Na zachopjeńku mójeje zaběry z wuměłstwom stojtej žywjenje a statkowanje českego wuměłca-ludowědnika, zběrarja ludowych spiwow wšyknych słowjańskich narodow Ludvíka Kuby, kótaryž jo wózjawił w 16 knigłach »Slovanstvo ve svých zpěvech«, mjazy nimi serbske spiwy. Wšako som studěrował w swójom casu klasisku muziku, spiw w Drježdźanach. A ako­ som se pó 1990 z Barlinja domoj nawrośił, som se zaběrał z dalšnym cyklusom Kuby, kótaremuž se groni »Slovanstvo ve svých obrazech«, tóś tu wuměłsku dokumentaciju jo wón jano ze Serbami – z wěcej ako 100 wobrazami – wugótował. Wuspěšna wustajeńca jogo łužyskich wobrazow 1922/23 w Praze jo pógóniła słowjeńskego mólarja Ante Trstenjaka, do Łužyce woglědaś. A generaciju pózdźej běšo to česka mólaŕka Alena Čermáková, kótaraž jo how pó stopach a motiwach wósebnje Serbowki mólowała a je na jadnoraznu wašnju do nimjernosći zapisała. Teke z tyma wobyma mólarjoma – a někotarymi dalšnymi – som se zaběrał a som teke dotychměst njeznate wobraze namakał. Někotare tych wobrazow som mógał nakupiś a z pomocu serbskeju muzejowu jo se raźiło, te wuměłske twóŕby we wustajeńcach pśed­stajiś. Chóśebuski Serbski muzej jo wobraze Čermákoveje z prědnym takim katalogom pśedstajił a jo mógał ceły cyklus Łužyce ako dar a ako­ nakup pśewześ. K zaběrje z wuměłstwom słušaju narskosć, pytanje za kontaktami, teke gluka a młogi raz pomaga tebje pśipad. Tak som w interneśe namakał figuru serbskego brašku z Mišnjańskego porclina. To som napisał swójomu staremu pśijaśeloju, fachnikoju serbskego wuměłstwa dr. Alfredoju Krawcoju. Wón jo mě wótegronił, až to njejo móžno, wón wó tom nic njewě. A weto jo se namakało dogromady pěś serbskich figurow a wóni su słušali do wobšyrneje zběrki dogro­mady 25 narodnych respektiwnje ludowych drastwow Nim­skeje, kó­tarež jo wuměłc Hugo Spieler nacerił. Teke toś ta zběrka jadnoraznych eksponatow ­běšo w Serbskem muzeju Bu­dyšyn wustajona.

W dwanaće lětach je słowjenski spisowaćel Aleš Šteger dwanaće městnow swěta wopytał a w dwanaće hodźinach jedyn kapitl napisał – noticy, namjety tekstow w najlěpšich momentach, njeorganizowanu zběrku njedospołnych, dosć njewuwitych idejow. To su zawodne słowa knihi »Na kraju zapisano« – Na kraju zapisane / Vor Ort geschrieben (nakład Beletrina, 685 stron, 2023). Wobšěrna kniha je dźěl trilogije »Logbuch přitomnosće – schadźeć, so nastajeć, chabłać«.

Titulna strona knihi »Na kraju zapisano« Aleša Štegera.

Zahajił je awtor swoje wopisanja doma w Ljubljanje 2012 a poda so kóžde lěto do jednoho města w Japanskej, Mexiko, Serbiskej, Indiskej, Ruskej, Chinje, Němskej – Budyšin, Španiskej, Chile, Somaliji a 2023 w Americe.

Po postajenju »Zakonja wo zachowanju prawow serbskeho ludu« w lěće 1948, měješe Statny rozhłosowy komitej nadawk, serbsku redakciju Radija­ NDR natwarić. Prěni zamołwity redaktor prěnjeho prawidłowneho wusyłanja sta so Klaws Hemo, kotrehož mjeno pak so lědma w našim stawiznopisu jewi. Tak zda so prašenje za jeho skutkowanjom woprawnjene.3CCCbild1\"/>

Na stronach prezentacije »MDR Sakska serbski rozhłós« jeho mjeno na stronach »Stawizny serbskeho rozhłosa« namakaš. Tam čitamy, zo »załoži so srjedź 1952 w Berlinje »serbska redakcija« z jeničkim redaktorom. Bě to z Krušwicy pochadźacy Klaus Hemmo, tehdy hižo žurnalist pola »Deutschlandsender«. Z Berlina koordinuje wón dwutydźenske serbske 20 mjeńšiny, kotrež so we Łužicy nahrawaja, w Drježdźanach dozhotowjeja, do Berlina přehrawaja a wot tam přez Reichenbachski sćelak (srjedźna žołma) wusyłaja.« Dale so tam wo 22. měrcu 1953 piše: »Prěnje serbske wusyłanje ze serbskeho studija w Zhorjelcu. Nawoda je Klaus Hemmo. Jemu po boku su mjez druhim Gerat Kašpor, Jan Hercog, Jan Bulank jako zamołwity za hudźbu a Zala Bušic jako sekretarka. Program so na 70 mjeńšin rozšěri.«

tamtam ju hajhaj

być haj ně a ničo

čom dada jow

dekretse manifesty pišpot

sasaper lot wo

stajić bě mene

takle bjezto jow budźe

hdźe awantwant garda tam

haj jututu čom dada wočo

na wo wšěm swobogda

a nikgda bolše kaž ničowo wo

Leninin tam wowawi we Šwicarskom

blisko šwiči šwičk* gdaha janičo ju wšak

hwižk a rokot ropot ktrp zzza lětstotk

ratam juju stonohačkatysac

wšak bolše nigda

KraBja KrakraBja RaJa RaraJa - KraRa BjaJa

a tak tamdada

a nigdaju

JURIJ ŁUŠĆANSKI

*ptačk, němsce Rotschwänzchen

Krakra Bja Rara Ja woznamjenja: Bjarnat Krawc a swój wnučk Jan Rawp znaještaj a zaběraštaj so z DADA wuměłcami, tež hdyž žane konkretne wuslědki zaběry znate njejsu.

Dodatk J. Łušćanskeho k swojej basni:

Entusiasća DADA postajichu lěta 1916 nowy wuměłski směr w Šwicarskej, w Cabareće Voltaire na Spiegelgasse w Zürichu. Chěžu dale bydleše eksilant Lenin. Dopokaz za to, zo je so wón z DADAistami znał, nimamy.

W Ruskej a Georgiskej hižo wot 1912/13 wuměłcy skutkowachu, kotřiž w swobodnym stilu poeziju ››bjez zmysła‹‹ pisachu a z performatiwnymi čitanjemi a absurdnym dźiwadłom wustupichu. Wot lěta 1920 mjenowachu so rusce basnikojo NIČOWOKI (prowokujo zdobom Bolšewikow), němsce: Nichtsler.

je rjad Serbskeho ludoweho ansambla, wěnowany serbskim filmam w najšěršim zmysle słowa, kotrež so w kóždej hrajnej dobje jónu přewjedźe. Prěni wječor ­běše filmam Maje Nagloweje a Juliusa Günzela (8. julija 2021) wěnowany a druhi wječor (4. nowembra 2022) filmam, ke kotrymž staj kom­ponistaj Jurij Winar, załožer a prěni intendant SLA a Helmut Fryča (Fritsche­), jeho prěni chórowy dirigent a komponist, filmowu hudźbu napisałoj. Rjad organizuje hudźbna dramaturgowka SLA Swantje Richter*. Tekst moderacije (wažnosće dweju komponistow za serbsku hudźbu dla) so tule dokumentowany wozjewi:

Z dźensnišim zarjadowanjom njespominamy ‒ wu­wzaćnje ‒ na lětuše jubilejne lěto­ Korle Awgusta Kocora a Handrija Zejlerja, ale na »młódši jubilej«, na 70. róčnicu załoženja Serbskeho ludoweho ansambla a załožerjow prěnjeho profesionalneho serbskeho wuměłskeho ćělesa. Tež hdyž přisłušeja ansamblej tehdom kaž dźensa chór, orchester a balet, wuńdźe naše zarjadowanje z małej wobsadku, smyčkowym orchestrom, kotrež tež mjez filmami kompozicije wobeju komponistow zahraje. Woni činja to pod nawodom prěnjeje huslerki Kamile Susłowicz live, a to rěka w lěpšej kwaliće, hač budźemy hudźbu w třoch starych filmach słyšeć.

Narěč składnostnje předstajenje knihi »Im Fokus: Korla Awgust Kocor (1822–1904)« w němskim přełožku*

Z njeprawom su Kosćiówe zasłužby wo serbsku hudźbu, hudźbne stawizny a načasnu hudźbu němskemu zajimcej dotal njeznate wostali. W bibliografiji jeho publikacijow w archiwje Serbskeho instituta w Budyšinje je jako prěni nastawk »Skic o lužickiej muzice« (Skicy k serbskej hudźbje) z lěta 1961 zapisany. Jeho dotal posledni přinošk pochadźa z lěta 2019 k Janej Arnoštej Smolerjej. Cyłkownje namakamy w jeho bibliografiji 72 publikacijow, kotrež so předewšěm serbskim hudźbnym stawiznam a načasnej hudźbje wěnuja. Sydom tutych publikacijow je žiwjenju a tworjenju Korle Awgusta Kocora wěnowanych. Zbigniew Kościów narodźi so 1929 w dźensa ukrainskim měsće Brody (něhdźe 90 km sewjerowuchodnje Lwiwa). Mać, wučerka, bě Armenjanka a nan pólski póstownik. Wón wojowaše w Piłsudskim legionje wo njewotwisnosć Pólskeje a bu 1940 wot sowjetskeho NKDW zamordowany.

Město Brody je ze swojej tehdy přewažnje židowskej a tež pólskej, armenskej, rutinskej a němskej ludnosću na wosebite wašnje wuchadźišćo za Kosćiówe pozdźiše tworjenje. Městu, kotrež dožiwi přez lětstotki přewšo měnjate stawizny, je spisowaćel Joseph Roth na kóncu Dunajskeje monarchije přez swoje romany – kaž »Radetzkymarsch« – literarnje trajny pomnik stajił.

Njedawno je do Łužicy dóšła zrudna powěsć, zo je wuznamny słowakski kulturny historikar, literarny archiwar, filologa, etnolinguist a přełožowar phdr. Viliam Mruškovič, awtor wjacorych wědomostnych knihow, dnja 2. měrca 2020 po dołhej chorosći w Martinje (Słowakska) zemrěł. Narodźił je so wón w 13. julija 1940 w Smolenicach, studował germanistiku a slawistiku na Filozofiskej fakulće Uniwersity Komenského w Bratislavje. Skutkował je wón jako radźićel Literarneho archiwa, to rěka jako wědomostny sekretar a wot 1987 do 1990 bě administrator Matice Slovenskej (MS), doniž njepřewza jako nawoda archiw Maticy, hdźež hač do swojeho wuměnka 2001 spomóžnje skutkowaše. Rěčnje wobdarjeny Mrušković wuwučowaše hač do 2004 na Rěčnej šuli w Martinje nimo němčiny, španišćinu a italšćinu. Jako literarny historikar bě za monografiske wudaće »Slovensko-Lužickosrbske literarne vztahy« (1980) zamołwity. Dominowace při jeho slědźenjach běštej pak přirunowaca linguistika a etnolinguistika. Jako fachowc wuwiwaše wučbnicy za bibliotekarow a wuda knihu »Languages of Europe« (1983) k monumentalnej monografiji »Europe of Languages and Nations on the Threshold of the Third Millennium« (Rěče a narody Europy na proze třećeho lěttysaca, 2008). Wobšěrna encyklopedija rěčnych a narodnostnych zhromadźenstwow Europy předstaji etnolinguistiske bohatstwo našeho kontinenta. Do wopisanja wjacorych mjeńšich etnolinguistiskich zhromadźenstwow, kotrež kulturnu pluralitu Europy wučinja a wobohaća, słušatej wězo tež serbskej rěči, mj. dr. z originalnymaj serbskimaj tekstomaj a přełožkomaj (str. 60‒63). Wudaće je wuslědk wjacorych lětdźesatkow gigantiskeho dźěła literarno-rěčespytneho wědomostnika. Dopokaz za to je zapis žórłow wužiwaneje literatury, kotryž wopřija wjace hač 1.400 pozicijow. Zasłužbne běše tež jeho přełožowanske dźěło wjacorych romanow a powědkow swětoweje literatury, ale tež fachowych tekstow.

»Mysliła sym sej, zo by derje było, by-li najprjedy něšto porjadneho nawuknyła. Potom sym pytnyła, zo to njeńdźe. Sta so běžny přechod, sym nutř zrostła. Na kóncu studija sym akceptowała: Sym wuměłča.« To su sady Maje Nageloweje na spočatku přinoška w 104. čisle časopisa literatury a wuměłstwa Sakskeje »OSTRAGEHEGE« (II. kwartal, 2022). A tež tale jednora sada: »Sym Serbowka, to je přeco rólu hrało. Začuwam to jako wobohaćenje.« Mjenowane čisło časopisa wěnuje so wobšěrnje serbskej wuměłči a hižo wonkowna wobalka z wuměłskej twórbu »Por« (1996) a twórbje »Madame« (2002) a »Kćenje w kreji« (barbne łopjeno, 1993) na nutřkownej wobalce su powabne. Štyri dalše grafiki a mólby skulojća tekst na dohromady 11 stronach. Tekst Gregora Kunzeho, lyrikarja, esejista a wuměłca, bydlaceho w Drježdźanach, je wěcywustojny. Wot njeho tam zhonimy: »Rysowanje běše započatk eksistency Maje Nageloweje we wuměłstwje a je žro kóždeho dźěła, z kotrymž je wona w poslednich 40 lětach započała. Rysowanka přima a njese, ćěri swoju bytosć w molerstwje, w ćišćanej grafice, tež w instalacijach a w animaciskich filmach, we wšěm tym, štož wona swoje wulěty mjenuje. W 1980tych lětach běše rysowanje stajna zaběra. Hač dorěčany wopyt abo připadne zetkanje, tumult abo ćišina: Ruka běše zaběrana, husto na małych cedlkach, A 5 a mjeńše, mjeztym zo hłowa widźeše, słyšeše, rěčeše, přiwšěm nic přez abo wo rysowanju.« A z dalšimi zajimawymi, hłuboko sahacymi formulacijemi zrozumi wón, sam wuměłc, dźěło wuměłče wopisać.

Prof. dr. Kathinka Rebling, wiolonistka a hudźbna wědomostnica, je po Serbach mało znata, tež hdyž je wona přez lětdźesatk wobšěrnje za słowjansku a wosebje serbsku hudźbu skutkowała. Wona je so ze serbskimi hudźbnymi stawiznami zaběrała, je wědomostnje přeslědźiła, wědomostne konferency přewjedła a wo tym we fachowych časopisach rozprawjała. Nimo toho je so swěru wo młodźinski dorost starała.

Kathinka Rebling je so 8. awgusta 1941 w Den Haagu narodźiła a 23. nowembra 2020 w Berlinje zemrěła. Kruta koronapandemija je sej bohužel jara ćiche pochowanje w najwušim swójbnym kruhu žadała, tak zo so zrudna powěsć pozdźe w zjawnosći rozšěri. Mějach wotpohlad, za nju składnostnje jeje 80. narodninow zjawnu gratulaciju napisać. Nětko je to pospyt, na jeje wobšěrne hudźbnowědomostne skutkowanje spominać.

Hudźbnica a hudźbna wědomostnica dósta swój talent hižo ze staršiskeho doma. Nan, prof. Eberhard Rebling, běše připóznaty pianist a wědomostnik za hudźbu a reje. Jako młody 26lětny wón 1937 z fašistiskeje Němskeje, z ródneho Berlina do Den Haaga emigrowaše. Tam w Nižozemskej zezna so ze swojej pozdźišej mandźelskej, spěwarku, rejowarku a dźiwadźelnicu Židowku Lin Jaldati. Po Druhej swětowej wójnje, w lěće 1952, wróći so swójba Rebling-Jaldati z dwěmaj dźěsćomaj, holcomaj Kathinku a Jaldu, do Berlina. W NDR běše Eberhard Rebling nimo swojeho wuměłskeho dźěła tež politisce angažowany, běše z čłonom Ludoweje komory, skutkowaše w předsydstwje měroweje rady, kulturnym zwjazku NDR a druhdźe. K wosebitosćam kulturneho žiwjenja słušachu tehdom koncerty mandźelskeju Rebling-Jaldati z jidiskimi spěwami a rejemi w tu- a wukaju.

Napohlad Budyšina, rysowany wot Ludwiga Adriana Richtera Wobraz: z priwatneho archiwa Lutza SpieleraMały wobraz »Schmeckwitz bei Camenz« na titulu aktualneho Rozhlada je dopokaz za to, zo běše młody Ludwig Adrian Richter (1803–1884) tež w našej blišej domiznje z kedźbliwymaj wočomaj, wołojnikom a łopjenami papjery w tobołce po puću. Poměrnje dokładnje móžemy zwěsćić, hdy je młody wuměłc hdźe z kim po puću był a hdy je so wobraz wozjewił. We wobšěrnych »Žiwjenskich dopomnjenkach němskeho molerja« Ludwiga Richtera (w pokročowanjach 1909 w ewangelskim časopisu »Der Friedensbote« wozjewjenych) na swoje prěnje wobšěrne wuměłske dźěło takle spomina: »Jako běch něhdźe 12 lět, přesta mój šulski čas a wot nětka dóstach małe městno pódla nanoweho dźěłoweho blida abo při druhim woknje přikazany, hdźež molowanje zwučowach. Nihdy njebuch prašany, kotre powołanje bych sej snano wuzwolić chcył, ale samozrozumliwje so z toho wuchadźeše, zo chcył to być, štož mój nan běše, mjenujcy rysowar a kopororytwar.« A potom dopomni so na wony wječor, »jako nakładnik Johann Christoph Arnold (1763–1847) z nanom do jstwy zastupi ... a wonaj bjesadowaštaj wo prjedawšich zetkanjach. Pytnych, hdyž druhdy z mojeho dźěła k nimaj pohladach, kak mje stary Arnold wobkedźbowaše. Wón so prašeše, hač sym syn, što tam dźěłam atd. – Skónčnje so nana prašeše, hač chcył wjetši nadawk přewzać ... Měješe wjetši rjad jehłowych rytwow nastać, molowane napohlady Drježdźan a wokoliny. A rysowanki měli po přirodźe molowane być. A dokelž widźeše, zo sym k tomu kmany, tak móhł při tym sobu dźěłać a so tak cyłe předewzaće poradźić. Nanej běše nadawk witany, tak je so wšitko nanajlěpje zrjadowało. Měrny, nahladny muž poskići mi k rozžohnowanju ruku, při čimž z ćichim zadźiwanjom zwěsćich, zo měješe sylzy we wočomaj. – A jako nan po rozžohnowanju zaso do jstwy stupi, praji mi, zo bě jemu Arnold hłuboko znjeměrnjeny zdźělił, kak bě so z pohladom na mnje na jeho njedawno zemrěteho syna, kotremuž sym jara podobny, na žiwe wašnje dopominał, a zo je wón jeho prosył, hač móhł na wosebitym wječoru kóždeho tydźenja pola njeho a jeho swójby přebywać.« Richter běše bórze w »zamóžnej, ale tola jednorje byrgarsce žiwej swójbje kaž doma«. A dale wuzna: »To najpřijomniše při Arnoldowym nadawku běše, zo mje husto pósłachu, zo bych někotre wokoliny Drježdźan narysował. Haj, přez Arnoldec samych so někotre dlěše wulěty po wjacorych dnjach přewjedźechu, na kotrychž je so wón z mandźelskej a dźowku wobdźělił a kotrež nam wšitkim wulke wjeselo wobradźachu. Hromadźach pilnje wšitko, štož zdaše so za naš skutk wužitne, a Arnold běše z mojimi rysowankami spokojom.« Telko z knihi dopomnjenkow Ludwiga Richtera, hdźež wopisuje přihoty wobrazow za wosebitu wabjensku knihu, dźensa bychmy prajili za turistisku knihu.

»70 Mahlerische An- und Aussichten der Umgegend von Dresden« je titul 1820 wudateje knihi nakładnika Johanna Christopha Arnolda. W prěnim wudaću běchu wobrazy z němskim pomjenowanjom titula a w dalšim (1822) z přidatnym francoskim wuhotowane, štož na to pokaza, zo běše nakład wuspěšny a kniha požadana. A tele wobrazy wužiwachu so zdobom tež za dalše knižne wudaće »Merkwürdigkeiten Dresdens und der Umgegend« (1926), pućowansku ručnu knihu Sakskeje Šwicy wot Wilhelma Augusta Lindauwa (1774–1849). 70 litografijow je hač do lěta 1818 nastało, to rěka, zo běše Ludwig Richter tehdom 15 lět młody, z čimž je sej wjele chwalby a připóznaće zdobył, tež wot rysowarja a kopororytwarja profesora Carla Awgusta Richtera (1770–1848), swojeho nana. So wě, zo běše nan swojemu synej při prěnim tak wobšěrnym wuměłskim dźěle k pomocy. »Na kóncu dósta nan kóždu platu do rukow, zo by ju zdźěla retušěrował abo zdalenosć punktěrował a skónčnje wšitko wužrawał«, dopomni so syn.