Nimo hornjo- a delnjoserbšćiny je nětkole tež slepjanšćina tak derje wopisowana, zo móže ju přichodnje kóždy talentowany zajimc nawuknyć. Dźensa. Jutře. Za sto lět.
Kniha »Ho zachopjonku jo było to słowo. Slěpjański rozprajak. Schleifer Sprachführer« móhła być měznik při wožiwjenju narěče. Njech njeje jeničce – na nimale historiskim kóncu tuteje rjaneje narěče jako žiweje rěče – derje zestajene zawostajenstwo a njech bě prezentacija knihi loni w hodowniku w Slepom woprawdźe historiski podawk, kaž to Serbske Nowiny widźachu a sej přeja.
W kóždym padźe je zakład tworjeny za wšěch, kotřiž so nětkole abo hdy jónu w přichodźe bóle za slepjanšćinu zajimuja hač tuchwilna přewažna wjetšina wobydlerjow w sydom wsow wopřijacej wosadźe.
Mějach hižo sep drobnych dožiwjenjow, kotrež na to pokazaja, zo so nałožowanje slepjanšćiny po zdaću wot cyłeje wosady njewita. Mnohim dosahaja narodne drasty a hajenje nałožkow w němskej rěči. Serbska rěč ma w myslenju ludźi přeco hišće přeniski prestiž. Takle znaju to hižo lětdźesatki dołho z Delnjeje Łužicy. Tule so tohorunja zwostatna rěčna mjeńšina z tym njewotnamaka, zo maja tudyši prawobydlerjo takrjec dale za kočim blidkom čakać a su wot dobreje wole wyšnosće wotwisni.
Handrij Zejler njebě jenož wjesny farar, basnik, rěčespytnik a ludowědnik, ale w lětach předměrca tež nowinski redaktor. Serbske narodne wozrodźenje njeje předstajomne bjez časopisa abo nowiny. Běchu trěbne za šěrjenje narodnych idejow, za komunikaciju, za wuwiće rjaneje a wěcneje literatury a k standardizowanju spisowneje rěče. Wobmjezuju so na někotre dypki, z kotrymiž chcu podrobnišo a nanowo předstajić stawizny nastaća serbskeho nowinarstwa.
Pruski farar Jan Křesćan Rychtar ponižowaše 1826 Serbow tež z wuzběhnjenjom, zo nimaja ani nowiny, ani literatury.1 Walter Rauch praji, zo běchu w tutych lětach dobre wuměnjenja za to, zo móhli Serbja měć swoje nowiny, ale falowaše chrobły iniciator, kajkiž bě Jan Bohuchwał Dejka.2 Handrij Lubjenski, hłowa serbskeho kulturneho žiwjenja we 1820tych a 1830tych lětach, widźeše jako najhłowniši nadawk spisanje načasneje gramatiki a wulkeho słownika. Animěrowaše drje w Lipsku studowacych k basnjenju towaršnych pěsnjow, pozdźišo w słužbje pak wočakowaše wot nich sobudźěło jenož w nabožnym a wědomostnym pismowstwje.
»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,
je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje
bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)
Čerwjeny štom
Literarne teksty k twórbam Jana Buka
njeměr lěha na swětlinje
drjewo jaskrawe
chila so
k žołmam zdychnjenja
we wokomiku bliženja
je čerwjeń njesćerpna
sćinuje wobličo holiny
moch zastona
hat so zatorhnje
w šumje mikoce wjeršk
łoskotaja łopješka pótne
do stwjelcow huškaja
dźiwje sony barbiča
štomy znazdala
blady šěrja
scena w lěsu
žada kulisu
MĚRANA CUŠCYNA
Jan Buk – Čerwjeny štom, 1998, tempera, 56 x 76 cm, priwatne wobsydstwo
▶ Hłowna a wólbna zhromadźizna ZSW
Srjedu, 25. meje, přewjedźe Zwjazk serbskich wuměłcow swoju hłownu a wólbnu zhromadźiznu w Röhrscheidtowej bašće, při kotrejž zhladowachu přitomni na dźěławosć zašłeho lěta, hdźež słušeše mediateka »serbskiTV«, wozjewjena na platformomaj YouTube a Instagram, k wuspěšnym projektam. Nimo toho woli so nowe předsydstwo, kotremuž přisłušeja předsyda Jan Bělk, městopředsyda Bosćan Nawka, pokładnik Jan Cyž, Jěwa-Marja Čornakec, Michał Cyž a Měrka Mětowa.
▶ Edicija wó kśicowem puśu Jezusa wujšła
Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z. t. jo wudało nowe knigły, kótarež maju byś pśinosk towaristwa za Łužyski cerkwiny źeń (24. do 26. junija 2022) w Zgórjelcu. Edicija wopśimjejo w šesć rěcach Milana Hrabalowu basnisku twórbu wó kśicowem puśu Jezusa, a to dolnoserbski (Alfred Měškank), česki original (Milan Hrabal), górnoserbski (Róža Domašcyna), nimski (Róža Domašcyna), engelski (Milan Hrabal jun. a Gerald Stone) a pólski (Justyna Michniuk). Pśedsłowo jo napisał pśedsedaŕ Spěchowańskego towaristwa, dr. Hartmut S. Leipner. Bibliofilna wósebnostka móžo se dostaś pśez Spěchowańske towaristwo za serbsku rěc w cerkwi z. t. w Chóśebuzu.
W lěće 1981 wuńdźe w Ludowym nakładnistwje Domowina pod titulom »Wanderwege durch den Kreis Bautzen« pućowanski přewodnik z wjace hač sto čarami, kotrehož awtor Friedrich Lehmann móže so jako angažowany posrědkowar němsko-serbskeje domiznowědy Hornjeje Łužicy wobhladować. Z přewodnikom, kotryž wobsahowaše wuběr z wjace hač 500 přinoškow wobstejaceho rjada »Der Wanderfreund rät fürs Wochenende« chcyše domoródnym a turistam kaž tež šulerjam na ekskursijach wosebitosće přirody a kultury Hornjeje Łužicy nazornje spřistupnjeć.
Friedrich Lehmann narodźi so 17. apryla 1897 we Wjazońcy jako syn ćěsle Augusta Lehmanna a jeho žony Fanny rodźeneje Dreßler. Hižo jako dźěćo horješe so za krajinu w swojej wokolinje. Po wopyće wo- somlětneje ludoweje šule we Wjazońcy chodźeše mjez 1903 a 1911 na Krajnostawski wučerski seminar w Budyšinje. Tež připóznaće jeho wuja, progresiwneho pedagogi a direktora seminara, Johanna Gottlieba Dreßlera (1799–1867) pohnu Friedricha, sej z disciplinu wědu přiswojić. Za čas studija zajimowaše so wosebje za předmjety biologija, geografija, geologija a stawizny. Při stawizniskich slědźenjach njefascinowachu Lehmanna jenož fakty, ale wšitke z nimi zwisowace wuwića – w towaršnosći a w přirodźe, regionalnje a globalnje.
K zahajenju festiwala Noweje hudźby w Brandenburgu
Notowe linije z fantaziju jako girlandy wuhotowane, na to přičinjene wurězki partiturow kruchow, kotrež mějachu zaklinčeć, kaž tež wulkej łžicy pódla dweju gitarow překwapichu wopytowarjow koncerta na Bože spěće w Potsdamskim wuměłstwowym domje sans titre. Hižo prjedy hač jimaše so nawoda Thomas Gerwin do zahajenja pjećdnjowskeho festiwala Noweje hudźby słowa, bu přez originalnu atmosferu ruma jasnje, na čo je so k 22. razej wotměwacy rjad zarjadowanjow z pomjenowanjom »intersonanzen« wusměrjeny: na prezentaciju šěrokeje wuměłskeje kreatiwity z mjezynarodnym wuprudźenjom, tutón króć z widom na Pólsku a Awstrisku. Hižo přeprošenje ekskluziwneho gitaroweho duwa Stefana Conradija – Bernda Gehlena k »preludijej« hudźbnych dnjow dokumentowaše tutón wotpohlad přez zrědka dožiwjenu wobsadku, kotraž žada sej šěroku bohatosć idejow.
Gitarowy duwo Stefan Conradi a Bernd Gehlen z komponistom Janom Cyžom (srjedźa) Foto: Sebastian Rausch
Tole bě hižo při prěnjej twórbje, wjelewoznamoweje kompozicije »sait᾿ an sait᾿ – gegensaitig« serbskeho komponista Jana Cyža pytnyć. Cyž wobhladuje wobeju interpretow jako přewodnikow, kotrajž spytataj so wjace razow čućiwje přibližować. Poněčim so hudźbne napřećiwki rozpušćeja, na př. nastupajo wašnja hraća a sylnosće zwuka kaž tež rozwólnych improwizowanych pasažow. Při tym hodźa so tež optisce powabne akcije wobkedźbować kaž zasadźić smyčki při hraću na trunach abo zwjertnyć instrumenty na koleno. Bóle tradicionelnje skutkuja na kóncu melodiske floskle, kotrež wjedu hač k spóznajomnemu citatej spěwa, tak zo pokazuje wjesoła kónčna štučka cyle jasnje na hłuboko sahacy humor awtora.
Feliks Haza – Składnostnje swjedźenja mjeztym 42lětneho wobstaća Serbskeho folklorneho ansambla Wudwor 16. julija na Smolic statoku w Hórkach
Pod Čornobohom/Unterm Czorneboh. Historische Begebenheiten und Geschichten aus der Gegend rund um Hochkirch, wudał a z hornjoserbšćiny přełožił Marko Grojlich, 2. nakł. 2022
Bukecy swjeća lětsa 800. róčnicu prěnjeho naspomnjenja. Składnostnje jubileja je wušoł dalši nakład čitanki »Pod Čornobohom – Unterm Czorneboh« z historiskimi powěsćemi a stawizničkami z Bukečanskich kónčin, kotruž je před dźesać lětami wudał Bukečan Marko Grojlich. Kniha je tehdy jara dobry wothłós našła, wosebje w tamnišej němskej ludnosći, wšako je čitanka přezcyłna dwurěčna. Wudawaćel sam je wubrane serbske teksty do němčiny přednjesł, w nadźiji, zo so ludźo we wsach pod Čornobohom na swoje serbske korjenje dopomnja, zo je njeprěja, zo so snadź samo k nim přiznaja. Kniha skića zajimawy dohlad do žiwjenja ewangelskich Serbow na ranje a na połnóc Budyšina w druhej połojcy 19. a prěnjej połojcy 20. lětstotka.
»Serbske knihi mam přeco při sebi«
Rozmołwa z Markom Malinkom, profesorom za filozofiju a starogrjekšćinu na New York University, wo pochadźe, pěstowanju serbšćiny a widźe wotwonka na Łužicu
Wy sće profesor na New York University. Před kelko studentami swoje zarjadowanja wotměwaće a kajka je zestawa studentow?
Dawaja wjetše čitanja z wjace hač sto studentami, ale zwjetša poskićujemy mjeńše seminary z někak 10 do 25 wobdźělnikami. Runje w New Yorku je zestawa studentow dosć mjezynarodna, wosebje Chinjenjo a Indičenjo su sylnje zastupjeni. Uniwersita je priwatna. Štóž tam studuje, dyrbi chětro wjele płaćić, za BA něhdźe 50.000 do 60.000 $ na lěto. Porno Němskej je to hinaši model. Problem při tym je, zo je tajke wukubłanje husto jenož za tych přistupne, kotřiž móžeja sej to dowolić. Přiwšěm eksistuja wěste programy a stipendije, z kotrymiž maja tež studenća z mjenje bohatych kruhow šansu, na tutej uniwersiće studować. Na tamnym boku dyrbju přiznać, zo ma kwalita wučby wyši niwow hač w Němskej, dokelž je ličba profesorow w poměrje k ličbje studentow wjetša a wukubłanje tuž bóle na potrjeby studentow wusměrjene.
»Potom je wójna wudyriła a je jasnje było, zo njezměju žanu domiznu, do kotrejež móhł so nawróćić.«
Dušan Hajduk-Veljković Foto: Lubina Hajduk-Veljkovićowa
Rozmołwa z lektorom za bosnišćinu, chorwatšćinu a serbišćinu na uniwersitomaj w Lipsku a Halle-Wittenbergu, spisowaćelom, přełožowarjom a tołmačerjom Dušanom Hajdukom-Veljkovićom wo pochadźe, cuzbje a hdźe so doma čuje
Wy sće wotrostł w Běłohrodźe, potom do Saarbrückena ćahnył a bydliće mjeztym wjele lěta w Lipsku. Hdźe čujeće so doma?
Jenož w Lipsku.
To rěka Waša krajina dźěćatstwa wjace žanu rólu za Was njehraje?
Wona hraje jara wulku rólu, ale jenož jako rjana dopomnjenka. Je to tajki reservoir, z kotrehož swoje ideje za literaturu wozmu. Žiwjenje w Juhosłowjanskej je za mnje hižo lětdźesatki nimo.
