Přičiny a předspomnjenja zaběry z tutej temu

Hačrunjež kubłach nimale swoje cyłe žiwjenje wučerki a kubłarki (43 lět), zajimowachu mje w poslednich lětach wosebje stawizny mojeje ródneje wsy. To ma dwě přičinje: 1. Moja małoratarska serbska swójba mje sylnje wobwliwowaše. Małe ratarstwo bě za mojich prjedownikow srjedźišćo a zakład jich žiwjenja. 2. Wulki respekt začuwam za swojeju staršeju, kotrajž kónc lěta 1959 a spočatk 1960 wulki krok kolektiwizacije ratarstwa w NDR dožiwištaj. Z tematiku ratarstwa je so w poslednim času tež Trjebinska Domowinska skupina zaběrała, kotraž ma na Šusteroc dworje swój wulkotny domicil. Wona zaběra so intensiwnje z ratarstwom něhdy a demonstruje šulerjam Slepjanskeje zakładneje šule plahowanje a žně na př. běrnow a žita. Nimo toho chcedźa woni dźěćom wjesne žiwjenje dźěći a dorosćenych něhdy na wsy zbližić. Při tym hraja tež kultura, žiwjenske wašnje a serbska rěč wuznamnu rólu.

Stawizniske, hospodarske a socialne wuwiće Trjebina

Moja ródna wjeska Trjebin leži w srjedźnej Łužicy a słuša k Slepjanskej wosadźe. Najstarše pisomne naspomnjenje pochadźa z lěta 1328. Tuta lětoličba je relatiwnje wěsta, dokelž ju stawizny Slepjanskeje wosady tež tak mjenuja. Wobydlerjo Trjebina su tak mjenowani holanscy Serbja. A woprawdźe bě naša wjeska z wjele lěsom wobdata. 2021/2022 bu hoberski lěs ze swojej zahrodu wjercha Pücklera wopor brunicy. Čehodla to naspomnju? Jako bu naša kónčina při pućowanju ludow přez słowjanskej kmjenaj Milčanow a Łužičanow wobsydlena, bu trjeba wotpowědny rum za dom, dwór a pola a hona stworić. Móžu sej derje předstajić, zo je trjebjenje lěsa přičina za mjeno mojeje ródneje wjeski. Tola póda, kotruž naši prjedownicy tu nańdźechu, bě pěskojta, zdźěla bahnojta a mało płódna. Woni plahowachu rožku, wows, hejduš, jahły a pozdźišo tež běrny. Běrna so we Łužicy 1789 prěni króć naspomni. Plahowanje praweje rěpki a kolija započa so prjedy. Trjebinjenjo so skromnje wot wunoška swojich małych ratarstwow z přerěznej pódowej hódnotu 23 žiwjachu. Při suchoće a přewysokich spadkach bě nuza wosebje wulka. Rukopisy połbura Hanza Nepile (něhdźe 1761‒1856 ) z Rowneho nam přeradźa, w kajkej bědźe běchu holanscy Serbja tu žiwi. Wón wopisuje surowy hłód, tak zo dyrbještej so łoboda a hlina do jědźe měšeć, zo njeby hłód tak sylnje w žołdku točił.

Moderna serbska literatura njehodźi so hižo bjez rjada »Paternoster« jako pokładownje za teksty młodych awtorow předstajić.

Najnowši zešiwk ze 76 stronami originalnje serbskich basnjow a powědančkow pochadźa ze zašłeho lěta. Dźesać wosobow – šěsć muži a štyri žony – předstajeja tam swoje wupłody z poslednich lět, a to we woběmaj serbskimaj rěčomaj. Přetož, tak wopodstatnja to Choćebuski »awantgardist« Maks Bagańc (lětnik 1996) z lyriskej prozu, serbšćina je sej tole po ćežkich nazhonjenjach zasłužiła: »Gaž śi njewulich´jomy / z wuwězbow tradicije, / padnjoš ze Serbami / do rowa we Łužycy!« Dźesatk awtorow je so potajkim z młodźinskim zapalom zhrabał (narodźeni su woni wšitcy mjez 1985 a 2000), zo by domoródnej rěči, kulturje a identiće njenadźate impulsy spožčił – tak kaž to nic naposledk Załožba za serbski lud wočakuje, kotraž zabjerje w impresumje knižki (kaž we wšěch ćišćach wot někotrych lět) najwjetši rum.

Tam hdźež su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče dospołnje dwurěčni, mjeztym zo wužiwarjo wjetšinoweje rěče mjeńšinowu rěč scyła njeznaja, je rozsud mjez mjeńšinowej a wjetšinowej rěču wotwisny wot mnohich towaršnostnych a kulturnych normow. Jedna z nich je tak mjenowana »zasada zdwórliwosće« [rule of politeness], po kotrejž čuja so wužiwarjo mjeńšinoweje rěče winowaći, mjeńšinowu rěč nic w přitomnosći ludźi wužiwać, kotřiž słušeja k dominowacej skupinje.1 Tuta zasada je tak sylnje w awtomatiskim rěčnym zadźerženju zakótwjena, zo je jara ćežko, so jej spřećiwjeć. Zo njebychu ludźo sami před ćežkimi rěčnymi rozsudami a towaršnostnymi normami stali: mjez tym kak »měli so« we wotpowědnej situaciji zadźeržeć a mjez přećom mjeńšinowu rěč zachować, je w dwurěčnej kónčinje wědoma rěčna politika trěbna. Tuta politika by měła runočasnje wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k mjeńšinowej skupinje, zo bychu wone wědźeli, zo móža (a w mjeńšinowych institucijach, zo měli samo) mjeńšinowu rěč wužiwać, njewotwisnje wot toho, hač je wosoba přitomna, kotraž tutu rěč njeznaje. Tuta politika by tež měła wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k dominowacej skupinje a kotrymž by so dyrbjała přitomnosć mjeńšinoweje rěče wuwědomić. To je bytostne, dokelž začuwaja ludźo, kotřiž hornjoserbšćinu njewobknježa, jeje wužiwanje w jich přitomnosći jara husto jako zadźerženje, kotrež so přećiwo nim samym měri.

Před něhdźe 40 lětami wotmě so posledni wulki konwent serbskich duchownych. Běchmy šěsć ewangelskich fararjow, kotřiž so na farje w Minakale zhromadźichmy, zo bychmy na přednoški słuchali a wo swojim dźěle wuradźowali. Mandźelske sedźachu w pódlanskej stwě a mějachu swoje temy. W připołdnišej přestawce wuchodźowach so ze serbskim superintendentom na wusłužbje Gerhardom Wirthom po Minakałskim parku. Jako so na ławku sydnychmoj, staji mi bjez kóždeho dalšeho připowědźenja prašenje, kotrež njeběch na žane wašnje wočakował: »Smědźa so w dobrej serbšćinje verba iterativa movendi in sensu translato nałožować?« Njewědźach sej telko łaćonskich słowow dla praweje rady. Što »verba iterativa« su, móžach sej tak někak domyslić. Su to wospjetowace werby, kaž běch to w šuli wuknył. »Ja du do šule« njeje iteratiwne, dokelž so to jenož na wokomik poćahuje, ale »ja chodźu do šule« je iteratiwne, dokelž to stajnje činju, tak dołho kaž sym šuler. Što pak je »in sensu translato« a što cyłe prašenje dyrbi, njebě mi jasne. Swoju njewědu zakrych z prašenjom: »Praj raz přikład za to.« Wón mi někotre přikłady poda: »Časnik dźe, wón njechodźi. To by było, zo by po jstwě chodźił. Kury jeja njesu, wone je po dworje njenoša. Woda běži, wona njeběha.« Tajkich sadow měješe wjacore na składźe.

W lěće 2021 wuda LND w rjedźe »Spisow Serbskeho instituta« dwuzwjazkowe wědomostne přepytowanje dr. Michaela Richtera, kotrež je stawiznam Hornjeje Łužicy za čas Druheje swětoweje wójny wěnowane. Awtor tutoho njewšědnje wobšěrneho dźěła přesahuje podaty časowy wobłuk, wón předstaja połoženje w Hornjej Łužicy po přewzaću mocy přez nacionalsocialistow a wopisuje wuskutki wójny na potrjecheny teritorij hač do kónca štyrcetych lět. Hornja Łužica słušeše w nacistiskej dobje k dwěmaj zwjazkowymaj krajomaj, k Sakskej a Pruskej. W druhim kapitlu prěnjeho zwjazka wobrysuje Richter strukturu knježerstwoweho wobwoda Drježdźany-Budyšin kaž tež jemu přirjadowane krajne wokrjesy Budyšin, Kamjenc a Lubij, k tomu zarjadniskej wobłukaj Wojerecy a Rózbork, kotrejž přisłušeštej tehdom delnjošleskemu knježerstwowemu wobwodej Lěhnica (Liegnitz). Namakamy tam mjez druhim biografiske informacije nawjedowacych zastojnikow (prezidentow), tajkich kaž Max Engelbrecht (1936‒1939), Friedrich Bachmann (1939‒1942) a Alfred Bochalla (1942‒1945), nimo toho Wilhelm Behr (1942‒1944) a Hans-Joachim Tesmer (1944/45). W totalitarnym staće běchu statne struktury přez wodźacu stronu podwojene. Tohodla analyzuje awtor tež organizaciske wuwiće Nacionalsocialistiskeje němskeje dźěłaćerskeje strony (NSDAP) w Budyšinje, Kamjencu, Lubiju, Žitawje, we Wojerecach, w Rózborku a Zhorjelcu a dodawa portrety zamołwitych nacijow; su to Karl Martin, Ernst Zitzmann, Hans Reiter, Richard Hänsch a Max Wockatz. Wopisane su dale w Hornjej Łužicy skutkowace wobrónjene formacije nacistiskeje strony: Škitne stafle (SS) podstajene wjednistwomaj w Drježdźanach a we Wrócławju, Wěstotna słužba pod nawodom sekcije we Wrócławju a podsekcije w Lěhnicy kaž tež Wojerske wotrjady (SA), přisłušne k skupinomaj Sakska a Šleska. Namócny aparat wudospołnjachu z Drježdźan, Wrócławja a Lěhnicy nawjedowana Tajna statna policija, žandarmerija a porjadniske słužby. Nje­pobrachuja tež druhe podwotrjady NSDAP w podobje Nacionalsocialistiskeho ludoweho spomóženja (NSV), Nacionalsocialistiskeho žónskeho zwjaz­­ka (NSF), Němskeje dźěłaćerskeje fronty (DAF), Mocy přez radosć (KdF), Nacionalsocialistiskeho zwjazka wučerjow (NSLB) abo Mócnarstwoweje dźěłoweje słužby (RAD).

Wjele luźi jo na wobšyrnem projekśe »Serbske žywjenje w Drjenowje/Dehnow – Ein wendisches Lebensbild« źěłało, toś njezaźiwujo, až su se wjelgin wšakorake formy pśedstajenja zapletali: pśedsłowo, póstrowne słowo, spiwny tekst, wědomnostny nastawk, pisnje dokumentěrowane oralne powědanje, pisne powědanje a transkripcija na cejdejce powědanego. Mimo togo jo se wjele wósobinskich fotowych archiwow wótwóriło, což pokazujo, kak woblubowana jo fotografija ako srědk dokumentacije a spomnjeśa pśez wšake casowe wótrězki na jsy była a wjele fotow jo se zeźaržało. Nastała jo familijowa chronika we wjelgin šyrokem zmysle, lěcrownož se wulicowanje a napisanje cystej chronologiji staja. Weto smějo se groniś, až jo se raźiło, naceriś wobraz wěcej ako sto lětnego wejsańskego žywjenja – z pśirownowanim gronjone, pódobny na źinsa tak woblubownu formu mjerwjeńcki (Wimmelbild).

Na pśedsłowo Karla Fishera, pśedsedarja towaristwa Dolnoserbski sekstet z. t. (bok 4), póstrowne słowa drjenojskego šołty Ericha Lehmanna (bok 5) a tekst woblubowanego spiwanja »Doma, doma rědnje jo« w serbskem pśe­stajenju Hendricha Jordana (bok 6) slědujo instruktiwny nastawk Gregora Wieczoreka »Serbske stronine mjenja / Drehnow im Lichte der Flurnamen« z historiskeju kórtu (boki 7–14). Awtor njejo jano wuběrny znajaŕ serbskeje rěcy a wumějo zrownju fenomeny rozymliwje pśedstajiś, wón jo tež z krajinu Dolneje Łužyce wjelgin zwězany a jaden z jeje nejlěpšych naměstnych znajarjow. Wón wujasnjujo wóznam mjenjow, kenž źe su jaden z nejstaršych znankow serbskeje rěcy regiona. Slědujo nejwobšyrnjejšy źěl knigłow pód nadpisom »Drjenowaŕka se spomina na žywjenje we jsy /Doris Klinke-Schulze sammelt, schreibt und fügt Geschichten von ihrer Mutter Johanna Pontow (1934) und Familie zusammen« (boki 15–83). Do njogo su integrěrowane tež spominanja pśiswójźbnych: Wylem Kosac, bratš mamy, spomina na swójogo w 1. swětowej wójnje padnjonego bratša Fryca (bok 72). Hejnak by se stawizny tragiski wó­spjetowali, spomina Johanna na swójogo w 2. swětowej wójnje padnjonego staršego bratša Fryca (boki 72–75). Slěduju wurězki ze zakopowańskego spominanja na sotšu Lizu Hokunowu (boka 75–76), žywjeńske dopomnjeńki-reminiscence sotšy Annemarie Burchardtoweje (boki 76–78) a wurězki ze zakopowańskego spominanja na sotšu Helenu Franojc (boka 78–79). Na bratša Jura Frana, serbskego prjatkarja, se wobšyrnjej jan w zwisku ze źiśetstwom spomina. Knigłam dodana jo serbska transkripcija 17 wótrězkow cejdejki »Tak jo to było ...« / »So war es ...« a jich pśestajenje do nimskego (boki 84–103), źož wulicujo Johanna wó swójom žywjenju a teke wó serbskej rěčy. Knigły kóńce ze źělom z »Fotowa galerija / Fotogalerie« (boki 104–120) z pódwobrazowymi pśipisami wó wótmólowanych wósobach abo tšojenjach. Zdźěla se jawijotej tam lěto nastaśa fotow abo lěto tšojenjow, chronologiski pak fota rědowane njejsu, což na to pokazujo, až jo było casowe licenje tegdy skerjej póstajone wót kołoběga lěta a žywjenja a mjenjej wótwisne wót minuciozneje registracije casa.

Nowe lěto, nowa cytańska maśizna! Pśed pór mjasecami jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2023. Serbska pratyja słuša bźez cwiblowanja k nejwěcej wótcakowanym, woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbskej rěcy. Z někotarymi pśetergnjenjami politiskich a góspodaŕskich pśicynow dla wuchada wóna južo wót lěta 1880 a zagórjujo cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas lětosa caka na něźi sto a źewjeśźaset połnje nakłaźonych bokach? Co su se tenraz naše pilne awtorki, awtory a redakcija za nas wumyslili? Rejujuce žeńske w serbskich drastwach, elegantne serbske muske a cerkwiny torm w slězynje pyšnje titelowy bok aktualnego wudaśa pratyje, kenž zbuźiju na kuždy pad móju narskosć! Na zachopjeńku pratyje namakajo se tradicionalna stolětna pratyja. Wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji cytaju se wjelgin běžnje. Lěc wóni maju potencielnje informatiwnu gódnotu, njamóžom ako amater pósuźiś. Móžom pak groniś, až wóni su amizěrujuce a na kuždy pad radne zastupjenje do lětosneje pratyje. Wjelgin interesantne su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna linguistiska chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! Wósebnje rědne su w samskem wótrězku pratyje naraźenja za sportowanje doma z pjera Tadeja Cyža, kótarež jo z górnoserbšćiny pśestajił Erwin Hanuš. Za kuždy mjasec pśedstaja nam awtor wšakorake idejki za sportowanje doma. Zwucowanja su źělone do tśich kategorijow: nejpjerwjej rozgrěwanje, pótom power-trening a na kóńcu wótnapinanje. Kaž jo awtor južo w swójom pśinosku spomnjeł, jo pógibowanje na chłodnych dnjach a pśi póchmurnem wjedrje wažne, ale toś te zwucowanja su tak praktiske a njekomplicěrowane, až móžomy je mimo problemow pśenjasć do lichego a póžywaś fryšny pówětš a słyńco. Głowna tema pratyje za lěto 2023 jo gmejna Wjerbno, kótaraž słuša oficialnje k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kótaraž jo prezentna wót titelowego łopjena až do slědnego boka knigłowego kalendarja. Fotowa reportaža z awtentiskimi bildkami z wjerbańskego žywjenja nastaja cytaŕstwo na gnujuce literariske drogowanje do wušej pomjenjoneje serbskeje gmejny w Błotach. Stawizny, tšojenja ze žywjenja wobydlarjow Wjerbna, wažne historiske daty, interesantne wurězki ze starych wudaśow Casnika a samo recepta z wjerbańskeje kuchnje zwězuju se ceło wólnje a někak awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za błośańsku gmejnu. Rozpšawa wó wjerbańskich wudrogowarjach a pśedewšym pśeglěd wó žywjenju a statkowanju serbskego literata Mata Kosyka wudopołnijotej toś to lubosćinske pó­znaśe Wjerbnoju! W źiśecem źělu lětosneje pratyje namakaju młode cytaŕki a cytarje napšawdu rozdrosćece a rozwjaselece pśinoski. Basni, tśi gódańka, směšnej anekdośe a žorśiki spóraju bźeze cwiblowanja nic jano źiśi, ale teke wjele dorosćonychk smjejkotanju. Kśicawka jo dobre zwucowanje za koncentraciju a pšawopis. K tomu pśiźo wěcejbocna bajka wó sedymgłowatem plonje z pjera awtorki Jill-Francis Ketlicojc, kótarejež twóŕba jo zawěsće južo něnto źěl kanona moderneje serbskeje źiśeceje literatury. Lisćiny śěžkich słowow pód pśinoskami su za mójim zdaśim a pó źělach pśewšo notne a wjelgin pomocne, dokulaž njemusymy pśi cytanju paralelnje do słownika glědaś. Źěl za kśesćijanow jo mě lětosa pozitiwnje pśechwatał! Město tradicionelnych psalmow, citatow a bjatowanjow, kenž se stawnje wóspjetuju we wšakich publikacijach, namakaju se tenraz w kśesćijańskem wótrězku pratyje wjelgin interesantne a wótměnjate pśinoski. Mjazy drugim caka w njom na cytaŕki a cytarjow rědnje wugótowany pśinosk wó wjerbańskej cerkwi z nowymi a historiskimi fotografijami. Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wopšawdu wjelgin kreatiwne! Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Pratyju za lěto 2023 móžom jano chwaliś. Njeby był spšawny, gaž by wó njej napisał něco złego. Jo, z wósebneju doraznosću com groniś, až taku dobru pratyju njejsom južo dłujko w rukoma źaržał. Samo lisćina awtorow na kóńcu knigłow wubuźujo we mnjo wěste spokojece zacusé, gaž wiźim, až jo hyšći dosć luźi, kenž z wjelikeju motiwaciju w serbskej rěcy pišu. A naźejam se, až hyšći dłujko tak buźo.

Wuznam Korle Awgusta Kocora (1822–1904) wuzběhuje a zdobom wobmjezuje so tučasnje hłownje na jeho kompozitoriske dźěło. Mjenje abo docyła njewobkedźbowany wosta jeho wliw a podźěl na narodnym wozrodźenju.

Wot 1842 wotměwachu so w Sakskej kaž tež w jej přisłušnym dźělu Hornjeje Łužicy spěwanske swjedźenje. Tute mějachu, podobnje Hambachskemu swjedźenjej, zdobom raz zjawneje politiskeje zhromadźizny, a to wosebje přez zanošowanje patriotiskich, potajkim wótčinskich spěwow. Wopak je tu twjerdźenje Jana Rawpa, zo wotměwachu so wot 1836 w Budyšinje němske spěwanske swjedźenje.1 Hakle spočatk awgusta 1842 wuhotowachu w Drježdźanach prěni sakski spěwanski swjedźeń.2

Na rozdźěl wokolnych městow a samo wjetšich wsow Hornjeje Łužicy parowachu Budyšenjo dale tajke popularne swjedźenje-demonstracije. Jako přičinu toho widźeše 1842 němski kritikar, poćahujo so na koncert w Zhorjelcu z wobdźělenjom wšěch worštow měšćanskeje ludnosće: »Görlitz hat deutsche Umgebung, Budissin nicht-deutsche ...«3

Na załoženskim swjedźenju Budyskeho Serbskeho gymnazialneho towarstwa dnja 18. apryla 1845 rozdźěli Kocor po załoženskim akće Maćicy Serbskeje najprjedy noty štyrihłósneho spěwa »Njepušćmy nadźiju rjanu«, kotryž sej přitomni bjezposrědnje wot notow zaspěwachu, jón hnydom wospjetujo, dokelž jich tak zahori. Tak přihotowani, wujasni jim Kocor potom namjet, zarjadować w samsnym lěće serbski spěwanski swjedźeń w Budyšinje, štož ze zahoritosću přiwzachu.4 Kaž prajene: Němska měšćanska towaršnosć njezamó podobny zrealizować.

Mórski šlink Cypraea, bóle znaty pod mjenom kawrijowy abo pórclinowy šlink, nima, byrnjež so dołho a po wšěm swěće jako debjenka abo amulet wužiwał, hač do dźensnišeho jemu přistejace městno we wědomosći. Ale přez mnohe namakanki, někotre publikacije a wobkedźbowanja jeho wužiwanja w přitomnosći je móžno tež dotal njepřeslědźeny fenomen mušlowych gratow serbskich katolskich křižerjow zarjadować a skedźbnje dodnić. Najprjedy chcu zažne wužiwanje kawrijowych mušlow w srjedźnej Europje w zažnym srjedźowěku předstajić, zo bych zmóžniła zastup do swojeho slědźenja a swojich tezow.

Wot hdy wužiwaja so kawrijowe mušle w Serbach? Na tute jara centralne prašenje njeje so dotal spokojaca wotmołwa našła. Přehladanje dokumentow w archiwach Budyskeho regiona njeje do dźensnišeho nowe dopóznaća přinjesło. Z přepytowanymi archeologiskimi namakankami a z přez to widźomnej kulturelnej wuměnu móžeja so mušlowe graty tematisce zakružić a zakład za wułožowanje tworić.

Zažnosrjedźowěkowske namakanki wot Alpow hač do Šwedskeje

Ze zažnosrjedźowěkowskich rowow a ze sydlišćow sewjernje Alpow eksistuja mnoho namakankow kawrijowych šlinkowych chěžkow. Wažny aspekt tutoho zažneho wužiwanja w stawiznach je daloki wikowanski puć z ćopłych indopacifiskich wodźiznow.1 Woni stanu so z tym z indikatorom za wikowanje w zažnym srjedźowěku z arabskim a indopacifiskim rumom a jeho mjezystacijow.2 Heterogene skupiny3, kotrež pokazaja słowjanske wobsydlenje wobeju Łužicow, přińdźechu na swojim puću do tuteje kónčiny na wšelake městna, hdźež su so kawrijowe mušle namakali.4 Wuchadźa so z toho, zo je so wobsydlenje přez Słowaksku a Madźarsku w druhej połojcy 6. lětstotka a dale přez Čěsku wotměło.5

Ako małe źowćko som rady słuchała tšojeńka ze zachadnosći. Teke mója mama tśeśego naroda a mójej starej starjejšej, kótarejž stej z gór Beskidow póchadałej, su byli wjelicne wulicowarje. Wjele pózdźej su susedy a cuze k tym wulicowarjam pśišli, z kótarymiž som etnografiske rozgrona wjadła a jim wjele priwatnych pšašańkow stajała. Dopomnjeśa luźi, kótarež su starše ako ja, gromaźiś, jo se stało mójo druge pówołanje. Mója fascinacija za zachadnosć jo mě k tomu dowjadła ako žurnalistka źěłaś.

Dnja 27. nowembra 2022 w Dešnje, w nowej wustajeńcy Pód gódownym bomom som se cuła ako pśed wěcej ako 30 lětami, ako som na klinje stareje mamy abo starego nana sejźeła. Som śěgnuła do swěta serbskich tšojeńkow, kenž su mě pśez swóju krotku formu zaźiwali a su we mnjo wjelike emocije wubuźili. Som se pśez krotku chylu cuła ako małe góle, kótare njesćerpnje wócakujo na gódy. Inowatiwna ideja, tšojeńka nic na kórtach abo w ramiku, ale na wusłužonych tykańcowych delkach prezentěrowaś, zmócnijo statkownosć jich pósrědnjenja. Som se cuła ako małe źowćko, kótarež pomaga wariś a pśi pśigótowanju gódownych jězow něco wó źiśetstwje starego nana zgónijo. Drugi wažny aspekt prezentacije tych krotkich tšojeńkow wobstoj w tom, je pśed zabyśim zachowaś. Dopomnjeśe jo zgubjone, ale źěkowano swójej prezency we wustajeńcy se wulicowańka dalej dawaju a snaź samo jaden źeń w knigłowej formje wózjawiju. Dokulaž stej wobej wustajeńskej rumnosći z gódownymi bomami a zelenymi gałuzami napołnjonej, se rozšyrja wšuźi znata gódowna wóń.

Feliks Haza – »Chór diwersnych« pod nawodom Michała Cyža składnostnje 25. Jolki 21. januara w Nuknicy

Literatura bě kruty wobstatk duchowno-kulturneho žiwjenja w dobje serbskeho narodneho wozrodźenja – z ćežišćom w 40tych lětach 19. lětstotka. Wozrodźenje abo wotućenje započa so tak prawje na spočatku woneho lětstotka, po rewoluciji 1848/49 namaka wono swój kónc. (Po załoženju Němskeho reicha 1871 sćěhowaše tak mjenowane młodoserbske hibanje.) W času narodneho wuwědomjenja měješe rjana literatura wažny podźěl na přesadźenju socialneho, politiskeho a kulturelneho postupa w Serbach. Wona zepěraše so na ideje rozswětlerstwa, steješe pak zdobom pod wliwom romantiki. Jedna z hłownych naležnosćow romantiki běše – po měnjenju Herdera –, bytosć kóždeho naroda w ludowym basnistwje wotkrywać. Tute nachilenje k ludowemu tworjenju zašłosće dósta tež pola Serbow swój specifiski, originelny wuraz. Wuměnjenje za to bě zwisk inteligency z ludom.

Lyriska abo episka baseń, bajka, balada, fabula abo powědančko běchu žanry, w kotrychž móžachu serbscy fararjo a wučerjo tehdom mysle a začuća luda najlěpje zwuraznić. Tradicije, wašnja a nałožki jednorych ludźi wustupowachu bórze jako předmjety noweje, wuměłskeje literatury, najprjedy lyriki, ale tež hižo krótkeje prozy. Při tym nałožowachu awtorojo rady ludowu rěč. Na prěnim městnje reprezentuje pismowstwo narodneho wozrodźenja »wótc serbskeje poezije«, kaž čěski literarny stawiznar a přećel Serbow Adolf Černý Handrija Zejlerja w lěće 1910 mjenowaše.1

Handrij Zejler njebě jenož wjesny farar, basnik, rěčespytnik a ludowědnik, ale w lětach předměrca tež nowinski redaktor. Serbske narodne wozrodźenje njeje předstajomne bjez časopisa abo nowiny. Běchu trěbne za šěrjenje narodnych idejow, za komunikaciju, za wuwiće rjaneje a wěcneje literatury a k standardizowanju spisowneje rěče. Wobmjezuju so na někotre dypki, z kotrymiž chcu podrobnišo a nanowo předstajić stawizny nastaća serbskeho nowinarstwa.

Pruski farar Jan Křesćan Rychtar ponižowaše 1826 Serbow tež z wuzběhnjenjom, zo nimaja ani nowiny, ani literatury.1 Walter Rauch praji, zo běchu w tutych lětach dobre wuměnjenja za to, zo móhli Serbja měć swoje nowiny, ale falowaše chrobły iniciator, kajkiž bě Jan Bohuchwał Dejka.2 Handrij Lubjenski, hłowa serbskeho kulturneho žiwjenja we 1820tych a 1830tych lětach, widźeše jako najhłowniši nadawk spisanje načasneje gramatiki a wulkeho słownika. Animěrowaše drje w Lipsku studowacych k basnjenju towaršnych pěsnjow, pozdźišo w słužbje pak wočakowaše wot nich sobudźěło jenož w nabožnym a wědomostnym pismowstwje.

1. Zaběra z genderowymi poćahami na přikładźe tekstow z 19. lětstotka je, kaž so zda, anachronistiski přistup. Wo runoprawosći splahow a widźomnosći žonow w towaršnosći njeje so tehdy hišće diskutowało, konflikt mjez biologiskimaj splahomaj a socialnymi genderami njebě dawno hišće wubuchnył, a dekonstrukcija biologiskeju splahow njeje jako cil towaršnostneho skutkowanja sformulowana była. Z linguistiskeho stejišća wšak je prašenje, kak su splahowe poćahi w rěčnym systemje předstajene, na kóždy pad zmysłapołne. Scyła woprawnjeny je tež zaměr, wuslědźić genderowe stereotypy w starych serbskich tekstach. Na runinje tekstologije tajke postupowanje snano wjele nowych dopóznaćow njepřinjese, ale za genderlinguistisku teoriju skići zajimawe a hódnotne pokazki. Přetož tema genderowych stereotypow je tuchwilu hišće njedospołnje wuslědźeny wobłuk genderoweje linguistiki.

2. Po swojej definiciji su genderowe stereotypy jara rozšěrjene předstawy wo typiskim zachowanju žonow abo mužow, holcow abo hólcow.1 Přez tajke stereotypiske jednanja abo zachowanja zwuraznjeja so tradicionelne čłowjeske genderowe róle. Genderowe stereotypy w rěči móža wopak abo samo křiwdźace być – tohodla wojuja genderowi aktiwisća z nimi. Ale najebać toho wustupuja wone jara často we wuprajenjach a najrozšěrjeniše stereotypy namakaja so samo w gramatiskim systemje rěče. Husćišo hač w gramatice wustupuja stereotypy w słowoskładźe a frazeologiji. Dokelž je za semantiske skrućenje rěčneje formy jako frazeologizm, za leksikalizaciju abo gramatikalizaciju jara wjele časa trěbne, zwuraznjeja genderowe stereotypy zwjetša dawne předstawy wo gender-typiskim zadźerženju čłowjekow.