Přinošk k 250. narodninam Augusta Bergta

»Štó zhubi hdy dostojnišeho, lubosćiwišeho wučerja dyžli šulerjo, kotřiž mějachu zbožo, pola njeho wuknyć?« Tak prašeše so seminarny direktor Johann Gottlieb Dreßler1 při rowje Augusta Bergta, kotrehož 250. narodniny w lěće 2021 woswjećimy.

Christian Gottlob August Bergt narodźi so 17. junija 1771 w Oederanje pola Freiberga.2 Jeho nan běše měšćanski herc Johann Christian Bergt, kiž swojich synow zahe na wšelakich instrumentach wuwučowaše. K tomu přińdźe wučba na pišćelach pola Oederanskeho kantora Johanna Christopha Willischa. Tež šulske wukony hólčeca běchu jara dobre. Ze zapalom nawukny na př. łaćonsku rěč.

Na poručenje kantora Willischa dósta stipendij za wopyt Křižneje šule w Drježdźanach. Wot lěta 1785 njedóstawaše tam jenož wobšěrne humanistiske kubłanje, ale móžeše pod wjednistwom křižneho kantora Christiana Ehregotta Weinliga swoje hudźbne znajomosće rozšěrjeć. 25. meje 1791 rozžohnowachu Bergta čestnje z Křižneje šule. Jenož pjeć dnjow pozdźišo zapisa so do matrikle Lipšćanskeje uniwersity jako student teologije.

Hanka Šěnec – Po tym zo njebě Budyski Serbski muzej měsacy dołho za zjawnosć přistupny, móža jón zajimcy nětko zaso z přizjewjenjom wopytać. Nawodnica muzeja Christina Boguszowa je 30. meje hišće raz wopytowarjow po wosebitej wustajeńcy »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« wodźiła.

Jürgen Maćij– Hač do 23. meje běchu we wukładnych woknach w Budyšinje pod titulom »Peremen! – wizuelna protestowa kultura w Běłoruskej« plakaty a fota wjace hač 20 wuměłcow a fotografow wustajene, kiž skića dohlad do protesta ludnosće po wólbach 2020 w Běłoruskej.

Maćij Bulank– Wobkedźbujo hygieniski koncept dyrbjachu křižerjo lětsa nahubnik wužiwać kaž tule Chrystof Mikławšk w Njebjelčicach.

Justyna Michniuk– Elwira Hantšo prezen­těrujo źiśecu drastwu regiona Slepo­/Slěpe, glej recensija b. 22.

Hanka Šěnec – Lětsa skerje zaćichim, ale nic mjenje wjesele swjećeštej tutej małej pjerachaj ptači kwas we Worklečan pěstowarni.

Jost Schmidtchen – Twórba rězbarja Thomasa Schwarza ze Slepoho, kiž so w jednaćelni UNESCO Global Geoparka Mužakowskeho zahorka/Łuk Mużakowa w ramiku wustajeńcy »Kunst. Raum. Geopark – Der Beginn« pokazuje.

Maćij Bulank – Za kulisami lońšeje schadźowanki, hdźež so mjez druhim Michał Cyž wo to postara, zo so přenjesenje přez syć poradźi.

Klasifikowanje abo z hinašimi słowami rozdźělenje wěcow do kategorijow zda so něšto bytostne w čłowjestwje być. Rozdźělujemy žiwe wěcy do zwěrjatow a rostlinow. Pola zwě­rjatow mamy cycaki, łažaki, ptački atd. Cycaki zaso rozdźělujemy do primatow, mjasožračkow atd. Samo we wšědnym žiwjenju chilamy k tomu wšo klasifikować. Rjadujemy w našej kuchni nadobu, horncy atd. A kamor w našej spanskej rozrjadujemy po dźělach drasty, na př. cholowy, šaty, črije.

Britiski sociolinguist a fachowc za mjeńšinowe rěče Paul White, emeritowany profesor Sheffieldskeje uniwersity we Wulkobritaniskej, namjetowaše 1987 šemu za klasifikowanje mjeńšinowych rěčow.2 Profesor White, kotrehož fachowe polo su mjeńšinowe rěče w Italskej, rozłožuje, zo je »formulacija ›mjeńši­nowa rěč‹ po zdaću jednora a zrozumliwa, byrnjež powšitkowne naprašowanja wo mjeńšinowych rěčach w zapadnej Europje ze zapřijećom dotal přezjedni njejsu«.3 White definuje »tradicionelne« mjeńšiny jako regionalne abo wjesne mjeńšiny.4 Na přikład nastachu přez młódše zapućowanja do zapadneje Europy, Kanady, Awstralskeje a Zwjazkowych statow Ameriki zhromadźenstwa ludźi z Bliskeho wuchoda. Přiwšěm njebychmy wo turkowšćinje jako mjeńšino­wej rěči w Němskej rěčeli, znajmjeńša nic na te wašnje, kaž wo tutym zapřijeću tule diskutujemy. By pak korektnje było prajić, zo je turkowšćina mjeńšinowa rěč w Bołharskej, wšako turkowska mjeńšina tam hižo lětstotki eksistuje.

Martin Pižga – Scena z baletneho předstajenja »W stwičce« SLA, kotrež měješe 31. oktobra swoju premjeru.

Maćij Bulank – Wiolinist Malte Hübner składnostnje koncerta »Pućowanje po hudźb­nym swěće Serbow« 4. oktobra na žurli Budyskeho Serbskeho muzeja

Dźěło z rěču w němskorěčnych basnjach Kita Lorenca

Z tym zo je Kito Lorenc w němskorěčnych tekstach přeco zaso ›serbolił‹ a swoju kulturnu identitu tematizował, zeznajomi němskich čitarjow ze serbskimi horicontami; znowa před někotrymi lětami přez wudawaćelstwo Petera Handkeho (Gedichte, 2013), jako bu Lorencej myto Petrarki spožčene. Přiwšěm je dwukulturny basnik němskemu čitarstwu – čitarstwu, kotremuž wosta imensne serbskorěčne tworjenje Lorenca zaraćene a kotrež w dalokej měrje njeznaje serbsku kulturu – mało znaty. Předmjet předležaceho zhladowanja je wašnje, kak Kito Lorenc w němskorěčnych basnjach z rěču hrajo wobsteji. Skicuje so wuchadźišćo tuteje rěčneje hry, z fokusom na basnje poslednich lětdźesatkow.

W interkulturelnych přepytowanjach dźe wo připisowanje woznama w padach kulturelneje diferency. Při tym skomplikuje so połoženje, hdyž bikulturelny awtor nic jenož teksty wo dwěmaj kulturomaj wozjewja, ale to tež w dwěmaj rěčomaj čini. Lorenc osciluje mjez kulturomaj a rěčomaj, při čimž sej na jednej stronje swójski hybridny rum twori a na druhej stronje wuchow pyta. W swojich němskich a serbskich tekstach stwori sej Lorenc we wjacorych žanrach wěstu ›Sorbisku‹, rum dopomnjeća a zaznawanja serbskosće, z kotrymž basniske tradicije, nałožki a zadźerženske wašnja husto ze słownej lochkosću hromadźe zwjedźe. Kito Lorenc bě žiwy mjez rěčnymi registrami, z kotrymiž sej hraješe a přez to tež swobodne rumy rěče pytaše a stwori. Z tym smě so pomjenować jako z domiznu zwjazany awantgardist. Chceš-li dwurěčnemu skutkej basnika wotpowědować, dyrbiš so wězo ze zwiskami mjez serbsce a němsce spisanymi tekstami zaběrać1; ale tež pohlad na němskorěčny tekstowy swět Lorenca skići potencial za analyzu.

Jakub Wowčer – Stajenje meje w Radworju z ćežkim nastrojom a škitom za hu­bu a nós

Štóž je sej hodowny program mdr 2019 w telewiziji wobhladał, je dožiwił patoržicu wusyłanje, kotrež předstaji hody w Serbach. Filmowy team je so rozsudźił, znatu serbsku swójbu w Ćisku při přihotach na hody přewodźeć. Kak wupada scyła serbske žiwjenje w Ćisku dźensa? To chce tutón nastawk wuswět­lić.

Po tym zo je tema nakrajnosć w europskej etnologiji a w druhich socialnych wědomosćach zaso jasnje skedźbnosć dobyła, steji wona tež w kulturnowědomostnych slědźenjach Serbskeho instituta zaso bóle w srjedźišću.1 Runje aktualne ekonomiske, socialne a kulturne wuwića kaž strukturna změna abo statnje planowane wróćosćehnjenje z brunicoweje industrije žadaja sej wědomostny přewod.

W slědowacym maja so slědźenja w serbskim sydlenskim rumje skicěrować, při čimž leži fokus na přepytowanju žiwjenskeho wašnja a kultury we Łužicy z lěta 1987. Daty tutoho přepytowanja z dopřewrótoweho časa so z dźensnišimi do poměra staja. Eksemplarisce ma so to na přikładźe wobchadźenja z lokalnym kulturnym herbstwom stać a na přikładźe wuwićow w Ćisku – do přewróta samostatna wjes, po přewróće dźěl města Wojerecy.

Njedawno swjećachu Serbja ptači kwas, ludowy nałožk, kotryž podarmo pytaš w kulturje druhich ludow. Je to wjesoły swjedźeń, předewšěm za dźěći, ale zdobom tež za dorosćenych. Dźěći stajeja talerje na wokno abo před durje, nadźijejo so, zo dźakuja so ptaki ze słódnym darom za picowanje w zymje. Młódše wjesela so zawěsće na wobdźělenje w »ptačokwasnych« předstajenjach. Dorosćeni pak wopytaja wot Serbskeho ludoweho ansambla přihotowany ptačokwasny program.

Ptaki su jedyn z najwažnišich elementow přirody, jewjacych so w serbskej kulturje. To pokazuja přikłady w literaturje, molerstwje abo hudźbje, to wobkrućeja zdobom rěčne wobroty.

Literatura

Ptaki so často w hornjoserbskej literaturje jewja. Ćežko je tu podać wšitke přikłady, chcemy pak spytać so někotrym z tutych bližić.

Zwěrjata, a tu tež ptaki, su předewšěm rjekojo w dźěćacej literaturje. Dosaha sej wobhladać aktualny poskitk Ludoweho nakładnistwa Domowina. Tu namakamy wroblika Frida a sroku Martu w powědančkach Jěwy Marje Čornakec (Kak su wroblik Frido a jeho přećeljo do Afriki lećeć chcyli, Zakuzłana sroka), sowu Otiliju w knize Hdźe je sowa? Měrany Cušcyneje a tež někotre honačiki: tón w powědančku Findus a hara z honačom Svena Nordqvista, honač Heinrich Jana Wornarja a honač Jurko Jurja Kocha w jeho rymowanjach Honač Jurko z čerwjenym pjerom, kotrež poćahuja so na delnjoserbski nałožk łapanja kokota. Tež w knize Ptače činki Dorotheje Šołćineje a Dietricha Šołty jewja so akterojo ptačeho kwasa. W hornjoserbskej wersiji fabulow Aesopa, wozjewjene w zešiwkomaj Wróna a baćon, so ptaki tohorunja mjenuja. Serbja maja zdobom rymowane fabule Handrija Zejlera, wušłych w Bajki. Fabule1. Jich rjekojo su najčasćišo ptaki, na přikład w fabulach Paw a husyca, Baćon a wrobl, Kapon a sroka, Wrobl a sołobik, Wrobl a sknadź, Kokoš a psyk kaž tež Wroble a kraholc. W tutych nimoměry powučacych tekstach sćělesnjeja ptaki wšelake čłowječe typy, charakterne kajkosće kaž tež kontrerne nahlady. Tak so na přikład w fabuli Paw a husyca, w kotrejž paw, hordy na swój zróst, a skromna husyca, kotraž nima tajku rjanu, za to pak praktisku pjeriznu, tworitej analogiju mjez postawomaj bura a naduwaka. Z fabule je wučitać slědowaca moralka: