W měrcu 2022 wozjewi so w Rozhledźe přinošk rěčespytnika Tadeusza Lewaszkiewicza pod nadpismom »Antropologiske (rasowe) slědźenja prof. Wójćecha Kóčki w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938« (Rz. 3/2022, s. 18–22). K tutej temje běch samsnemu časopisej w oktobrje 2019 interview dał (Rz. 10/2019, s. 16–21). Lewaszkiewicz wěnuje prě­nju połojcu swojich wu­łožowanjow tutomu inter­viewej, prjedy hač přizamknu so w druhim dźělu swójske mysle. Wopodstatni swój artikl z tym, zo wužaduja moje »chětro njepozitiwne hódnoćenja rasowědnych slědźenjow němskich antropologow a zastupnikow druhich wědomosćow« (s. 19) znapřećiwjenje. Dokelž formuluje při tym rjad hódnoćenjow a konkluzijow, kotrež njedźělu, chcu tule swoju poziciju na zakładźe aktual­nych slědźenjow1 rozkłasć.

W mjenowanym interviewje z te­hdomnišej šefredaktorku Saru Mičkec dźěše wo »rasowědne« přepytowanja, kotrež so w 1920tych a 1930tych lětach wot němskeje strony we wubranych wsach dwurěčneje Łužicy přewjedźechu. Interview skićeše mi składnosć, dotal­ny staw historiskeho slědźenja rozkłasć. Přičina za rozmołwu běše wosebita wustajeńca »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin (2019), hdźež běchu mjez druhim twórby tworjaceje wu­měł­če Iris Brankačkoweje pod titulom »vermessen« widźeć, z kotrymiž so wona z (antiserbskim) rasizmom w nacionalsocialistiskim času a dźensa rozestaja.

Socialno-etnografiske slědźenja w Radworju (1963–1968)*

Před 70 lětami, w meji 1951, bu z Institutom za serbski ludospyt w Budyšinje prěnja slědźerska institucija zwonka uniwersitow na polu sorabistiki załožena. Tutón podawk ma so w rozšěrjenym konteksće wobšěrneje institucionalizacije a profesionalizacije serbskeje kultury po Druhej swětowej wójnje wobhladować. Tehdy wobdźělenych akterow, Serbow kaž tež Němcow, wjazaše ze załoženjom institucije narok, přichodne nacionalne wuwiće Serbow w »staće dźěłaćerjow a burow« na wědomostny fundament stajić. Po zahubnosćach NS-diktatury wěnowaše so dźěłowy program instituta předewšěm přezcyłnym dokumentacijam, inwentarizaciji a systematizaciji wšitkich k dispoziciji stejacych swědkow a swědčenjow serbskeje rěče a kultury.1 K tomu zahajichu so w běhu 1950tych a 1960tych lět někotre z wysokimi koštami zwjazane dołhodobne projekty, kotrychž wuslědki so husto we wudaćach wobstejacych z wjacorych zwjazkow wozjewichu, kiž su hač do dźensnišeho njeparujomne standardne dźěła sorabistiki, mjez druhim rjad Serbske narodne drasty (wušli 1954–1979) a Serbski rěčny atlas (1965–1996). Empiriske hrube daty a dalše dźěłowe materialije z wšelakich sorabistiskich slědźerskich projektow Instituta za serbskich ludospyt nańdu so dźensa z wulkeho dźěla w Serbskim kulturnym archiwje. Wone chowaja zwjetša přeco hišće wulki potencial za wědomosć a praksu – přetož njeje so zmolom wšitko, štož bu za čas NDR dokumentowane a přeslědźene, wozjewić směło. Na přikładźe Radworskeho projekta chcu to w slědowacym bliže rozłožić.

Jako nazhonity nakładnik wědźeše Měrćin Benada, do čeho bě so dał. »Bjez wojowanja přećiwo wšěm zadźěwkam njeje dotal ani jedna kniha wušła«, přeradźi Klausej J. Schillerej, projektowemu koordinatorej »Stawiznow Serbow«, w meji 1974. Někotre tydźenje zašo bě prěni z wosom manuskriptow (druhi zwjazk, němsce) do sadźby šoł. Hač k dokónčenju štyrizwjazkoweje twórby dyrbjało hišće pjeć lět trać. Předwidźiwje přihotowaše nawoda Ludoweho nakładnistwa Domowina kolegu Instituta za serbski ludospyt na intensiwne zhromadne dźěło a so bojownisce rozžohnowaše: »Do boja – zdar!«1

»Knihi maja swój dóńt« rěka znate wuprajenje łaćonskeho gramatikarja Terentianusa Maurusa, a to płaći we wosebitej měrje za tajke knihi, kotrež wuńdu pod restriktiwnymi politiskimi wuměnjenjemi, za literaturu w dohladowanskich statach a totalitarnych diktaturach. Dołhi a wobćežny nastawanski proces štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« wobswětla móžnosće a wobmjezowanja knižneho nakładnistwowstwa NDR. Na jeho přikładźe da so eksemplarisce pokazać, kajku odyseju měješe někotryžkuli knižny manuskript přetrać, prjedy hač dóńdźe do ćišća a skónčnje do knihikupstwa. Na bojach wo wozjewjenje »Stawiznow Serbow«, kotrež Benada Schillerej w meji 1974 připowědźi, běchu hnydom wjacore strony wobdźělene: awtorojo, institut, Akademija wědomosćow, nakładnistwo, Domowina, SED a statne organy. Wšě běchu zapřijate do kompleksneho procesa z oficialnym mjenom »Druckgenehmigungsverfahren«, kotryž móhli pak tež prosće censuru mjenować.

Jadno pśisamem zabyte, ale weto wu­znamne tšojenje serbskich kulturnych stawiznow lětni se 2019 k styrźastemu razoju. W lěśu 1979 jo wujšeł stwórty a slědny zwězk »Stawizny Serbow« w serbskej a nimskej rěcy. Prědne wědomnostnje wuźěłane a za šyroki publikum wobźěłane cełkowne pśedstajenje serbskich stawiznow, wót wšogo zachopjeńka až do pśibytnosći, běšo z tym dokóńcone.

Dobrej dwa lětźa­setka jo se sora­bi­stiske slěźenje z tym projektom zaběrało. 15 awtorkow a awtorow Instituta za serbski ludospyt w Budyšynje ako teke Karla Marxoweje uniwersity w Lipsku su pó wopśimjeśu ku tym styrim zwězkam pśinosowali. Z wusokosću nakłada wót 5.000 (wudaśe w nimskej rěcy) respektiwnje 1.000 (serbske wudaśe) eksemplarow na zwězk lice »Stawizny Serbow« k twórbam sorabistiki z nejwušym nakładom.

Wjelika proca, kótaruž su wobźě­lone tencas do tych styrich zwězkow inwestěrowaś mógali, ma w prědnem rěźe něco cyniś z politiskim wuznamom toś togo projekta. Historiografija jo měła w NDR jadnu eminentnje legitimatorisku funkciju a jo była wažny kněžaŕski instrument partaje. Wóna jo dejała płaśecy politiski system a towarišnostny pórěd tak pomjenjonego stata­ źěłaśerjow a burow wobtwarźiś, z tym až jo ideologiski fundament SED-diktatury – marxizm-leninizm – ako historiski njewobinjece wuwiśe portretěrowała. »Stawizniska propaganda jo póśěgnjenje na praksu se wuwi­jajuceje marxistiskeje [serbskeje – F. P.] ludowědy wósebnje mócnje pódšmarnuła«, jo Jan Šołta, wjednik cełkowneje redakcije styrich zwězkow, slědkglědajucy wuzwignuł.1 Towarišnostny nadawk historiografije jo dejał byś, socialistiske wědobnje Serbow spěchowaś a jich identifikaciju ze statom mócowaś. Wšykne styri zwězki su prezentěrowali źěłowy rěd wóneje stawizniskeje propagandy.