»Ta naša serbska katolska Łužica. Budźa ći ludźo ju hač do kónca zdźeržeć?«, wopraša so Marta Markowa ze Sernjan na spočatku filmoweje dokumentacije »Čej᾽ da sy?«, kotraž nasta za wustajeńcu wo katolskich Serbach w Budyskim Serbskim muzeju. W běhu pjeć měsacow poby wjac hač 5500 hosći we wustajeńcy »Čej᾽ da sy?«, mjez nimi tójšto Serbow. Wosebje mjez serbskimi młodostnymi běše rezonanca jara pozitiwna. Tež kritiske hłosy sy słyšeć móhł. Wopytowarjo wočakowachu hišće wjace informacijow. Kopjenje tekstow wšak we wustajeńcach myli. Dobre wudospołnjenje běše tuž přewodna kniha Ludoweho nakładnistwa Domowina ze samsnym titlom pod redakciju jeje sobu kuratora Tadeja Šimana z 20 awtorami. Na nazorne a přehladne wašnje su w njej sydom hłownych wobłukow wustajeńcy tematizowane: kultura a stawizny, rěč a narodne wědomje, wěra a znamjenja, zetkanišća a zhromadnosće, wšědne žiwjenje, dótkanišća a konflikty a sony a móžnosće.
Katolski serbski třiróžk mjez Budyšinom, Kamjencom a Wojerecami je kulturnohistorisce widźane jara zajimawa krajina. To dźě njeje izolowana kónčina, ale skerje słušeše přez lětstotki rozestajenje z ewangelskim kaž tež němskim wobswětom k tomu. Poslednja kompaktna kupa serbskeje rěče ma dźensa mnohe prašenja a problemy rozrisać, chce-li dale wobstać. Dwě projektnej skupinje wustajeńcy, wědomostnicy Serbskeho instituta kaž tež wobdźělnicy idejoweje konferency pod nawodom Symana Pětra Cyža z LND radźachu k aktualnemu a kritiskemu rozestajenju. Skoki přez generacije, časowe doby, symboliske objekty a medijowe přikłady běchu tuž pospyt, tutu kónčinu a jeje wuwiće wosebje zašłych sto lět charakterizować a k rozmyslowanju a diskusiji wabić.
Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.
Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.
Rapper Jakub Gruhl bě na wotewrjenju wustajeńcy na serbsku roztorhanosć pokazał: »A abo B«. Elektroniska hudźba a delnjoserbski hiphop, k tomu symboliska reja Marthy Howitz z naddimensionalnym płatnom demonstracije »Fridays for future«, kiž bu z empory žurle pušćene, tworještej zazběh za SORBIAN STREET STYLE (22.9.2019–1.3.2020) Budyskeho Serbskeho muzeja.
Kak so wotewrěć nowemu časej, młodźinje generacije »Z«, kiž je we wšěm kusk hinaša, hač generacije do toho? Hudźba, grafiti, lifestyle, kiž jewi so we wosebitej drasće. Je SORBIAN STREET STYLE serbska moda z dróhi? W 1980tych lětach w USA wužiwane zapřijeće za subkulturu z ležernej modu njehodźi so cyle za Serbow, abo snadź tola bóle, hač sej myslimy.
Łužiskoserbska moda za wšěch, za Serbow a za Němcow, kiž wottwari hranicy předsudkow. Rjenje by było, tuž čehodla nic započeć? Tak bě wubědźowanje SORBIAN STREET STYLE Serbskeho muzeja, Ludoweje banki Drježdźany-Budyšin a KREATIWNEJE SAKSKEJE pytanje za tym typiskim we Łužicy, z čimž móhł so kóždy identifikować. Tohodla bu po wšej Němskej a samo w euroregionje Nysa wupisane, dokelž pomha wid wotwonka jasnišej poziciji wotnutřka. Ale wězo smy wšitcy designerojo swojeje přitomnosće a tak běchu tež na zbožo serbscy wobdźělnicy na wubědźowanju. Starobna hranica 18–35 bě někotrych wuzamknyła kaž tež definicija designer a wuměłc. Přiwšěm je to, štož bě so wot jednotliwcow a teamow wotedało, hódne, zo so do produkcije zawjedźe. Tak bě wustajeńca tež wabjenski forum za designerow.
Serbske gymnaziastki su w přihotach na wustajeńcu SORBIAN STREET STYLE nowu serbsku modu kreěrowali. Katolska kuta do formy křižerskeho fraka přešita, na chribjeće ze siluetu Budyšina pomolowana, roztorhane cholowy w destroyed-looku, rjenje serbsce wušiwane. Protest přećiwo mužacej domenje a zdobom wuznaće k serbskej domiznje a tamnišim tradicijam? Młodostni zakładneho kursa wuměłstwa w abiturnym schodźenku su swoje outfity wotpowědnje komentowali a dźiwaš so, zo ma tež serbska identita swoje městno, jenož w nowym emancipowanym šaće.
Motiwy na jutrownych jejkach a na dalšich objektach ludoweho wuměłstwa
Wone su wšudźe: so wospjetowace geometriske mustry abo floralne wudebjenja na starych domach, meblach, sudobjach a dźěłowych gratach, na serbskej narodnej drasće a jutrownych jejkach. Druhdy wuhladaš tež ptački abo jelenje. Ludowe wuměłstwo je indiwiduelne a regionalne, a tola wužiwa mustry, kiž su po wšej Europje a tež dale rozšěrjene. Štož je za jednoho připad abo ryzy estetika, wuchadźejo z materiala, techniki a słoda, w tym widźi druhi system so wospjetowacych mustrow z něhdy jasnym woznamom a funkciju. Smy wobdaći wot archaiskich symbolow, kiž jenož wjac čitać njemóžemy?
Tykowany dom w Šluknowje z křesćanskim křižom a dalšim škitnym znamjenjom Foto: Andrea PawlikowaW aprylskim čisle Rozhlada je so Alfred Roggan podał na slědy starych wudebjenjow na třěše kładźitych chěžow, tak mjenowanych kićinow. So křižowace deski maja po ludowej wěrje před błyskom a njezbožom škitać. Što pak zwěrjeće hłowy předstajeja, njeje jasne. Runje tak dźe so nam z mustrami na objektach ludoweho tworjenja zašłych lětstotkow. Słónco, hwězdy, wutroby, floralne, zwěrjeće a nabožne motiwy spóznaješ drje na prěni pohlad. Hustodosć pak maja dwójny woznam, kaž na př. kwětki, kiž symbolizuja w swojich wšelakich fazach čłowječe žiwjenje, wěste kajkosće abo tež Chrystusa a swjatu Mariju. Druhe symbole cyle přewidźiš, hdyž je njeznaješ. K tomu słuša tež wony ležacy křiž na třěše, kotryž je snano z architektury nastał. Jeho wudebjenje pak skedźbnja na to, zo móhł něhdy wosebity wuznam měć.Kak woraš polo, kiž su druzy hižo prěki a podłu přeworali? Wo Milčanach a Łužičanach mějachmy hižo w susodnych němskich muzejach wjacore zajimawe archeologiske wustajeńcy. Měł so Serbski muzej w Budyšinje tohorunja tajkej temje wěnować, hačrunjež archeologu nima? Je wid Serbow na swójske stawizny trochu hinaši hač tón z němskeje strony? Kak docpěješ dźěći a młodźinu?
Ideja, so zmužić na zhromadny kooperaciski projekt z Dešnjanskim muzejom a jeho spěchowanskim towarstwom, při wšěch wobmyslenjach zrawješe. W Dešnje bě w lěće 2013 nastała słowjanska wjes z aktualnym knowhowom wo starosłowjanskim času. Pedagoga Pětš Kornelius Kuš, jeho mać, tekstilna specialistka Petra Kušowa, a dalšej čłonaj dźěłoweje skupiny »Stary lud« wuměłča a wuhotowarka Maxie Heiner a fachowc za drjewo Kai Jensen podpěrowachu Serbski muzej při jeho wustajenskim projekće wot 4. nowembra 2018 do 3. měrca 2019. 1000lětny jubilej Budyskeho měra spočatk lěta 2018 bě dobry zazběh za přihoty. Z mnohimi přednoškami Budyšin na to spominaše, zo bě ležownosć Budyskeho hrodu a dźensnišeho Serbskeho muzeja něhdy městno za historiski měrowy akt mjez němskim kejžorom Heinrichom II. a pólskim wjerchom, pozdźišim kralom Bolesławom Chrobłym. Telko europskeje kedźbnosće we łužiskej prowincy nam wuwědomi, zo běchmy hižo před 1000 lětami wosrjedź europskich stawiznow, kotrež su stawizny přichada a wotchada, změšenja a zachowanja. Njeměło so we wustajeńcy na to skedźbnić, zo njejsu potomnicy wonych Milčanow a Łužičanow jenož horstka Serbow, ale tež mnozy tu bydlacy Němcy?
