kultura / kultura

Literatura bě kruty wobstatk duchowno-kulturneho žiwjenja w dobje serbskeho narodneho wozrodźenja – z ćežišćom w 40tych lětach 19. lětstotka. Wozrodźenje abo wotućenje započa so tak prawje na spočatku woneho lětstotka, po rewoluciji 1848/49 namaka wono swój kónc. (Po załoženju Němskeho reicha 1871 sćěhowaše tak mjenowane młodoserbske hibanje.) W času narodneho wuwědomjenja měješe rjana literatura wažny podźěl na přesadźenju socialneho, politiskeho a kulturelneho postupa w Serbach. Wona zepěraše so na ideje rozswětlerstwa, steješe pak zdobom pod wliwom romantiki. Jedna z hłownych naležnosćow romantiki běše – po měnjenju Herdera –, bytosć kóždeho naroda w ludowym basnistwje wotkrywać. Tute nachilenje k ludowemu tworjenju zašłosće dósta tež pola Serbow swój specifiski, originelny wuraz. Wuměnjenje za to bě zwisk inteligency z ludom.

Lyriska abo episka baseń, bajka, balada, fabula abo powědančko běchu žanry, w kotrychž móžachu serbscy fararjo a wučerjo tehdom mysle a začuća luda najlěpje zwuraznić. Tradicije, wašnja a nałožki jednorych ludźi wustupowachu bórze jako předmjety noweje, wuměłskeje literatury, najprjedy lyriki, ale tež hižo krótkeje prozy. Při tym nałožowachu awtorojo rady ludowu rěč. Na prěnim městnje reprezentuje pismowstwo narodneho wozrodźenja »wótc serbskeje poezije«, kaž čěski literarny stawiznar a přećel Serbow Adolf Černý Handrija Zejlerja w lěće 1910 mjenowaše.1

1. Zaběra z genderowymi poćahami na přikładźe tekstow z 19. lětstotka je, kaž so zda, anachronistiski přistup. Wo runoprawosći splahow a widźomnosći žonow w towaršnosći njeje so tehdy hišće diskutowało, konflikt mjez biologiskimaj splahomaj a socialnymi genderami njebě dawno hišće wubuchnył, a dekonstrukcija biologiskeju splahow njeje jako cil towaršnostneho skutkowanja sformulowana była. Z linguistiskeho stejišća wšak je prašenje, kak su splahowe poćahi w rěčnym systemje předstajene, na kóždy pad zmysłapołne. Scyła woprawnjeny je tež zaměr, wuslědźić genderowe stereotypy w starych serbskich tekstach. Na runinje tekstologije tajke postupowanje snano wjele nowych dopóznaćow njepřinjese, ale za genderlinguistisku teoriju skići zajimawe a hódnotne pokazki. Přetož tema genderowych stereotypow je tuchwilu hišće njedospołnje wuslědźeny wobłuk genderoweje linguistiki.

2. Po swojej definiciji su genderowe stereotypy jara rozšěrjene předstawy wo typiskim zachowanju žonow abo mužow, holcow abo hólcow.1 Přez tajke stereotypiske jednanja abo zachowanja zwuraznjeja so tradicionelne čłowjeske genderowe róle. Genderowe stereotypy w rěči móža wopak abo samo křiwdźace być – tohodla wojuja genderowi aktiwisća z nimi. Ale najebać toho wustupuja wone jara často we wuprajenjach a najrozšěrjeniše stereotypy namakaja so samo w gramatiskim systemje rěče. Husćišo hač w gramatice wustupuja stereotypy w słowoskładźe a frazeologiji. Dokelž je za semantiske skrućenje rěčneje formy jako frazeologizm, za leksikalizaciju abo gramatikalizaciju jara wjele časa trěbne, zwuraznjeja genderowe stereotypy zwjetša dawne předstawy wo gender-typiskim zadźerženju čłowjekow.

W diskusijach wo »rjanej«, »dobrej« abo »přikładnej« serbšćinje wotkazuje so rady na tworjenje Handrija Zejlerja (*1804, †1872). Jeho rěč předstaja so potom jako ideal, na kotrymž měli so při pisanju orientować. Bjezdwěla móhł sej kóždy z nas skibku z tykanca Zejlerjoweje rěče wotkrać. Njeje pak jasne, na čo so zapřijeće »rěč Zejlerja« poćahuje. Prawdźepodobnje pyta so wony ideal w jeho wuměłskich tekstach, wosebje w znatych spěwach a basnjach. Tutón přistup njeje njeproblematiski. Sprěnja njehodźa so kajkosće poetiskich tekstow na druhe žanry kaž na přikład publicistiku přenjesć. Zdruha nasta wulki dźěl Zejlerjowych tekstow hižo w prěnjej połojcy 19. lětstotka, tójšto jeho hrónčkow ma nimale dwěsćě lět na chribjeće. Bjez dźiwa tuž, zo namaka so w jeho twórbach cyły rjad zestarjenych abo mjeztym na kromje rěčneho systema stejacych słowow a formow. Wězo móhli dźensa tu a tam archaizm wožiwić, sej pozabyte zapřijeće zaso do pomjatka zwołać. Jako generelny princip wuwiwanja rěče pak móhło tajke postupowanje do slepeje hasy wjesć. Střeća ma drje kóždy z nas »swojeho Zejlerja« we hłowje, swójski wuběrk spěwow, basnjow a snano fabulow. Wona wosobinska zestajenka je wobwliwowana wot žórłow, přez kotrež smy je direktnje abo posrědnje zeznali: Zwjetša jedna so wo spěwniki abo wučbnicy. Kaž je Franc Šěn w mejskim čisle lońšeho Rozhlada na přikładźe serbskeje hymny pokazał, pak su so w tajkich publikacijach wozjewjene teksty zdźěla na wjacorych runinach, zdźěla we wjacorych etapach a ze wšelakimi intencijemi wot wudawaćelow změnili. Kajku rěč je Zejler porno tomu w swojej rěčnicy Kurzgefaßte Grammatik der Sorben-Wendiſchen Sprache nach dem Budiſſiner Dialekte (Budiſſin 1830, dale KG) wopisał a kodifikował, drje nimo něšto mało rěčespytnikow lědma štó woprawdźe wě. Tež wo jeho publicistiskej rěči – Zejler bě wot 1842 do 1848 zamołwity redaktor Tydżeńskeje Nowiny a wot 1844 do 1849 Misionskich Powěsćow – je pobrachowacych slědźenjow dla mało znate.

Pětk wjacor, dnja 25. nowembra 2022, jo se wótměło w Serbskem muzeju w Chóśebuzu wótwórjenje noweje wósebneje wustajeńce »Zymske wjasela«. Mjaztym až pór metrow dalej, na Starych wikach, mamy južo gódowny mark, na muzejowem dwórje, w małem krejzu, su zajmce pili góruce wino a jědli słodke paprjeńce. Wšykne su teke dostali teksty adwentskich spiwow w dolnoserbskej a nimskej rěcy, kótarež su pótom na dwórje muzeja pód rědnym, wjelikim bomom zgromadnje spiwali. Wótwórjenje jo namakało pla luźi z města a regiona wjeliki wótgłos. Wěcej ako 50 wósobow jo woglědało do wustajeńce prědny wjacor, což jo wjadło k zajmnym zmakanjam a wósobinskim rozgronam w małych kupkach.

Zymski cas jo cas měra a cas swěśenja pśed spótnym casom, z kótarymž se zachopijo pśedwjaselenje na jatšy. Historiski wiźone jo to był cas wót kóńca nowembra až do kóńca februara. Na jadnom boce jo to był cas bźez pólnego źěła, cogoždla pada wjele swěźenjow a zajmnych ludowych nałogow do teje doby. Ale na drugem boce njejo to žeden někak prozny cas. Tradicionelnje su se swajźby w zymje wótměwali, a cesto jo k nim pśišło zarězowanje swinjow. Łatyńske pśisłowo samo groni: December necat suem, což jo pó słowje pśełožone, až se zarězowanje swinjow w decembru wótmějo. Njedejało se teke zabyś, až njejo na pś. pśěza, kótaraž se tejerownosći we wustajeńcy pokazujo, jano towarišnostna zgromadnosć źowćow, ale jo teke domacnosći słužyła a jo była pśigótowanje na pśiduce nalěśe.

Rozmołwa z fotografikarjom Jürgenom Maćijom składnostnje jeho 70. narodnin wo temach, kotrež jeho jako fotografa zajimuja, trajnych fotach a jeho skutkowanju jako wudawaćel.

Zwotkel přińdźe Waš zajim za fotografiju? Kak sće sej swoju prěnju kameru wobstarał?

Mój nan je za swójbu a za dia-přednoški wo łužiskich temach, kotrež je w Domowinskich skupinach a pola Uranije dźeržał, fotografował. To njeje mje tehdy tak jara zajimowało, tak zo móžu rjec, sym so hakle pozdźe na to dał. To bě za čas wukubłanja a wosebje za čas wójska, dokelž mějach tam móžnosć, z dwěmaj dobrymaj přećelomaj swobodny čas w laborje přebywać. Tak sym stupidnemu wšědnemu dnjej w kasernje wućeknył. Sym sej rjemjesło přiswojił, to je mi wjeselo wobradźiło. 1974 kupich sej prěnju kameru a potom poněčim wuhotowanje za labor a wuwiwach filmy doma w Lichanju w kuchni abo kupjeli.

Po wójsku započach w nazymje 1974 na inženjerskej šuli w Budyšinje studować. W poslednim semestrje bě praktikum w zawodźe předwidźany, w kotrymž mějach potom tež tři lěta dźěłać. Wupytał sym sej městno tak, zo mějach dobry zwisk do Budyšina a zo dóstach stwu jako bydlenčko za sebje. A dokelž wědźach, zo maja w Zhorjelcu aktiwny fotowy klub, sym so za tute město rozsudźił. Generelnje so mi městno technologi tak lubiło njeje, ale mějach po swjatoku a na kóncach tydźenjach chwile, móžach fotografować a sej w swojej stwě mały labor zarjadować. Potom so wuda, zo je mje Toni Bruk, kotryž běše w Domje za ludowe wuměłstwo přistajeny a za filmy a amatersku fotografiju zamołwity, jako naslědnika namjetował. Z pomocu Jana Kóska a mnohich listow a zapodaćow sym z industrije do kultury přišoł. To běše w septembrje 1979. V. festiwal serbskeje kultury steješe před durjemi, za kotryž mějachu so filmowe projekty a fotowa přehladka realizować. W mjezyčasu běch so woženił a so z nanom stał. A tak smy to zrjadowali, zo přińdźech do Budyšina a zo móžachmy jako swójba hromadźe być.

»Dokonianj Bratzjo«1, »bratřa jenakeho ducha«2, »heilige Brüder«3, »Secte der Frommen«4, »Gesellschaft sogenannter Evainnen«5, »die Friedfertigen im Lande auch geistliche Brüder in Christi«6 – z tajkimi pomjenowanjemi zetkach so při swojich slědźenjach wo nabožnych hibanjach na serbskich wsach. Wone poćahuja so wšitke na zwonkacyrkwinske nabožne skupiny. Wosebje w Bukečanskej wosadźe, tak žórła w archiwach a bibliotekach potwjerdźa, knježeše jara čiłe nabožne žiwjenje zwonka cyrkwinych murjow. Tute chcu w slědowacym nastawku bliže předstajić. Přez lětstotki wone wosadne žiwjenje w Bukecach wobohaćeše, zdobom pak tež poćežowaše.7

Wobsedźimy lědma dokumenty z tutych kruhow samych. Wjetšina žórłow je při hamtskich přepytowanjach a přesłyšowanjach nastała, hdyž wjedźeše skutkowanje lajskich prědarjow a jich přiwisnikow k njeměrej w towaršnosći. Što tući pobožni, prědarjo a profetojo woprawdźe wěrjachu a wozjewjachu a z kim so hdźe zetkachu, njeda so tuž husto do kónca rekonstruować runje tak kaž wobsahowe rozdźěle mjez jednotliwymi skupinami. Zhruba prajene zwjazowaše jich wurazna nabožna identita. Pobožni kritizowachu husto hdy wobstejacu cyrkej a jeje zastojnikow a wumjetowachu přerěznemu wosadnemu nabožnu liwkosć. Zdźěla přeńdźechu wobstejace nabožne normy abo je prějachu. W někotrych skupinach hrajachu apokalyptiske motiwy wažnu rólu. Zwonkacyrkwinske nabožne žiwjenje bě jara dynamiske a heterogene, přeco zaso nastawachu, tež přez wotpačenja, nowe skupiny. Dokelž njeje móžno wšě tute wšelake skupiny pod jednym hesłom zjednoćić, wužiwaja so w stawiznopisu za tajke fenomeny wurazy kaž »nabožna swojowólnosć«, »nabožny nonkonformizm« abo »nabožna dewianca« – nabožne wotchilenje. Nowše slědźenja pokazuja, zo hrajachu tute zwonka připóznatych cyrkwinskich strukturow stejace skupiny při wutworjenju moderneje towaršnosće wažnu rólu.

Njepřewidźomny orientaciski dypk mjez Budyšinom a Wósporkom je wysoko ležaca cyrkej w Hrodźišću. Na kěrchowje při sewjerozapadnym róžku cyrkwje namaka so jednora narowna plata z pěskowca. Wona je wuhorbjena a na kromje ze schodźenkami wudebjena; we wšěch róžkach pyši ju rozeta. Móžemy čitać: »Allhier ruhet ein treuer Gatte und alter Vater weyland Herr Martin Herzog als wohlverdienter treuer Schulmeister und Organist allhier in Gröditz. Er ward geboren d. 15. Novembr. 1746 auf der Großen Seydau bey Bautzen und ging zur Ruhe am 21. Jan. 1831 in dem Alter von 84 Jahren 2 Mon. und 7 Tagen.« Pod prěčnej linku steji dale: »Text aus dem Lied No. 542 v. 6: Nichts kann ich vor Gott ja bringen Als nur Dich mein höchstes Gut p.p.«, hrónčko z kěrluša »Eins ist not«, čo. 542 z »Dresdner Gesangbuch«.

Narowny kamjeń Měrćina Hercoga w Hrodźišću   Foto: Evelyn Fiebiger

Dołhi žiwjenski čas wučerja a organista z mjenom Měrćin Hercog běše postajeny wot wójnow a přewrótow: Jako dźěćo dožiwi hólc Sydomlětnu wójnu, jako muž Napoleonske wójny a jako starc dyrbješe prócowanja sakskeho stata wo nowočasne šulstwo na swojim ćěle začuwać. Wón pochadźeše ze serbskeje swójby. Dwě priwatnej šuli na Židowje1 poskićowaštej tam hižo we 18. lětstotku wjesnej młodźinje lěpše kubłanske móžnosće hač w mnohich druhich wsach woneje doby. Tak móžeše sej Měrćin Hercog předznajomosće přiswojić, kotrež jeho wukmanichu w lěće 1771 wučerske městno w Hrodźišću přewzać. Wón bu naslědnik wučerja Gottloba Frauenloba, kiž po 57 słužbnych lětach 80lětny při zwonjenju smjertnje znjezboži. A tež Měrćin Hercog wosta přez 57 lět jako wučer, organist a kěbětar w zastojnstwje.2

Lětuša 175. róčnica załoženja Maćicy Serbskeje je składnosć, tež dopominać na wozrodźenje skutkowanja serbskeho wědomostneho towarstwa po politiskim přewróće 1989/1990. Jako na tutym procesu aktiwnje wobdźěleny chcu tu někotre pozadki předstajić, nic naposledk tež tohodla, dokelž je Měrćin Völkel w swojim spisu »Trać dyrbi Serbstwo«1 tehdomniše podawki trochu skrótšene a zjednorjene rysował.

Za čas politiskeho přewróta nazymu 1989 wutwori so přez tajne wólby z kruha wědomostnych sobudźěłaćerjow wědomostna rada (WR) Instituta za serbski ludospyt (IsL). Měješe nadawk, wjednistwo instituta při koncipowanju wědomostnych nadawkow a při přestrukturowanju serbskeho slědźenišća wotpowědnje nowym žadanjam časa podpěrać. K temam posedźenja přirady słušeše tež prašenje wobstaća instituta resp. při ewentualnym rozpušćenju móžne alternatiwy. Nimo toho rozjimowaše so prašenje zapřijeća na serbskich wědomostnych temow zwonka instituta zajimowanych we wědomostnych diskursach. W tutym zwisku narězny so tež prašenje wozrodźenja Maćicy Serbskeje. Přezjednosć knježeše w tym, zo je dalewobstaće profesionalneje wědomostneje sorabistiskeje institucije bytostne za přichod Serbow w zjednoćenej Němskej. Jako spomóžne so nimo toho wobhladowaše, měć poboku tajkeje institucije towarstwo (podobnje towarstwu Uranije w NDR), kotrež zapřija dalšich serbskich slědźerjow, na přikład domiznowědnikow a chronistow, ale tež serbskich wučerjow a studentow, a skića přidatne móžnosće k posrědkowanju slědźerskich wuslědkow mjez Serbami.

Dopomnjeńki serbskeje ceptaŕki Hanamarje Měškankoweje

 

Hanamarja Měškankowa (nimski: Annemarie Müßiggang) jo lětosa wóswěśiła 89. narodny źeń. Wóna jo se naroźiła ako Hanamarja Pawlikoc (nimski: Paulik) dnja 18. julija 1933 w Rownem (Rohne) a jo tam wótrosła w serbskej familiji. Ako małe źowćko jo nosyła serbsku źiśecu drastwu a pótom drastwu młodych źowćow až do 14. lěta. Jeje maś a stara maś stej chójźiłej cas žywjenja burskej. Wót źiśetstwa jo Hanamarja Pawlikojc powědała serbski, nejpjerwjej slěpjańsku narěc, pótom górnoserbšćinu. To jo jej wjelgin pomogło pśi wuknjenju dolnoserbšćiny. W lěśe 1948 jo wóna była hyšći pśemłoda za studij, togodla jo zachopiła wuknuś w Serbskej wušej šuli w Budyšynje1. W juniju 1952 jo Hanamarja Pawlikojc derje złožyła maturu. Pón jo direktor dr. Frido Mětšk (nimski: dr. Alfred Mietzschke, 1916– 1990) ju wubrał za póspěšny pedagogiski studium, aby mógała južo pó jadnom lěśe zachopiś źěło na nowowutwórjonej Serbskej wušej šuli w Chóśebuzu.

 

Hanamarja Měškankowa w krejzu swójźbnych a znatych na 70. jubileju Dolnoserbskego gymnaziuma   Foto: Justyna Michniuk

Jeje rěcy wšedneje komunikacije stej byłej górno- a dolnoserbšćina. Wóna a jeje manźelski słušatej k tym pórědkim familijam, kótarež su po 2. swětowej wójnje doma ze źiśimi serbski powědali a serbsku rěc pśiducej generaciji dalej dawali. Wónej stej synowu konsekwentnje serbski wótkubłałej. Tak stej ako dorosćonej wobej serbskej rěcy wuměłej, lěcrownož jo tegdy pśewažeca wětšyna ewangelskich Serbow se pśeśiwo tomu rozsuźiła, ze swójimi źiśimi serbowaś. Wše tśi Měškankojc źiśiźiśi wuměju tejerownosći wobej serbskej rěcy wustnje a pisnje. A teke źiśi tśeśego naroda wuknu serbšćinu a chójźe do serbskeje źiśownje. W familiji Hanamarje Měškankoweje su rěc a kultura a tradicije Serbow njepówalnje žywe.