Teologiske ideje oratorija – 2. dźěl

Ps 137, 1–4

Při babylonskich rěkach sedźimy a płakamy, hdyž my na Cion spominamy. Naše harfy powěsnjemy na wjerby teho samsneho kraja. Přetož tu kazaju nam spěwać ći, kotřiž nas jatych maja: »Spěwajće nam něšto wot Cionskeho kěrluša!« Kak bychmy móhli spěwać Knjezowy kěrluš we cuzym kraju?

Druhi dźěl oratorija započina so z tekstom, kotryž pochadźa z Ps 137. W nim powěda so wo přebywanju wuzwoleneho ludu w Babylonskim wuhnanstwje. Jedna so potajkim wo čas mjez 597 – tehdy mjenujcy započa so prěnje z dohromady třoch wuhnanstwow Židow – hač do 539, jako dowoli jim persiski kral Kyrus II. Wulki nawrót do ródneho kraja. Citowany tekst předstaja zrudnu situaciju wuhnancow. Woni sedźa a płakaja a su jeći. Nuzuja jich, zo bychu narodne a nabožne kěrluše spěwali. Woni pak to wotpokazaja.1 To je bibliska perspektiwa wuhnanstwa, kotraž akcentuje předewšěm teologiske ideje. Z tutoho wida bě situacija wuhnancow woprawdźe katastrofalna: Woni běchu w cuzym kraju, jich stat zhubi politisku njewotwisnosć, měšćanska murja Jerusalema bu zničena a Jerusalemski templ ležeše w rozpadankach. To bě zdobom wulka teologiska kriza: Wuzwoleny lud bě wójnu přěhrał. To rěkaše, zo je jich Bóh Jahwe słaby, babylonski přibóh Marduk pak sylny. Jeho lud bě dźě dobył. Z archeologiskeje perspektiwy pak situacija wuzwoleneho ludu tak bjezwuhladna njebě. Z namakanych tekstow wuchadźa, zo su so Israelića w Babylonje poměrnje derje zažiwili. Woni bydlachu předewšěm we hłownym měsće a wokolinje, mějachu swoje dźěłowe městna a załožowachu firmy a samo banki. Tohodla njejsu so wšitcy do domizny wróćili, jako su jim to dowolili. Tak nasta jedna z najwažnišich židowskich diasporow. Jedyn z najwjetšich přinoškow tuteje k wuwiću judaizma je Babylonski talmud kaž tež institucija Synagogi.2

Motiwy na jutrownych jejkach a na dalšich objektach ludoweho­ wuměłstwa

Wone su wšudźe: so wospjetowace geometriske mustry abo floralne wudebjenja na starych domach, meblach, sudobjach a dźěłowych gratach, na serbskej narodnej drasće a jutrownych jejkach. Druhdy wuhladaš tež ptački abo jelenje. Ludowe wuměłstwo je indiwiduelne a regionalne, a tola wužiwa mustry, kiž su po wšej Europje a tež dale rozšěrjene. Štož je za jednoho připad abo ryzy estetika, wuchadźejo z materiala, techniki a słoda, w tym widźi druhi system so wospjetowacych mustrow z něhdy jasnym woznamom a funkciju. Smy wobdaći wot archaiskich symbolow, kiž jenož wjac čitać njemóžemy?

Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Korla Awgust Kocor komponowaše wšelakore hudźbne twórby. Jedna z nich je oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt«, kiž nasta w lěće 18611. W nim so jedna wo někotre podawki ze sta­wiznow wuzwoleneho ludu a jeho tekst so zepěra nimale dospołnje na perikopach Swjateho pisma, kotrež su z wěstym teologiskim wotpohladom zestajene. Wo kajke podawizny dźe a kajke teologiske ideje so tule zwuraznja? Na tutej prašeni ma wotmołwić předležacy nastawk. W prěnim dźělu póńdźe wo historiske fakty, na kotrež so oratorij poćahuje a w druhim spytamy wuslědźić w nim zapřijate teologiske ideje.

Stawizniski pozadk oratorija

Oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« wobsteji z třoch dźělow, kotrež poća­huja so na bibliske stawizny wuzwole­neho ludu. Prěni dźěl wěšći Israelej nje­zbožo – jeho hrěcha a njeposłušnosće dla. Druhi dźěl wopisuje njezbožo same a třeći dźěl předstaja sluby Bože na lěpše časy. Wo kotre bibliske stawizny wu­zwoleneho ludu so tu jedna? Poprawom wo te, kotrež wothrawachu so w 6. lětstotku do našeho ličenja časa. W lěće 605 do Chr. wotmě so bitwa pola města Karkemiša, ležaceho w bliskosći rěki Eufrata. Egyptowčenjo wojowachu přećiwo Babylonjanam. Tehdom běštej to dwě najsylnišej mócnarstwje swěta. Kóž­­de z njeju chcyše dominować, wo­sebje w Lewanće, potajkim tež na teri­toriju, kiž słušeše k Israelej (2 Kral 23, 31–35). Naspomnjenu bitwu přěhra Egyp­tow­ska a Lewanta přeńdźe pod knjejstwo Babylonskeje. Za wuzwoleny lud to rěkaše, zo dyrbješe wotnětka wyso­ke dawki płaćić. Dołhož to činješe, knježeštej měr a pokoj. Hdyž pak to wot­pokazo­waše, nastawachu hnydom pro­blemy. Babylonske wójsko interweněrowaše a nuzowaše k »porjadej«. W padźe wu­zwoleneho ludu sta so to samo trójce: 597, 587 a 582. Po tutych zachadźenjach njezhubi Israel jeno swoje slěbro a złoto, ale tež swojich staćanow. Po přikładźe Asyriskeje Babylonska ludźi jenož njemorješe, ale ćěrješe tež wěsty dźěl do wuhnanstwa. To potrjechi wosebje rjemjeslnikow a elitu ludu. W kraju wo­sta­chu jeno rólnicy, kotřiž dyr­bjachu wěsty podźěl swojich płodow okupantej wo­tedawać (2 Kral 24, 1 – 25, 30). W babylonskim wuhnanstwje přebywachu Židźa hač do lěta 539, doniž njepřemó persiski kral Kyrus II. Wulki (539–530) Babylonske mócnarstwo. Wón da Israelej swobodu, tak zo móžeše wróćo do swojeho kraja ćahnyć a tam Jerusalemski templ zaso natwarić, kotryž běchu Babylonjenjo zničili. Templ so něhdźe w lěće 516 woswjeći. Čas persi­ske­ho knjejstwa bě čas wulkeje nabož­neje, nic pak politiskeje swobody (Esra 1, 1–4; 3, 1–4, 5; 5, 1–6, 22). Tutu mějachu Israe­lića hakle srjedź druheho lětstot­ka do našeho ličenja časa (1 a 2 Makk)2. Prěni dźěl Kocoroweho oratorija poćahuje so na podawki wot bitwy pola Karkemiša do wuhnaća israelskeho ludu do Babylonskeje. Druhi dźěl oratorija wobsa­huje dobu Babylonskeho wuhnanstwa hač k ediktej krala Kyrusa II. Wulkeho, kiž zmóžni israelskemu ludej nawrót do domizny. A třeći dźěl jedna runje w času wróćenja z Babylonskeho eksila do slubjeneho kraja.

Před lětami mějach składnosć za krótki wopyt w Serbinje w Texasu, hdźež zetkach so z potomnikami Łužiskich Serbow k bjesadźe. Wědźo wo mojich zajimach nastupajo staru wědu, přiwěrki, powěsće, hrónčka atd. přinošowachu hłownje stari swoje dopomnjenki na wosebje wašničkojtych rowjenkow swojich staršich a prastaršich, kotřiž móžachu wjac’ »hač chlěb jěsć«, předewšěm chorosće zaprajić a hojić. Znajachu powěsće wo błudničkach a wohnjowym mužu, kotrež zdźěla němsce, zdźěla jendźelsce přednjesechu. Naraz zanjese z wotstawkom najstarša žona prěnju a druhu štučku Zejlerjoweho spěwa »Zady našej’ pjecy« w rozumliwej serbšćinje. Dopomni so, zo měješe spěw wjace štučkow, ale je hromadźe njedósta. Jenož prěnju linku dalšeho hrónčka hišće znaješe: »Zady našoh’ gumna wjelki ruja ...«. Běch překwapjena, dokelž tajku štučku ženje hišće słyšała njeběch. Woprašach so za wjelkami w Texasu, ale nichtó prawje wotmołwić njewědźeše. Płaća tam pječa jako wutupjene. Su dźensa jenož hišće w dźiwinowych parkach žiwi. Wo wulkich wojowanjach z rubježnymi zwěrjatami w času załoženja sydlišća njebě ničo znate, štož pak njerěka, zo tehdy žane wjelki njeběchu. Prašach so, hač bě štučka hižo do wupućowanja we Łužicy znata. Mnohe ze Zejlerjowych pěsničkow su so spěšnje jako ludowe spěwy rozšěrjeli a wyše toho k dalšemu rynčkowanju animěrowali. »Zady našej’ pjecy« hodźi so po formje a rytmusu jara derje jako »wuženjenje« – po Smolerju za »Rundgesang« –, při čimž kóždy spěwar swoju štučku přibasni. Jeli bychu wjelki srjedź 19. lětstotka we Łužicy wšědnje »za gumnami ruli«, by kóždy tajke přibasnjenje rozumił. Ale wosebje hladajo na dźensnišu situaciju we Łužicy dwěluju na tym, zo móža ludźo swój strach před wjelkami na tajke wašnje do lóštneho spěwa přetworić.

Sym w Poznanju, we Waršawje a w Berlinje kulturnu antropologiju a europsku etnologiju studowała. Z najwjetšim zajimom sym so z prašenjemi čłowjeskeje kultury zaběrała, to rěka z tym, na kotre wašnje su ludźo w jednej towaršnosći žiwi. Při tym je mi přeco zaso naš izolěrowacy wid na čłowječich akterow napadnył, kiž pak za wšostronske wopisowanje a dodnjenje kulturnych poměrow w towaršnosći njedosaha. Přetož čłowjek njeje jenički »agens«. Što by towaršnosć na přikład bjez zwěrjatow, rostlinow abo hribow była? Drjewjany stólc, na kotrymž doma w kuchni sedźu, jědź, kotraž mje zežiwi abo tež domjace zwěrjo, kiž mi emocionalnje tyje – naše zwiski k nas wobdawacym wěcam a bytosćam su wšelakore a husto połne přećiwkow. Europske kulturne wědomosće wěnuja so hižo tójšto lět mjezsobnemu agěrowanju čłowjeka z druhimi specijemi. Wosebity směr předmjeta mjenuje so »Multispecies Ethnography«. Z nim sym so hižo za čas swojeho studija w Berlinje rozestajała, kotryž sym z masterskim dźěłom wo předstawach Berlinskich dźěći wo pčołach wotzamknyła. Wone je wozjewjene pod titlom »Von Menschenkindern und Honigbienen. Multispecies-Perspektiven auf Begegnungen am Bienenstand« w rjedźe »Würzburger Studien zur Europäischen Ethnologie« (digitalisat hlej https://opus.bibliothek. uni-wuerzburg.de/frontdoor/index/index /docId/16707).