Hanka Šěnec– Nowa koncertna mišterka SLA Kamila Susłowicz składnostnje koncerta pod hesłom »Pój, wječoro k nam rjany« 23. septembra w Budyskim Serbskim domje

Prěnju wutoru lětušeho julija serbski wječornik wozjewi, zo je »Janek Wowčer swoje dźěłowe zrěčenje jako šefredaktor Serbskich Nowin a wotrjadnik za nowiny a časopisy w Ludowym nakładnistwje Domowina wupowědźił«. W krótkej powěsći dale rěka, zo »chce so wón w přichodźe druhim nadawkam wěnować«. A skónčnje so we wozjewjenju hišće přispomnjenje jewi, z kotrehož wuchadźa, zo ­je brizantna nowinka mjez redakciju a jednaćelom LND Symanom Pětrom Cyžom wothłosowana. »Jednaćelstwo nakładnistwa nětko proces znowawobsadźenja pozicije organizuje«, so w informaciji wukónčnje wuzběhuje.

Wo dalšich pozadkach wupowědźenja čitar serbskeho dźenika ničo njezhoni. Tola wón bu – jeli so za to zajimuje – nic hakle w běhu lěća z najwšelakorišimi wobmyslenjemi a prašenjemi konfrontowany. Na přikład z faktom, zo su dalše dołholětne redaktorki a redaktorojo swoje dźěłowe městno w serbskim dźeniku w blišej zańdźenosći wupowědźili, mjez nimi dr. Cordula Ratajczakowa a Milenka Rječccyna, kotrejž stej »wotpućowałoj« do wobłukow Domowiny a jeje towarstwow.

Hižo dlěje pak napadnu podobne personelne turbulency z wupowědźenjemi a njewuspěšnymi wupisanjemi w delnjoserbskim tydźeniku Nowy Casnik.

Rozgrono z wjelikopósłańcku Republiki Serbiskeje w ZRN jeje ekscelencu dr. Snežanu Janković

Serby ze Serbiskeje maju powšyknu wědu wó Serbach z Łužyce. Wěźe, až to jo lud, z kótarymž smy wusko zwězane, což nastupa kulturu a stawizny. Ale myslim se, až wětšyna našych krajanow njejo měła góźbu, kulturu Łužyskich Serbow bližej wopóznawaś. Ja pak to mam za wjelgin wažne, až zajm za bliske wopóznaśe móžo byś dobry zakład, na kótaremž natwarijomy našu kooperaciju. Mamy wjele knigłow našych serbiskich awtorow wó Serbach we Łužycy. Casy namakajomy teke teksty wó Serbach w serbiskich casnikach. Glědajucy na wuraznu kulturnu bliskosć, kótaraž wótbłyšćujo se teke w rěcy, tradicijach a narodnych drastwach, by było škóda, gaby wobej boka se njepóstarałej wó lěpše wopóznawanje. Na pśikład wó kooperaciju našych kulturnych a kubłańskich institucijow.

Mój zajm za Serbow jo wubuźony pśez wjeliku rěcnu a kulturnu bliskosć, ale teke pśez fakt, až weto až do źinsajšnego njejo wjele kontaktow mjazy našyma ludoma. Myslim se, až našo zgromadne statkowanje móžo pśinjasć dobre wuslědki. Teke za Serbow ze Serbiskeje by derje było zgóniś, kake su procowanja Łužyskich Serbow, aby zachowali swóju rěc, swójo pismo a swóje nałogi w za wětšy part nimskorěcnej wokolinje.

Wót 1370 až do 1635 jo słušała Dolna Łužyca k českemu kralojstwu. Zachopjeńk togo casa, se zakóńcecy pózny srjejźowěk, jo se wopisował (a se pó źělach źinsa hyšći wopisujo) ako epocha, pódejźona wót zakśebjatnych a kšajźojskich ryśarjow. Jo se groniło, až su na grodach w Chóśebuzu a Drjowku byli zmužne ryśarje bźeze skrupelow. Ale co jo na tych pśedstajenjach napšawdu wěrne?

Ga buźo z ryśarja rubjažny ryśaŕ?

Pó rozšyrjonem měnjenju su byli rubjažne ryśarje pśisłušniki nišego zemjaństwa, kenž su pśišłušali ryśaŕskemu stawoju. Powšyknje pak jo wuznam ryśarjow (pótakem kšuśe wobronjonych wójnarjow na kónjach) w casu póznego srjejźowěka dla rosćecego wuwiśa žerdkatych bronjow (to su helebardy, piki, partizany a druge) a na popularnosći pśiběrajucem wužywanju stśělańskich broni we wójaŕstwje pśecej wěcej wótebrał. Bronidła njejsu južo efektiwnje šćitali pśed něnto lěpjej wobronjonymi a rownocasnje teke wěcej wobrotnymi pěškarjami. Ako slěd zgubjenja togo militarnego wuznama a dłymokich změnow kněstwa (wót zemjańskego kněstwa ku krajnemu kněstwoju), towarišnosći (pśekupce su měli wěcej zamóženja ako młogi zemjan) a góspodaŕstwa (wót naturalnego góspodaŕstwa k pjenjeznemu góspodaŕstwoju) jo pśišło wjele ryśarjow w nakrajnych stronach do financielneje nuze. Pótakem su se toś te rozsuźili wót togo casa – tak nanejmjenjej popularne měnjenje – se ilegalnje rozbogaśiś pśez rubjažnistwo na drogach a rubjone dobytki pśi z wótglědanim naštyrjonych zwadach a nadpadach na města a pśekupnistwowe transporty. Weto pak tencasne, krajokněske strońske žrědła toś tych zemjanow žednje ako rubjažnych ryśarjow pomjenili njejsu. Su jim w tych rozestajanjach mjazy nišym zemjaństwom a měsćańskim bergaŕstwom jano gronili »raptores«1, »latrones«2, »predones«3, »spoliatores«4 abo »räubern«. A grodam toś tych ryśarjow su casy samo gronili »raubheußer«. Wopšawdne zapśimjeśe »rubjažne ryśarje« móžo se, pó rešeršach mediewista Klaus Graf, prědny raz dopokazaś w nimskem pśełožku (how »rubjenje-ryśar«) špańskego šelmowego romana z titelom »Historia de la vida del Buscón«5 respektiwnje »Historia del gran Tacaño«6 wót Francisco de Quevedo z lěta 1626. W špańskem originalu se groni »rubjažnemu ryśarjoju« pón »caballero de rapiña«.7

Zakaz 1941 a wótchylenja pó 1945

Aby zamógli wóznam jubilejneje 300. namše nowšego casa pšawje gódnośiś, wupórajomy se skrotka do zachadnosći.

Serbski prjatkowaś bu wót ewangelskego konsistorstwa w Bramborskej dnja 19. maja 1941 zakazane. Tegdejšy dešański faraŕ Bogumił Šwjela (1873– 1948) jo zawóstajił w śišćanej cerkwinej agenźe »Agenda za tu evangelisku cerkwju w Pšuskej« rukopisny zapisk: »Letztes Mal amtlich benutzt Kantate 1941. Vor Pfingsten Donnerstag erhielt ich das Verbot, wendische Gottesdienste zu halten. Sch.« Agenda chowa se na farje w Dešnje.

Dnja 19. maja 1941 datěrowany list na Šwjelu z amtskeju listoweju głowku wšak wobznanijo, až cerkwja sama jo zakaz wugroniła, nic někaka druga fašistiska wušnosć togo casa: »Der Evangelische Oberkirchenrat hat uns angewiesen, Ihnen im Gebrauch der wendischen Sprache größte Zurückhaltung anzulegen. Insbesondere sollen keine öffentlichen Gottesdienste in wendischer Sprache mehr gehalten werden.«1

Gjarstka zwóstatych serbskich duchownych w Dolnej Łužycy wšak běšo južo do togo pód antiserbskim śišćom zrezigněrowała a do Prědneje swětoweje wójny abo nanejpózdźej z nastupom fašistiskego mócnaŕstwa wopśestała serbske Bóže słužby swěśiś. Ten slědny pak, dešański faraŕ Šwjela, jadnorje dalej serbski prjatkowašo. Jomu jo cerkwina wušnosć musała wuraznje zakaz wugroniś. Fašisty su z tym dali slědny dypk na južo dłujko trajucy antiserbski proces: Wót casa reformacije jo se z tym dolnoserbska rěc z něźi 200 cerkwjow Dolneje Łužyce wutłocyła.

Feliks Haza – Impresije z wot 22. žnjenca do 4. požnjenca wotměteje 16. mjezynarodneje rězbarskeje dźěłarnički při Miłočanskej skale

Rozmołwa z hudźbnikom, komponistom, publicistom, režiserom a producentom Symanom Hejdušku wo jeho mnohostronskich hudźbnych projektach, načasnej serbskej hudźbje a jeho planach za přichod

Najdlěje hraju w skupinje Con-takt na kwasnych rejach a pola Brankatschkow, štož je po žanrje podobnje, potajkim na rejach a partyjach. Potom skutkuju na polu hiphopa w Nowej Dobje a funka w swojej Drježdźanskej skupinje Puff Ronnie & the FunkForce, hdźež hraju na klawěrje. Z njej smy lětsa spočatk meje naš prěni album »Nothing.But.Okay.« z dohromady dźewjeć spěwami wudali. Bywši Sorbian Art Trio hižo njeeksistuje, dokelž mamoj z Janom Brězanom mjeztym kóždy wjele druhich projektow a Syman Handrik je medicinar w Lipsku. To da so ćežko zjednoćić. Spytamy pak na zakładźe wšelakich projektow stajnje zaso hromadźe dźěłać pod motom Trio a Kumple. Při tym twori Trio bazu a Kumple su hosćo, kotrychž sej, wotwisnje wot projekta přeprošujemy. Nimo toho sym sobuzałožićel skupiny SerBeat, z kotrejež pak sym wustupił, wšako posłužujemy ze skupinu Con-takt samsny stil. Wšo prosće njeńdźe. Druhdy pak skupinje wupomham. Skónčnje hraju hišće hdys a hdys z Horjanami, z nimi sym wotrostł. Jako producent sym stajnje při produkcijach Heleny Hejduškec pódla a sym prěnje tři title Skupiny Astronawt wobdźěłał a dźěl w swojim studiju nahrawał. Nimam pak z nimi wjace tak wjele činić, zaskoču pak tam hdys a hdys, jeli trjebaja instrumentalista při wustupach. Cyle nowe je, zo wustupju mjeztym jako solist a dźěłam w hudźbnej redakciji Serbskeho rozhłosa, hdźež staram so mjez druhim wo nowe produkcije.

W dźensnišim so globalizowacym swěće je normalne, zo so ludźo tež za cuze regiony a kultury zajimuja. Tak je tež mjez Japančanami wěsty zajim za Serbow spóznajomny. W tutym nastawku chcemoj předstajić někotre aspekty serbsko-japanskich poćahow a wědomostneho zajima za Serbow w Japanskej. Ćežišćo předstajenja je prašenje, štó, kak a čehodla je so dotal w Japanskej za Serbow zajimował a so serbowědźe wěnował.

Serbsko-japanske poćahi

Serbsce wuknjacy Japančan (abo japansce wuknjacy Serb) spěšnje pytnje, zo je poměrnje wjele podobnych słowow w japanšćinje a serbšćinje. Wočiwidny přikład je, zo stej hornjoserbskej »haj« a »ně« w japanšćinje »hai« a »ie«. Z tutoho dopóznaća je samo nastała teorija, zo pochadźeja Serbja z Japanskeje. Tajku teoriju je uniwersalny wučenc a duchowny w serbskej wosadźe Traugott Xaverius Unruh kónc 18. lětstotka w swojim teksće wopisał. Tam su tež tajke kuriozne interpretacije, zo japanski wojowar »samuraj« wobsteji ze serbskeju słowow »sam« a »raj«, tuž ma woznamjenić, zo ma so kóždy sam zasadźować za raj. Profesor instituta za sorabistiku Lipšćanskeje uniwersity Edward Wornar je dołho zhubjeny tekst »namakał« a jako knižku »wudał«.1– To je wězo žort. Tutu »teoriju« a tež wučenca je sej prof. Wornar wumyslił, kotryž je sam japansce wuknył.

Rěčacy tworja w komunikaciskich ­procesach modele woprawdźitosće, ­ale při tym njejsu naše předstawy ­wo woprawdźitosći wot rěčnych ­strukturow determinowane.

Genderowa rěč so hustodosć jako srědk runostajenja žonow a mužow na rěčnej runinje wobhladuje. »Widźomnosć žonow w rěči« je tola bytostny a tradicionelny argument feministiskeje linguistiki. Je pak jenož jedyn argument z wjacorych a předewšěm je tole tón argument, kotryž ideologiske pozadki feministiskeje linguistiki do njezawjedliweho, towaršnostnje akceptowaneho konteksta staji. Wobsteja tež druhe genderlinguistiske koncepty, kotrež měrja so na to, so mjenowanju splažnych rozdźělow scyła w rěčnym wužiwanju wobarać (»undoing gender«). Po tajkich konceptach njeměł so binarnje organizowany splažny koncept w rěči jewić, wuchadźejo z toho, zo su splažne róle swojowólnje přez socialne wuměnjenja definowane a so na biologisku dwojotu žonow a mužow redu­kować njedadźa. Tajkele towaršnostno-politiske ideje dyrbja tež w rěči zwobraznjene być, štož žadaja wosebje přiwisnicy »queer studies« a teorije wo »dekonstrukciji nućeneje heterosek­suality«.1

Feliks Haza – Składnostnje swjedźenja mjeztym 42lětneho wobstaća Serbskeho folklorneho ansambla Wudwor 16. julija na Smolic statoku w Hórkach

Narodowc abo wotrodźenc? Handrij Wujanc

Běše to lěćny dźeń lěta 1825. Zaso jónu sedźeše šulski radźićel Gottlob Leberecht Schulze we wozu, zo by w serbskej wjesnej šuli rewiziju přewjedł. Tónkróć rěkaše jeho cil Ketlicy. Wot 1800 wuwučowaše tam Johann Friedrich Wjacka (Wetzke), kiž bě do toho Gedikowy priwatny seminar při Budyskim gymnaziju wopytował a so tuž derje na wučerske powołanje přihotować móhł. Wučer Wjacka podawaše wučbu serbsce a wučeše dźěći z pomocu maćerneje rěče tež němčinu. Radźićel Schulze so wjeseleše, zo móžeše so z dźěćimi němsce rozmołwjeć a sudźeše: »In sehr wenigen wendischen Schulen fand ich einen Mann von gleichen Lehrgaben und von gleicher Genauigkeit und Freundlichkeit im Vortragen der Lehren des Christentums.«1

Zawěsće předstaji wučer Wjacka šulskemu radźićelej swojeho syna Hermana Awgusta jako wobdarjeneho šulerja. A potom běše tam hišće jedyn překlepanc, mjenujcy runje tak stary Handrij Wujanc (Andreas Wujanz). 29. apryla 1814 bě so jako syn chěžkarja Jana Wujanca (Johann Wujanz) w Ketlicach narodźił2, pochadźeše potajkim z bědnych poměrow. Hač smědźeše tež wón na prašenja radźićela wotmołwjeć?

Serbscy wuměłcy a jich zjawna prezentacija w prěnjej Čěskosłowakskej republice

W aprylu 1932 bu specializowany sorabistiski wotdźěl dźakowano aktiwity městneje skupiny Čěskosłowakskeho-serbskeho towarstwa »Adolf Černý« (Československo-lužický spolek »Adolf Černý, wot nowembra samsneho lěta Společnost přátel Lužice) w Měšćanskej bibliotece w Mladej Boleslavje wotewrjeny. Čitarjam poskići so tam wulki dźěl serbskeje kaž tež dalšeje literatury. Biblioteka abonowaše tež serbske dźeniki a časopisy. Wotdźěl, jasny dopokaz za stupacy zajim na serbskim ludźe w měsće, nošeše tež čestny titul. Njebu pak po serbskim basniku abo spisowaćelu pomjenowany, kaž by so wočakować móhło, ale po komponisće Bjarnaće Krawcu.

Čehodla? Krawc bě w regionje najznaćiši Serb. Bjez njeho so nimale žane wjetše zarjadowanje, kotrež bě Serbam w Mladej Boleslavje wěnowane, njewotmě. W lětomaj 1922 a 1927 nawjedowaše Krawc serbske chóry, kotrež tež tu wustupichu. Zapozdźene swjećenje jeho 70. narodninow w aprylu 1931 bě prěnje zjawne zarjadowanje nowozałoženeje městneje skupiny čěsko-serbskeho towarstwa. Hač do nalěća 1932 wopyta Mladu Boleslavu hišće dwójce, najprjedy ze sportowcami Sokoła a pozdźišo składnostnje bala gymnaziastow a realnych šulerjow, kotřiž běchu jeho jako čestneho hosća přeprosyli.1

Rědnučke góry, wjelicne skały a góla – taku idylu pśedstajamy se, gaž myslimy na Dolomity. A taki jo tež mój prědny zaśišć, gaž pó wěcejgóźinskej jězbje skóńcnje stojm na campingowanišću w gmejnje Campitello di Fassa. Lěcrownož som tam južo raz w dowolu był, cuju se pitśku zgubjony a du do recepcije campingowanišća, se naźejucy, až dostanu tam dalšne turistiske informacije. W recepciji gronim »Buonasera! Deutsch? English?« a cakam na reakciju žeńskeje, kenž sejźi za tejku. Žeńska mě wótegronijo, až móžomej powědaś pómałem nimski. W běgu naju rozgrona zgóniju, až žeńska znajo ladinšćinu a ja wulicuju jej krotko wót Serbow a serbšćiny pla nas w Nimskej. Pśi tom jo nastało slědujuce rozgrono, kótarež jo stwóriło zakład za žywe zeznaśe a kótaregož wopśimjeśe směju něnto z Wami źěliś …

Mě se groni Marika Favé, oficielnje Marica. Som 48 lět stara a bydlim w Campitello di Fassa w rědnych Dolomitach. Som sněgakowaŕska wucabnica a górska wjednica. Mam jadnasćo lět staru źowku a som Ladinaŕka.

Hanka Šěnec – Elewka činohrajneho studija NSLDź Sarah Cyžec při probach za inscenaciju »Pink Guerilla«, kotraž měješe 9. junija swoju premjeru.

Ludowe nakładnistwo Domowina je loni w septembrje dźěłarničku z awtorami a awtorkami přewjedło, kotřiž přinošuja nowe teksty do planowaneje antologije za čitarstwo wot 12 lět. Zběrka powědkow ma w lěće 2023 wuńć. Wudawaćelka Marka Maćijowa je so na dźěłarničce ze spisowaćelku Měrku Mětowej (* 1959) wo tworićelskich procesach rozmołwjała.

Sym po powołanju bibliotekarka. Wukubłach so w Budyskej Měšćanskej bibliotece, kotraž měješe literaturu z nakładnistwa Neues Leben. Běch młoda a njemějachmy přistup k zapadnym kniham. Knihi z tutoho nakładnistwa sym wšě čitała. Ale wězo tež druhe knihi, kotrež biblioteka měješe, Charlesa Dickensa, rusku literaturu, amerisku. Dźensa njeje wjace prawje předstajomne, ale my sobudźěłaćerki mějachmy tehdy słužbny nadawk, sej za tydźeń dźesać knihow z wobstatka, z nowych nakupow wubrać, sej je zhruba přečitać a tamnym sobudźěłaćerjam předstajić. Za to smy dóstali čitanske hodźiny, w kotrychž móžachmy so na tónle nadawk přihotować, a tak sym jara wjele knihow zeznała. To bě njesměrny luksus, kiž bě po změnje nimo.