Hnydom, jako so do romana začitach, pomyslich tež na literaturu Flann O’Briena (1911–1966), irskeho spisowaćela. Wón swojich rowjenkow a jich činitosće kruće posudźowaše. Šwikajo wopisowaše, druhdy jich tež sarkastisce paroděrowaše, z lutkami přirunowaše a so jich činkam směješe. Wopisowaše »jednory irski lud«, kiž na žadyn pad jednory njebě a njeje. Wurězki jeho dźěła »Skiwlenje« nańdźeće we »Wuhladku« čisło 2. Tež awtor horjeka mjenowaneho romana je w Serbach hižo ze swojim historiskim dźěłom »Sudička« (2018) znaty, w kotrymž wo žiwjenju serbskeje holcy pisa.

Dieter Kalka, »Das Bandoneon des Kulturministers«, šibały roman, nakładnistwo Friedrich Mauke, Jena 2024, 336 stronow, ISBN 978-3-048259-17-4

Dieter Kalka, lětnik 1957, w Lipsku bydlacy, započina roman »Das Bandoneon des Kulturministers« z humorom, hustohdy tež jěreho razu. Objekt wobhladowanja je kónčina z małym krajom »Tätärätä«, hdźež maja statnu stronu, młodźinski zwjazk a agit-prop-skupiny. Tam njepřimaja protagonista Hansa Hjobkowskeho ze somoćanymi rukajcami. Tež po změnje politiskeho systema nic. Dekadenca a swojotnosć knježitej. W tymle wokruhu so Hans pohibuje – a to stajnje z dosć jaknymi słowami. Bandoneon hrajo wě sej zaspěwać: »Štóž wěrnosć rěči je nora, / štož nowiny pisaja, maja za woprawdźitosć / a štož so stawa, njeje wěrno.« Abo: »Jězbny plan je tipowanski lisćik. / Ludźo su na čakanje zwučeni.« (serbski přełožk R. D.)

Była sym mała, w pěsku sym hrała,

z čerwjenym jabłučkom,

tra-la-ra-la-la.

Klanku sym měła, ta běše běła,

w čerwjenej sukničce,

tra-la-ra-la-la.

Z klanku sym hrała, a z njej sym spała

W čerwjenym poslešku,

tra-la-ra-la-la.

(z ludu a Michał Nawka/Róža Domašcyna)

Literatura ma so interpretować, wšako njeleži jeje zmysł – jeje intencionalna substanca – we wuprajeny, ale we wuprajomnym.

Na tymle zakładźe móže literarny tekst nastać. A to po woli a zamóžitosći awtorki abo awtora – tola tekst rosće – wothladajo wot wotpohlada, šemata abo plana – z prudow rěče a logiki do podwědomja a z tym do registra symbolow. Poezija je wěda wo podwědomju, kaž to Roman Jakobson formulowaše.

Wobsahi njejsu nihdy ryzy poselstwo ale koresponduja z wotmysłom, kiž je psychisce přewodźeny wot zapołoženeje nalady agěrowaceje figury (wšojedne, hač jafigura rěka abo hinak), zwukoweje płoniny powědaneho, rytmusa wjeršow a zhusćenja časoweje runiny. Wšo to su kamuški toho, hač tekst mje dosćehnje, to rěka hnuje.

W basni z třomi štučkami a šěsć wjeršemi jedna so wo jafiguru. To njewoznamjenja, zo je awtorka abo awtor měnjeny, skerje recipientka abo recipient. Štučki zdadźa so być ryzy konstatowanje:

W mojim měsće mnohe wrota

přeražam a wóčko suta

ze swojeje nohateje barki.

Z kliboromaj k njebju štapajo.

Horka w salće sutam dele, to

spody wody prudźenja

zašmjatanki sukaja.

Mjez mostami płuwajo

nasypy a spušćadło,

nihdy nimam syte to:

z padlomaj wjesłuje kóžda mróčałka

a wóčko čerpa sej wot dna

Wołtawskeho prudnišća

wódnika měru.

Stejo piju

Prahu wot proha k prohej.

přełožk: RÓŽA DOMAŠCYNA

  rěčna porada: MILAN HRABAL

Věra Koubová, lětnik 1953, je žiwa w Praze, wona je basnica, fotografka, dźěła za rozhłós a organizuje čitanja z hudźbu. Wyše toho je přełožerka filozofije a tučasneho basnistwa (Friedrich Nietzsche, Franz Kafka, Franz Wurm, Peter Handke a dalši) z němčiny.

Njemóžne njeje, zo sadźeš njeběrk.

Njewušny kostrjanc - tón tla

do žitnišća njezesadźeš!

Njeje drje so sam wusył?

Njerodźiš njerodź.

Njerad maš njerjad.

Njetrěbny skutk je ći njeskutk.

Maš wačok a što w nim?

Što da to hódneho njenjeseš?

Hladaš, zo přemało do wačoka njehrabaš.

Jejdyrko něša! Što drje tu hinašeho nimaš

hač kostrjanc a pór!

Sy njemějak hdyž maš njeměru nad měru.

   RÓŽA DOMAŠCYNA

za Richarda Walla

zwuki kurow a husow wuknyć

sylnosć woła a konja

so jimaj skradźu bližo trochować

ćopłotu kože kruwy a swinjeća

za swoju měć jimaj susodka być

wobkedźbować kak so tupihłójčki

w rěce hibaja jich pohiby pospytać

trawy woptawać rozdźěle słodźeć

makowe hłójčki knykać

jich zornjatka našlak póžrěć

w majsnišću chowajo so wuchować

nic so prašeć za čo a wo čo

na jutřiši dźeń njemyslić

ničo posudźować darjene brać

kajkež je wědźo zo je kajkež je

rady dać nikoho powučować

zdźědźenej mudrosći dowěrjeć

na njej wobstać bjez kaća a dwělow

zakazy a chłostanja njerozumić

RÓŽA DOMAŠCYNA

Róža Domašcyna Foto: Jens Domaschkedrje je runočasnosć, baseń rowjenicy abo rowjenka. Za to mamy skład wurazow, nic jenož wunamakanki rowjenkow. Ale kedźbu: Přenačasne słowa maja druhdy kuše žiwjenje, njejsu zmysłojte a z tym so za baseń njehodźa. Při tym je wšojedne, hdy baseń nastanje. Njeje na wosobinsku biografiju abo narodnosć spisarki abo spisarja wjazana. W čim so čas jewi, so často w runje dožiwjenym njepokazuje, ale wukristalizuje so hakle z historiskeho konteksta. W pohladnjenjach na čas, kiž je wotběžał, jako wuměnjenje za přichod. Za mnje woznamjenja runočasnosć w rěči jeje wotwisnosć wot runje dožiwjeneho, čerstweho. Při tym móže so wo dny, tydźenje abo měsacy jednać. Runočasnosći runa so spěšnje trjebana rěč we wěstym časowym woknje. Rěč stanje so tam z terminologiju, a to nic jenož z terminologiju wabjenja, politiki abo techniki. Rěč funguje. Z tym je fungowaca rěč, druhdy w tak mjenowanej jednorej rěči, kiž je z nuzu informatiwna. Tajka rěč reflektuje słód časa, němsce Zeitgeschmack, kiž serbsce rjanočuće rěka. Rjanočuće kóždy čas tak mjenowane našočasne podawki pomjenuje a hódnoća. Hinak w basni, w basni rěč přez mnohe woršty dodnjenja asociacijow na awtonomiji přibywa. Na bujnosći woznamow, barbow, intensiće a z tym rjanosći. A to čim bóle, ćim dokładnišo a z tym hłubšo recipient baseń samu na sebi jako awtonomnu twórbu wědomja wobhladuje a skutkować da. Štóž baseń kaž namołwu na přikład za rjeńšu zahrodku abo jako pokiw zadrasćenja do wěsteje drasty wukładuje, njeje ju rozumił. Jelizo tutomu – chcu rjec zjednorjenemu – narokej njeslěduje, za toho wostanje baseń stajnje baseń, kotraž jemu něšto praji: to mjez linkami, to, štož wo wjele wjace waži hač hoła informacija. Baseń so njehodźi hač dodna dodnić. To je indic poradźeneje basnje. Pospyt zwjeršneho w rěči, kotraž jenož čorno-běłe barby dowola, njeje rěč basnje. Při tym je wšojedne, w kotrej rěči je spisana. Baseń hraje z dialektiku a nima ničo z pesimizmom, kumštnym optimizmom, kontrernej poziciju abo wočornjenjom rowjenkow – kajke to poetiske słowo w serbšćinje, kiž měni wonych, kotrychž w něhdźe samsnym času do rowa kładu, – činić. Kóždy pospyt zwjeršneho zrozumjenja abo spěšneho konsumowanja wjedźe runočasnje k njedorozumjenjam. Basnje basnicy abo basnika su basnje woneje abo woneho, su wuraz jeje abo jeho »ja«. Tute »ja« je wězo w času a towaršnosći žiwe a wot sobuswěta a podawkow na swěće wobwliwowane. Kóžda basnica abo kóždy basnik pisa w swójskim stilu, kiž ničo druhe njezwurazni, hač indiwidualne zrozumjenje žiwjenja. Runje tak, kaž ma kóždy rukopis swoje cyle swójske kajkosće, takrjec swojoraznosće. Pisacy čłowjek twori literaturu, hdyž je to, štož pisa, literatura. To rěka, hdyž so rowjenka, našočasneho, runočasneho, druheho, tamneho, blišeho, čitarja podótknje.

RÓŽA DOMAŠCYNA

W zběrce tekstow »Stop a stup« rěči k nam basnica. A njeńdźe jej wo ničo druhe hač wo »wułušćenje jadra« storyjow, słowow a złóžkow. To je maksimalny narok. Hač jedna so při tym wo lyriku, prozu abo esejistiku, je druhorjadne. Dobry přikład za běžne wobeńdźenje kategorijow je tuta nowa kniha Měrany Cušcyneje.

Měrana Cušcyna, Stop a stup. Powědki, miniatury, eseje, titulna ilustracija Iris Brankačkowa, Budyšin: LND 2021, 152 s., kruta wjazba ze škitnej wobalku

Basniska rěč wottraša čitarjow literatury, wóndano słyšach. Tute nastajenje je stary lac. Basniska rěč čitarjow rjaneje literatury skerje do čitanja wabi. Chcedźa wužadanje a hódančko, chcedźa sobu myslić, wšako je to na literaturje powabliwe. Wězo njejsu tajke printmedije měnjene, kotrež »knižna wačka« basnicy »w knižnych nižinach« zetka.

Mój dudlowak

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

zechce so mi baseń pisać

laptop přimnyć na nim wisać

pódla dudak na mnje hlada

kedźbnosć cyłu sebi žada

za mnu woči wjerći luby

posměwk w prawym róžku huby

dudeldumdaj dudako

hladaj z wokna wotchil so

hudźbnik na to njemysli

a kaž wrótny zahudźi

jazyčkowa pišćel drišći

zwuk so mi do mozow lišći

měchawa kaž cybnjena

dycha dych mi wotraža

póčnu kózły pocybać

spěwać hižo rejować

serbsku reju pospytać

katalansku nawjazać

jendźelsku francosku drje

wěsće sobu skakać chce

do rejki so zestupać

snano ze mnu didlować

muzikant bjez dlijenja

kus po kusu słyšeć da

potom kłobuk zejmuje

we wobrazu wostanje

stup a krok a jako by

sama steju wosrjedź stwy

wobraz wisa na sćěnje

laptop wěko zaprasnje

RÓŽA DOMAŠCYNA

 

Jan Buk – Dudak, 1960, sepia-rysowanka z tušu, 26 × 35 cm, priwatne wobsydstwo

 

mašina twój spar hižo njewobstražowaše twój dych

słaby a rědki bywaše twojej ruce hornčk

hižo dodźeržeć njemóžeštej twój rjap će hižo

wudźeržeć njezamó a ty so wo mnje zepěraše

z trójnej ćežu

zo zastonach a će k sebi tłóčach sekundy

ličo w kotrychž će wudźeržeć zamóch

a će wotpołožich

njeporadźi so mi ani bulik do twojeje prawicy

stłóčić wšako so porsty zadźernychu dołhož

so wokoło mojich spinachu kaž porsty ćěšenka

ćopłe zaćekłe porsty kiž dodźeržeć spytachu

to wo čimž přemyslować sej zakazach hdyž tam ležeše

swěčkběła a dych

lědy hišće łójić zamó do ćěła kotrež zymica třaseše

sej pomyslich zo budźe wšo lěpje hdyž tole zastanje –

hdyž tole zasta a twojej brjowce tej rjanej

čornej łastojčej křidlešce machotać přestaštej

chcych jej zahibać

 

RÓŽA DOMAŠCYNA

ze: »Štož ći wětřik z ruki wěje«, Budyšin 2012

Wóndano je wušła štwórta zběrka łužiskeho basnika Volkera Sielaffa pod titlom »Barfuß vor Penelope«. Sielaff je so 1966 w Großröhrsdorfje narodźił a bydli nětko w Drježdźanach.

Volker Sielaff, Barfuß vor Penelope. Gedichte, Drježdźany 2020, brošura z klapamiW tutej zběrce zaběra so mjez druhim z Łužicu, ze swojej ródnej wokolinu, tak pisa w basni »Flickenteppich«: »Die alten Wege/ der Milzener, Meißner, der ersten Bauern …«. Baseń skónči ze słowami »Auf der B6 bei Bautzen/ seh ich die Dorfjugend auf knatternden Mopeds.« Wón wě stawiznički powědać: wo kinje, korčmje na dwórnišću, swójbnych a jich žiwjenju. Wšitko je zapředźene do historiskich a tučasnych podeńdźenjow na swěće. Runje tak kaž basnje, zaběrace so z molerstwom. Mjez nimi su molerjo kaž Carl Lohse, kotryž je najdlěši čas swojeho žiwjenja w Biskopicach skutkował, abo Strawalde (Jürgen Böttcher), tón wotrosće w Strahwalde (Ochranow). Zběrka, kotraž so z mnohodźělnej a mnohohłósnej basnju »Mystische Aubergine«, zahaji, ma wjacore historiske woršty. Wot podawiznow antikskeje mytologije, nimo stawiznow Carla-Großmannoweho wustawa w jeho ródnym měsće, dowjedźe čitarja hač k durjam, hdźež wone basniske »ja« Gothic-Metal-band, software, pawk a pochmurny wabjer časopisow wočakuja.

Zběrka Sielaffa, kiž so sam jako »wjesoły skeptikar« widźi, wuńdźe loni w slědźe edition AZUR nakładnistwa Voland & Quist w Drježdźanach.