Parisa wróćił, přewzachu hłownje Słodeńk, Dobrucki a Dučman přednoški. Z Jakubom Hicku, kotrehož běchu stražnicy při překročenju saksko-čěskeje hranicy lepili a zajeli, dósta serbske hibanje prěnjeho »martrarja«.

Serbske Nowiny, 05.04.1919:

Z Łaza. [...] Na zhromadźiznu, kiž [...] Jan Haješ nawjedowaše, bě so naš znaty přećiwnik, wučer Hoffmann ze Šćeńcy, za­běžał, a k swojemu »wosobin­skemu škitej« na 15 Němcow z »namjezneho škita« sobu přiwjedł. [...] Wosebje wupěraše so njepřistojnje njezrałc, kiž ani próška wojerskeje discipliny na sebi njeměješe. [...] Tutón wojerski »škit«, z kotrymž tamny njekmany młodušk samo rěčnikej hrožeše, je dawno za serbski lud z wosebitej ćežu. Elita němskeho wójska tajka njeje, kazy jenož naš lud [...] Chrobły woječk po­dawaše přitomnym njepřećelske lećace łopjena, kiž bě jemu znaty wučer potyknył. Ludźo­ pak je njemdri roztorhachu a je njekmanikej mjezwoči ćiskachu. [...] Šćeńčanski wučer so na zhromadźiznach wuchwaluje, zo w šuli serbski wuči. Wot kotreho časa pak? Hakle někotre měsacy, pohnuty přez naše narodne hibanje. Tež druzy wuče­rjo du do so a chcedźa to zaso dobre sčinić, štož su na serbskich dźěćoch a ludu za­njechali a zhrěšili. Ale přepozdźe. Z wotmachom je po­tłóčowany serbski narod swój dóńt sam do rukow wzał, njewotwisny wot bjezwutrobnych knježerstwow a parlamentow, na ko­trychž sło­wa so spušćeć njemóžemy. [...]

Přećiwnicy hibanja za serbsku samostatnosć wokoło Serbskeho narodneho wuběrka załožichu 5. měrca 1919 w Sokolcy wyše Budyšina »Wuběrk sakskoswěrnych Serbow«. Jeho předsyda, Bórkowski kubler Jan Awgust­ Pětř, zastupowaše swěrnu loyalitu ze sakskim knježerstwom. W měrcu wuhotowaštej wobaj wuběr­kaj ludowe zhromadźizny po cyłej Hornjej Łužicy kaž tež w měsće, přeswěd­čenja dopisowarjow a redakcije Serbskich Nowin su jasnje spóznawać.

Serbske Nowiny, 01.03.1919:

(Bartowa rozprawa w Budyšinje) Powěsć, zo je so Bart z Parisa wróćił a zo budźe w Budyšinje wo swojim skutkowanju rěčeć, bě sobotu tysacy ludźi do Budyšina přiwjedła. Hižo poł hodźiny do postajeneho časa­ běchu sale w hosćencu »Króny« přepjelnjene. [...] Někotre tysacy ludźi [...] dyrbjachu so wróćić. [...] [Bart] w zawodźe swojeje rozprawy praji, zo su Serbja něhdy wulki dźěl nětčišeje Němskeje wobydlili. Nětko woni jenož hišće Łužicu wobydla, z kotrejež so nochcedźa dale wućišćeć dać. Napřećo wšelakim hłosam w němskich nowinach dyrbi so rjec, zo Łužica wšo wobsedźi, štož samostatny stat potrjeba. Jeje pola, łuki a lěsy jeho wobydlerstwu wšo to podawaju, štož je k zežiwjenju a hospodarskemu wobstaću nuzne. Serbska zemja hober­ske składy wuhla, tona, hliny, [...] atd. wopřija, kotrež so přez łužiske mjezy wuwožuja a Łužicy wjele pjenjez wunošeja. [...] W Drježdźanach a Riesy sebi serbski stat za wuwoz a přiwoz přistaw natwari, z kanalizowanjom rěkow wón tež přistup k Wódrje dobudźe, a přez Čechi wón přizamknjenje k Čornemu a Srjedźozemskemu morju namaka. [...] [Hajno] Hančo z Mužakowskich stron slědowacu rezoluciju namjetowaše: »My Łužiscy Serbja [...] serbskemu narodnemu wuběrkej swoje najpołniše dowěrjenje wuprajamy a rozsudźeni njechabłacy za nim stejimy. Měrowu konferencu prosymy, našu narodnu njewotwisnosć a samostatnosć škitać a naš kraj tak wu­hotować, zo móže za wšě časy­ wobstać. Dźakujemy so měrowej konferency, zo so wo nas stara a našu naležnosć jako nalež­nosć wosebiteho słowjanskeho naroda wobhladuje, štož my woprawdźe smy.« [...] [red]

Jubilarka Hanka Mikanowa Foto: Maćij Bulank20. apryla před 80 lětami je so serbska dźiwadźelnica Hanka Mikanowa jako pjate ze šěsć dźěći znateje Kerkec swójby w Droždźiju, daloko na ewangelskim wuchodźe serbskeho kraja, narodźiła. Po maturje 1957 studowaše pjekarska dźowka prěnjotnje na Serbskim wučerskim wustawje. Hižo w dźěćatstwje kaž tež na wyšej šuli bě so poprawom za dźiwadło horiła a je tež hraješe. Jako młoda wučerka serbšćiny a němčiny wopytowaše potom připódla dźiwadłowy studij Serbskeho ludoweho dźiwadła a wopušći po krótkim času šulsku słužbu, zo by so w Serbskim činohrajnym studiju wukubłać dała a jako dźiwadźelnica w mjeztym załoženym NSLDź skutkowała. Dźiwadłowy dorost wustupi w lěće 1961 z wosebitej inscenaciju Calderonoweje »Kubołčaceje damy« prěni raz na wulkim jewišću, zdobom měješe Hanka Mikanowa swój wosobinski debit w róli donje Angele. Pozdźišo předstaješe mjez druhim Ušku w Jurja Brězanowych »Zrałych lětach« (1967/68), princesnu Eboli w »Don Carlos« wot Friedricha Schillera (1967/68), Francisku w »Mjez sydom mostami« wot Jurja Kocha (1970/71), Gülükan w »Zeit der Wölfe« wot Ulricha Plenzdorfa (1989/90) a něhdźe 100 dalšich rólow.

Hanka Mikanowa słuša do woneje generacije profesionelnych serbskich dźiwadźelnikow, kotraž bjez zaměrneho dorostoweho dźěła SLDź njeby předstajomna była. Jako nawodnica Serbskeho pioněrskeho dźiwadła wot 1973 do 1984 prócowaše so pozdźišo sama wo to, zo bychu dalše generacije slědowali. Wučerka je potajkim wostała – w dźiwadle pak njehladajo na wšě politiske hranicy zawěsće swobodnišo skutkować móhła hač w šuli. Z dźěćimi inscenowaše »Klinčatu lipku« (Jan Wornar, 1980), »W złotym hrodźe« (Marja Kubašec, 1984), »Honače pjerja« (Jan Wornar) a dalše. Za to zabsolwowaše dalokostudij za nawodow dźěłaćerskich dźiwadłow w Lipsku. Wosebje dźěći ze srjedź 1980tych a 1990tych lět znaja ju tež jako bajki powědacu »ćetu Hanu«, kotraž w serbskej drasće łužiske pěstowarnje wopytowaše abo tež jako wowku w seriji »Rozhłosec swójba« Serbskeho rozhłosa.

Před sto lětami, 1919, postaji měrowa konferenca powójnski porjad w Europje. Na rozpadankach starych imperijow nastachu wosebje na wuchodźe kon­tinenta nowe staty, tež w bjez­posrědnim susodstwje serbskeje Łužicy. Někotři zastupjerjo Serbow widźachu w njewěstym času jónkrótnu składnosć, samostatnosć swojeho ludu zwoprawdźić, při čimž běchu wosebje njespokojom ze stawom serb­skeho kubłanja. Kajku podpěru w serbskim ludźe mějachu, njebě tehdy a njeje hač do dźensnišeho jasne. Zo bychmy na tutu dobu spominali, zběramy w přichodnych čisłach skrótšene wurězki ze serbskich medijow toho časa, kotrež za sebje rěča.

Serbske Nowiny, 01.02.1919:

Dźělenje Łužicy wot Němskeje.

Přećiwo protestam sakskich łuži­skich wyšnosćow staj předsyda Serbskeho narodneho wuběr­­ka, Bart, a jeho sekretar Bryl, slědowace wozjewiłoj: [...] Zjednoćenje hornjołužiskich a delnjołužiskich Serbow w přichodnym so sam zarjadowacym serbskim kraju [...] je tak derje kaž dokonjana nje­pře­měnliwa woprawdźitosć. [...] My jenož wulkotnu hodźinu swětoweho wobroćenja wužijemy. [...] Jenož ći, kotřiž žałoznu časowu chutnosć njerozumja, njech wěrja, zo móža ze šćer­ćacymi słowami a papjernymi protestami swětowy časnik wróćo stajić. [Bart, Bryl; w Budyšinje, 25. januara 1919]

Julian Nyča Foto: Hanka ŠěnecSto lět tomu lětsa je, zo spyta prěni předsyda Domowiny Arnošt Bart na měrowej konferency njewotwisnosć abo znajmjeńša awtonomiju za swojich Serbow wudobyć. Tež hewak bě 1919 wosudne lěto za Němsku – zwjazane z wutworjenjom Weimarskeje republiki jako prěnjeje němskeje demokratije a z Versailleskim zrěčenjom.

Wjele politiskich komentatorow wobhladuje 2019 tež jako tajke wosudne lěto – znajmjeńša za Saksku a Braniborsku, hdźež je wjetšina Serbow žiwa. We woběmaj krajomaj woli so nowy krajny sejm, prěni raz po tak mjenowanej »ćěkanskej krizy« a poměrnje krótko po wotstupje kanclerki ze zastojnstwa předsydki swojeje strony. Kak budu wolerjo (tež serbscy) na tutu změnu na čole reagować, njeje hišće wotwidźeć.

Sto lět po zwrěšćenym hibanju wokoło Barta mamy 2019 drje »sejm«, njewěmy pak, hač změjemy we woprawdźitych parlamentach, hdźež so hłowny dźěl našich naležnosćow rozsudźa, w přichodnej legislaturje scyła hišće serbskich zapósłancow. Po tuchwilnych prognozach njeje jasne, hač wudobudu sej třo zbywacy serbscy weteranojo znowa mandat. Tež to je nowostka w hač dotal chětro stabilnej politiskej krajinje we Łužicy.