Zdawna přewodźuja wojerske chorhoje wšelake wójska. Wone su tohorunja w žórłach wo starych pomorskich Słowjanach wobswědčene. Na spočatku 11. lětstotka staj je tež Thietmar z Merseburga1 a Bruno z Querfurta2 naspomniłoj a připisujetaj jim wojerske nadawki. To zwisuje prawdźepodobnje z połoženjom, w kotrymž słowjanske kmjeny tehdom běchu. Słowjanskej kmjenowej zwjazkaj Lutycow a Obodritow, kotrejž sydleštej w teritoriju dźensnišeje sewjerneje Němskeje (přewažnje w Mecklenburgsko-Předpomorskej), wojowaštaj wo kraj a wěru přećiwo křesćansko-germanskej namocy.3 Tójšto lět do toho wotměchu so słowjanske zběžki, při kotrychž mějachu wojerske chorhoje wójskam škit a zbožo w boju4 zawěsćić: »Vexilla quoque eorum [sc. Liuticorum] nisi ad expeditionis necessaria, et tunc per pedites, hinc [sc. de templo] nullatenus moventur.« (Thiet. VI 17 (23)) Mjez nimi běchu chorhoje, na kotrychž běchu někajke znamjenja. Thietmar k tomu zwěsći: »deae … in vexillis formatae« (Thiet. VII 47 (64)) abo »deos suimet praecedentes subsequuti [sc. bellatores Liuticorum].« (Thiet. VI 16 (22)) Z toho hodźi so wotwožować, zo běchu na chorhojach wobrazy bohow. Po měnjenju Bruna zdawaja so chorhoje kaž znamjenja čerta być: vexilla diabolica (hlej Bruno, tež tam), při čimž chowaše so za zapřijećom diabolus pohanski bóh. Kak su tute postawy wupadali, njeje bliže znate. Směmy pak na tym dwělować, zo staj chronistaj na nich woprawdźe bohow w koži čłowjekow5 widźałoj. Tući mějachu chorhoj Słowjanow skerje jako skutk čerta, dokelž buchu pomorscy Słowjenjo jako njekřesćenjo, potajkim jako słužownicy čerta wobhladowani. Wone chowachu so w swjatnišću Lutycow w Radegosće (Thiet. VI 17 (23)), štož na to pokazuje, zo běchu bohej (resp. boham) swjećene, ale w swjatnišću samym njesteješe postawa boha, a tak njewustupowaše na čłowjeka podobny wobraz boha. Bóh Lutycow – Svarog/Svarožič6 – njeměješe tehdom žanu antropomorfnu a z tym tež žanu djabołsku postawu. Tohodla nimamy přičinu wěrić, zo běchu na chorhojach wobrazy bohow w podobje čłowjekow. Přiwšěm njesměmy jich wuznam z tuteje přičiny podhódnoćić. Thietmar rozprawješe wo podawku, při kotrymž bu chorhoj słowjanskich wojakow wobškodźena (hlej Thiet. VII 64 (47)); rozzłobichu so njesměrnje (irati) dla toho, štož znowa dopokazuje, zo bě wona za nich nimale swjata. Wažachu sej chorhoj, dokelž měješe to, štož běše na njej zwobraznjene, bójsku móc, kotraž spožčowaše po jich předstawje pod njej stejacemu wójsku njesměrnu móc. Tohodla ma so Thietmarowe wuprajenje wo bohach na chorhojach jako nadwułožowanje abo zmylk wobhladować. Chorhoje chowachu so w swjatnišćach, hdźež přez požohnowanje bójsku móc nabywachu. Jich móc pak njeje z na nimi zwobraznjenych předstawow bohow wupružować móhła. Jich njebjesko-zemski bóh – Svarog – wukładuje so skerje jako přirodny zjaw (błysk, hrimanje), byrnjež wěste wobrysy wosoby widźomne byli.7 Je wšak tak, zo bu bójska móc ze symbolisce wopřimnjenych a swójski wobswět wobdawacych zjawow přewzata. Tohodla móhli předstawy na chorhojach zjawy přirodneho wobswěta wobsahować. Tule běchu z pomocu bóle njeabstraknych (přirodnych) symbolow do wěsteho porjada zestajene. Woznam předstajenjow njehodźi so jednozmyslnje wukładować, dokelž buchu někotre chorhoje sobu do bitwow wzate, druhe pak wužiwachu so najskerje za pohanske swjedźenje. Jedne mějachu wuspěchej a zbožu w boju přinošować, tamne samsnemu we wšědnym dnju za čas měra: dobrym žnjam a hońtwjerskemu popadej, strowoće, žiwjenskemu zbožu atd. Prawdźepodobne pak tež je, zo pokazuje bóh resp. jeho narunanje (na př. bójska kajkosć jako pars pro toto) we wójnje kajkosće, kotrež wočakowachu wot zmužitych wojowarjow abo kotrež so jim připisowachu: móc ćěła, lestnosć, wutrajnosć, zasakłosć, bojownosć a dalše; w měrnych časach mějachu so towaršne kajkosće spěchować: zwjazanosć w kmjenje, jednota we wěrje, respekt před (přirodnym) prawom. Kotry woznam tež nabywachu, stejachu w znamjenju wotpowědneho boha. Bóh sam měješe wjacore dimensije, wjacore »wobliča«. Tohodla wobstejachu tež wšelake wukładowanja, kotrež buchu wotpowědnje symbolisce na chorhojach zwobraznjene.

Stawizna serbskeho předmjena

Jako Serbja nimamy wjele originalnych předmjenow, potajkim tajkich, kotrež su w serbskej Łužicy nastali. Nimale wšitke smy přewzali z němčiny, byrnjež po pochadźe snadź hebrejske, grjekske, łaćonske abo jendźelske byli. Někotre předmjena ze słowjanskeho wobswěta kaž Stanisław, Ludmila abo Dušan su k nam přišli bjez posrědkowanja němčiny.

Jedne z rědkich originalnych serbskich předmjenow je Lubina. Wone je so wutworiło z korjenja lub, kiž je zakład za mnohe serbske słowa. Hižo w staršim času nastachu z njeho tež městnostne mjena kaž hora Lubin, sydlišćo Lubij abo rěka Lubata. Timo Meškank, wudawar knihi »Serbske předmjena«1, mje na to skedźbni, zo wužiwaja so tež w tamnych słowjanskich rěčach předmjena z tutoho korjenja, tak na přikład ruske předmjeno Ljuba abo bołharsko-makedonske muske předmjeno Ljuben. W Porynskej česća swjateho Lubentiusa, kotryž je pječa w lětach wot 300 do 370 w Kobernje žiwy był. Žónske předmjeno Lubina abo Lubinka so pak prěnjotnje jenož w Serbach namaka.

Při pytanju za prěnim wužiwanjom tutoho mjena – w starych cyrkwinskich knihach so wone njejewi – da mi mandźelska pokiw na fararja Jana Łahodu w Chołmje, kotryž bě dźowku Lubinka a syna Lubin mjenował.2 Jan Łahoda narodźi so 25. awgusta 1801 w Tumicach. Jako Lipšćanski student teologije bě předsyda serbskeho wotdźěla tamnišeho prědarskeho towarstwa. 1827 nastupi swoje prěnje farske městno we Wochozach. Wot 1832 hač do swojeje smjerće 16. awgusta 1871 bě farar w Chołmje. Jako student a młody farar spisa někotre serbske basnje. Wón wobdźěleše so na serbskim wozrodźenju w štyrcetych lětach 19. lětstotka a bě wot 1848 čłon Maćicy Serbskeje. Na farje w Chołmje wukubła wjacorych čěskich duchownych w serbšćinje, zo bychu so na skutkowanje we Łužicy přihotowali.3

Maćij Bulank – Składnostnje noweho předstajenja baletneje hry wo »Dyrdomdejstwach Pumpota« SLA dnja 18. apryla w Budyšinje

Lětsa spomina so we Łužicy a za jeje mjezami na załoženje Ochranowa před 300 lětami. W běhu mało lět wuwi so intensiwne nabožne žiwjenje w sydlišću, kiž do cyłeho swěta runje tak kaž do bliskich łužiskich wsow wuprudźeše. Mjez serbskimi wsami a Ochranowom kaž tež pozdźišo Niskej (1742) a Małym Wjelkowom (1751) nastachu wuske styki, kiž zawostajichu slědy w serbskich kulturnych stawiznach runje tak kaž we wosobinskich wosudach ludźi.1

W tutym nastawku chcu so wěnować rodźenemu Ješičanej, Serbej Korli Awgustej Küpperej. W Chasowje wotrosćacy hólc sta so z wučerjom w Ruskej a skutkowaše 22 lět jako kustos ludowědneho muzeja w Ochranowje. Při swojich wuwjedźenjach złožuju so hłownje na žiwjenske dopomnjenki Korle Awgusta Küppera, kotrež bě za swojich šulskich towaršow napisał, kaž tež na žiwjenjoběh jeho mandźelskeje Minny.2 We woběmaj hrajetej serbskosć a słowjanskosć wosebitu rólu a wuwědomja so, kak wusko splećeny bě Ochranow w prěnjej połojcy 20. lětstotka ze serbskim swětom.

Küpperec swójba

Korla Awgust Küpper bě dźěćo dosć zamóžneje bursko-korčmarskeje swójby. Nan Awgust Küpper pochadźeše z Bóšic, hdźež jeho swójba korčmu a klamarstwo wobsedźeše. W nazymje lěta 1853 woženi so z burskej dźowku Hańžku rodź. Šołćic z Ješic blisko Chwaćic.3 Krótko po kwasu přewzaštaj korčmu a klamarstwo w Chasowje. Přiwšěm njenarodźi so Korla Awgust Küpper w Chasowje, ale w Ješicach. Korčma bě so krótko do poroda hólčeca wotpaliła a młoda swójba, Korla Awgust měješe staršu sotru, přesydli so nachwilnje do Ješic k Šołćic swójbje. Tam so Korla Awgust 26. junija 1855 narodźi a bu 8. julija w Malešanskej cyrkwi wukřćeny. Přiwuzni z nanoweje a maćerneje strony jemu kmótřachu, wosebje napadnu wuske styki k Hattasec swójbje w Małej Dubrawje.4 Mać nabožneho aktiwista, kěrlušerja a kolportera serbskeho lutherskeho knižneho towarstwa Gusty Hattasa, Hanna bě rodźena Šołćić z Ješic. Wona kaž tež Jurij Handrij Hattas z Małeje Dubrawy kmótřachu Korli Awgustej Küpperej. Ješičanska wowka Korle Awgusta, kotraž z Delnjeje Hórki pochadźeše, pak bě kmótra Gusty Hattasa.5

Hanka Šěnec – Sobuskutkowacy składnostnje koncerta pod hesłom »Časo přichodny, zakćěj radostny« w Budyskim Serbskim muzeju 1. jutrownika 2022

FOTO NA 2. STRONJE WOBALKI:

»Pyšnje woblacone / Schön gekleidet« groni se prědnym knigłam Doris Heinzoweje, kótarež su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. W nich zaběra se awtorka z dolnoserbskeju rejowańskeju drastwu. Justyna Michniuk jo se rozgranjała z njeju a Deliju E. Münchoweju, kótaraž jo za knigły fota zgótowiła a tekst do dolnoserbšćiny pśestajiła.

DM: Mysl k tym knigłam smej južo dłujko měłej a nama jo było wažnje, až wóni su se něnto wudali wót šlodaŕnje narodnych drastwow Doris Heinzoweje. Wušej togo by informacije wó šlodaŕni narodnych drastwow a wó wósobje mójeje maśerje w tych knigłach pśedaloko wjadli.

DH: Dalej njedejała narodna drastwa togo regiona jano wězana byś na našu šlodaŕnju. Do togo směra by źe pokazało, gaby se w knigłach rownocasnje pisało wó šlodaŕni a wó mójej wósobje. To by powšyknu płaśiwosć za ten region wobgranicowało. Nastaś su dejali knigły za wšych, njewótwisnje wót togo, lěc něchten sam tu drastwu nosy abo lěc źiśiźowki ju nose abo lěc jo starka ju něga nosyła. Togodla wobgranicujo se tematika na wěc samu. Pišu w knigłach, až ga jo wěc wšyknych, narodnu drastwu woplěwaś a zachowaś.

Jürgen Maćij – Na ćichim rjećazu swěčkow­, kotryž je iniciatiwa »Budyšin w zhromadnosći« organizowała.

Lukaš Ćemjer – Loni patoržicu předstajichu dźěći w Chrósćicach hodownu hru pod hołym njebjom na Cyrkwinskej horje.

Darius Budar – Jurij Hantuš běše jedyn z rjekow, kotryž pytaše jako čłon kaba­reta Lipšćanskeje Sorabije składnostnje lońšeje schadźowanki za žórłom čisteje rěče.

Hanka Šěnec – Alojs Šołta při natwarje wustajeńcy z jeho twórbami, kotraž so hišće hač do kónca januara 2022 w Bu­dyskej Serbskej kulturnej informaciji poka­zuje.

Hanka Šěnec – Na dnju wotewrjenych duri Smolerjec kniharnje, z kotrymž swjećeše tuta 30. róčnicu swojeho zało­ženja, předstajištaj Lubina a Branko Hajduk­-Veljkovićec swoju dźěćacu knihu »Dolina při rěce – Mali přećeljo«. Wona wuńdźe jako mjezynarodny projekt we wja­corych rěčach­.

Hanka Šěnec – Předstajenje oratorija »Hrodźišćo« 4. septembra w Budyskej »Krónje«

Hanka Šěnec – Hudźbnicy SLA wustu­pichu pod hesłom »Dudy a přećeljo« 22. julija w lětnjej barje Sundowner w Budyšinje.