»Serbska rěč je mi při pisanju bóle domizna hač němska«
Rozmołwa ze spisowaćelku Měrku Mětowej wo Budyšinje a literaturje jako domizna
Wy sće čas žiwjenja wosrjedź Łužicy bydliła. Što je domizna za Was?
Cyle spontanje bych prajiła, zo je to město Budyšin. Lubuju je a sym tajke prawe Budyske dźěćo. Sym přeco z městom zwjazana była. Narodźiła sym so na zapadźe, w nowym měsće. Potom smy wjace hač dwaceći lět w starym měsće bydlili a nětko, trochu do wuměnkoweho časa, smy takrjec do wuchodneho dźěla města ćahnyli. Cyły Budyšin je za mnje domizna. Lubuju tohorunja Łužiske hory. Tohodla so wjeselu, zo w nowym bydlenju tute hory widźimy, kaž Čornobóh abo Pichow. Hdyž tam pućuju, mam začuće, zo sym w domiznje po puću. A pućowanje tam mje tež za nowe spisowaćelske ideje inspirěruje. A potom mamy hišće zahrodu w Smochćicach, kotraž je tež tajke něšto kaž doma za mnje, dokelž sym tam jako dźěćo wotrostła. Mój nan je ju za swój čas kupił a wobhospodarił. Lubuju tež wid z Mosta měra. Jeli z dowola abo zwotkel tež přeco přijědu, přez móst jědu a nalěwo Budyske wěže widźu, mam hłuboke začuće domizny. Domizna je za mnje na kóždy pad geografisce wjazana. To je jedyn dźěl domizny.
»Druhdy wobžaruju, zo serbšćinu tak derje njewobknježu, zo móhł w tutej rěči sonić«
Rozmołwa z etnologom dr. Robertom Lorencom wo pochadźe, krajinje dźěćatstwa a dwurěčnosći
Wy sće we Wuježku wotrostł, potom wjele lět w Berlinje bydlił, potom zaso we Wuježku a nětko w Zhorjelcu. Čehodla sće so za tute město rozsudźił?
Rozsud za Zhorjelc měješe hłownje swójbne přičiny. Wotnajimane bydlenje při Čornobohu bu přewuske a běchmy tež pytnyli, zo so to z cyle zanjesenej wjesku tohorunja stajnje njehodźi. Potom bě jasne, zo ma to tola měšćanska kónčina być, hdźež móžeš lóšo kontakt k druhim ludźom nawjazać. A Zhorjelc bě za nas najzajimawši. Mamy pak we Wuježku hišće zahrodu z dowolnosću za twarjenje, njebě to potajkim doskónčne rozžohnowanje.
Jako sće so do Wuježka nawróćił, běše to hišće samsna wjes, kaž sće ju ze swojeho dźěćatstwa znał?
Mějach tam rjane dźěćatstwo. Husto słyšiš, zo chcedźa ludźo preč do města a žiwjensku staciju za sobu wostajić, dokeIž jim druzy na čuwy du. To wšak su zwučene naratiwy. Pola mje to tak njebě. Dźěch studija dla a njejsym zwisk k nakrajnej kónčinje abo do Wuježka přetorhnył. Mějach pozitiwne začuća za wjesku a mam je přeco hišće. Tež swoje magisterske dźěło sym wo Łužicy pisał. Bě přeco jasne, zo mje tema kónčiny dale zaběra.
»Tutu swobodu nochcych spušćić«
Rozmołwa z w Eula pola Nossena bydlacej wuměłču Maju Nagelowej wo pochadźe, distancy a hdźe so doma čuje
Wy sće w Złyčinje, Berlinje a Budyšinje wotrostła. Při Wašim wuměłskim skutkowanju so hola pola Złyčina časćišo jewi? Je Was tute městno bóle wobwliwowało hač te druhe?
Hola a tamniši ludźo su mi jara bliscy. Sym so jako dźěćo kóžde lěćo w šulskich prózdninach do Złyčina nawróćiła, dokelž staj dźěd a wowka tam bydliłoj. A přez zwjazanosć z mojej swójbu běchu Łužica, Budyšin a Złyčin wažne, rum mjez tutymaj městnomaj, hdźež běchmy husto z kolesom po puću. To je so zašćěpiło, to bě kontinuita.
Hodźi so rjec Łužica je Waš pochad, ju nosyće we sebi?
Haj, to hodźi so bjezdwěla takle rjec. Na tamnym boku sym tež rady w Berlinje, dokelž sym jako dźěćo w Berlinje žiwa była. Tež tam čuju so doma, toho sym so jako dźěćo tež nasrěbała. Sym rady w Berlinje a tohodla sym tam tež wěsty čas po studiju bydliła.
A nětko sće w Eula pola Nossena žiwa. Trjebaće distancu k Łužicy, tutón wid wotwonka, zo byšće so jako wuměłča łužiskim temam wěnować móhła?
Za mnje je distanca poprawom cyle dobra. W Berlinje sym zwisk k serbsce rěčenju zhubiła, ale nic k serbskemu docyła. Tam běchu knihi, tam bu spěwane, dawachu zapřijeća, rěčne wobroty, nałožki, swójbne rituale, kiž mějachu z tym serbskim činić. Jako so jako młodostna do Budyšina nawróćich, běše to, dokelž bě to serbske stajnje prezentne, kaž nawrót domoj. Mějach pak hinaši wid, wěsty wotstawk. Za wuměłske tworjenje je to cyle derje, přinjese wěstu njewotwisnosć, njeběch dźě nihdźe zawjazana. Njezačuwach žadyn ćišć – njeje snano cyle prawe słowo za to –, tohodla móžach lochce z tym wobchadźeć. To je bohatstwo za mnje, bjez toho zo čuju so někomu winowata. Móžu swobodnje z tym wobchadźeć. To je moja lěpšina, při čimž móže zwjazanosć tež rjana być. To wšak je wotwisne wot toho, što z toho činiš.
»Domownja móžo byś wěcej nježli jano meštno«
Rozgrono z wuměłcowku a muzikaŕku Marion Kwicojc wó domowni, póchadu a móžnosćach we wuměłstwje se zwurazniś
Wy póchadaśo z Bórkow, sćo pak južo wjele lět w Lipsku žywe. Źo cujośo se doma?
Pópšawem cujom se na wobyma městnoma doma. Doma, to jo teke we Łužycy pla starjejšeju, rowno tak ako how w Lipsku. Njeby pak kśěła bydliś w Chóśebuzu, how w Lipsku se wěcej tšoj. How mam teke tśi muzikowe projekty z tudejšymi muzikarjami, źož irsku, šotisku, amerikańsku pśewažnje koncertantnu folkmuziku grajomy ze žeńskecym trio »Isle of Sounds«, rusku a serbsku rejowańsku muziku z trio »Kupazukow« a srjejźowěkowu rockowu muziku z band »Ohrenpeyn« na jawišćo spórajomy. W toś tom nastupanju w Błotach tak derje njewuglěda, rownož jo teke tam móžno, we wěstem ramiku muziku gótowaś. Tak som cesto we Łužycy, źož grajom teke solistiski na akordeonje a gitarje pśi cołnowanjach abo mjeńšych zarědowanjach. Pśi tom profitěrujom teke wót serbskich spiwow. Ja znajom pśisamem wšykne spiwy, kenž tam raźi spiwaju. Mimo togo som za Rěcny centrum Witaj pšawidłownje we Łužycy, aby na se wótměnjajucych městnach ze źiśimi muzikopedagogiski źěłała a gromaźe muzicěrowała.
W zwisku z morjenjom Georga Floyda dóńdźe w USA k demonstracijam, hdźež so wobdźělnicy raznje přećiwo rasizmej wuprajichu. Zdobom buchu pomniki kolonizatorow spowalene a tež na polu kultury so něšto hibaše. Mjez druhim je streamingowy portal HBO Max nachwilnje film »Vom Winde verweht« předstajenja rasizma dla z programa wzał z argumentom, zo jewja so w nim zestarjene kulturelne zhladowanja. Mjeztym jón z předsłowom profesorki Jacqueline Stewart, kotraž předstajenje njewólnistwa w filmje do konteksta staja, zaso poskićuja. Hižo někotre lěta so tajke diskusije tež na polu literatury wjedu. Přikład za to je kniha »Huckleberry Finn« Marka Twaina z lěta 1885. W njej wustupuje 219 razow n-słowo, kaž so čornuch mjeztym w jendźelšćinje husto mjenuje, a bu namjetowane je z »njewólnik« narunać, zo njeby so šulerjam rasizm přikubłał. Tež w Němskej so něšto hiba. W Berlinje so »Mohrenstraße« na »Anton-Wilhelm-Amo-Straße« (němski filozof afriskeho pochada) přemjenuje. A w sakskej tworni Bautz’ner Senf & Feinkost GmbH produkowana cyganska juška ma bórze nowe mjeno dóstać, po tym zo su so zastupjerjo Sinti a Roma hóršili, dokelž maja pomjenowanje Cygan za zacpěwace.
▶ Spěchowańske myto Bogumiła Šwjele
W slědnem wudaśu Rozhlada rozpšawichmy wó pósćenju Maśicnych mytow. Smy pak zabyli na wuznamjenjoneju spěchowańskego myta Bogumiła Šwjele pokazaś. Z nim wuznamjeništej se Jennifer Kretschmar za źěło »Das Leben und Wirken Mato Kosyks in Deutschland und Amerika« a Fritz-Erich Schewelis za źěło »Šanse za WITAJ-góle w towarišnosći«.
▶ Mjezynarodny wuměłski projekt
»Czytelnia Szkicowników« rěka wuměłski projekt, kotryž wobhladuje skicy a skicowe knihi jako wažny dźěl wuměłstwa. K tomu su so wot 2015 wustajeńcy a akcije w Krakowje, Częstochowje, Lublinje, Zakopane, Opole a Rzeszówje přewjedli. Nětko pytataj iniciatoraj wuměłcow z Pólskeje, ze Słowakskeje, z Čěskeje a Łužicy, kotřiž bychu pod hesłom »Jedne lěto w žiwjenju« přez cyłe lěto 2021 skicy zhotowili. K tomu je 2022 wustajeńca w Krakowje planowana. Akcija ma tomu słužić mjezynarodne kontakty mjez wuměłcami nawjazać a wudźeržować. Zajimcy móža so pola Adama Rokowskeho (http://www.artpower.pl/adam-rokowski/a60/) abo Szymona Wiatra (https://szymonwiatr.pl/) přizjewić. Dalše informacije k wuměłskemu projektej nańdźeće tež pod https://www.facebook.com/CzytelniaSzkicownikow/.
