Rozsud (3/11)

Hižo w adwentnym času 1973 mějachmy zaso zetkanje w zwisku z »Łužiskej fotografiju« w Budyšinje. Ja běch spěchowanske pjenjezy we wysokosći 1.500 hriwnow do techniki a njesměrnje drohich wulkoformatowych ORWO-filmow inwestował. Wo mojej lubosći za ORWO napisam hišće pozdźišo. Za swoje snadź wosom probowych fotografijow běch sej znate eksponaty kaž wušiwanki, Róžeńčansku architekturu, wězo jutrowne jejka a nowolětki wupytał. Wšako chcych přewšo łužisku dušu šefow narěčeć. Z dźensnišeho wida sej myslu, zo běchu z mojim fotografiskim wašnjom wěcneje fotografije dosć spokojom a snano samo překwapjeni. Tež pódla wotćišćanu fotografiju starych myšacych paslow z měšćanskeho muzeja w Lubiju (tule znowa fotografowane) mějach při sebi. Ale z nim nochcychu so spřećelić. W foće zbasnichu sej na Łužicu poćahowanu symboliku »pasle, połć a zabiće«, štož njewostaji mi a wobrazej žanu šansu. Přiwšěm namaka foto swój puć a bu 2002 samo kalendrowy wobraz w nakładnistwje Lusatia.

Dopominam so hišće dokładnje na naše zetkanje. Šeflektor dr. Pawoł Völkel jimaše so – nimale kaž w referaće – słowa a rozkładźe, zo wuda LND wuměłski kalendar z łužiskimi fotografijemi. Změje titul »Meine Heimat – Moja domizna« a podtitul »Křinja – Drohoćinki z Łužicy«. Z titulom »Moja domizna« móžachu zakaz ministerstwa za kulturu za nowe kalendrowe titule hač do 1976 a 1977 wobeńć. Hnydom jewješe so prašenje, hač drje »drohoćinki« za pjeć lětnikow dosahaja? Beno Kućank sonješe wo nakładźe 5.000 eksemplarow. Wšitcy běchu wćipni, što drje budu knižne wiki wo nowej serbskej ediciji rjec. Za mnje bě to naraz wulke wužadanje a wjeselo.

Njedawno swjećachu Serbja ptači kwas, ludowy nałožk, kotryž podarmo pytaš w kulturje druhich ludow. Je to wjesoły swjedźeń, předewšěm za dźěći, ale zdobom tež za dorosćenych. Dźěći stajeja talerje na wokno abo před durje, nadźijejo so, zo dźakuja so ptaki ze słódnym darom za picowanje w zymje. Młódše wjesela so zawěsće na wobdźělenje w »ptačokwasnych« předstajenjach. Dorosćeni pak wopytaja wot Serbskeho ludoweho ansambla přihotowany ptačokwasny program.

Ptaki su jedyn z najwažnišich elementow přirody, jewjacych so w serbskej kulturje. To pokazuja přikłady w literaturje, molerstwje abo hudźbje, to wobkrućeja zdobom rěčne wobroty.

Literatura

Ptaki so často w hornjoserbskej literaturje jewja. Ćežko je tu podać wšitke přikłady, chcemy pak spytać so někotrym z tutych bližić.

Zwěrjata, a tu tež ptaki, su předewšěm rjekojo w dźěćacej literaturje. Dosaha sej wobhladać aktualny poskitk Ludoweho nakładnistwa Domowina. Tu namakamy wroblika Frida a sroku Martu w powědančkach Jěwy Marje Čornakec (Kak su wroblik Frido a jeho přećeljo do Afriki lećeć chcyli, Zakuzłana sroka), sowu Otiliju w knize Hdźe je sowa? Měrany Cušcyneje a tež někotre honačiki: tón w powědančku Findus a hara z honačom Svena Nordqvista, honač Heinrich Jana Wornarja a honač Jurko Jurja Kocha w jeho rymowanjach Honač Jurko z čerwjenym pjerom, kotrež poćahuja so na delnjoserbski nałožk łapanja kokota. Tež w knize Ptače činki Dorotheje Šołćineje a Dietricha Šołty jewja so akterojo ptačeho kwasa. W hornjoserbskej wersiji fabulow Aesopa, wozjewjene w zešiwkomaj Wróna a baćon, so ptaki tohorunja mjenuja. Serbja maja zdobom rymowane fabule Handrija Zejlera, wušłych w Bajki. Fabule1. Jich rjekojo su najčasćišo ptaki, na přikład w fabulach Paw a husyca, Baćon a wrobl, Kapon a sroka, Wrobl a sołobik, Wrobl a sknadź, Kokoš a psyk kaž tež Wroble a kraholc. W tutych nimoměry powučacych tekstach sćělesnjeja ptaki wšelake čłowječe typy, charakterne kajkosće kaž tež kontrerne nahlady. Tak so na přikład w fabuli Paw a husyca, w kotrejž paw, hordy na swój zróst, a skromna husyca, kotraž nima tajku rjanu, za to pak praktisku pjeriznu, tworitej analogiju mjez postawomaj bura a naduwaka. Z fabule je wučitać slědowaca moralka:

Mladoboleslavska sokołska župa Fügnera a započatki serbskeho­ Sokoła

W měrcu 1933 – potajkim měsac do toho, zo nacistiski režim Serbski sokołski zwjazk k tomu nuzowaše, so rozpušćić; tola hižo po konfesionalnym rozpačenju, kotrež woznamjenješe faktiski rozpad jeho činitosće – reziměrowaše Josef Maštálko (1876–1950) na stronach župneho łopjena Ruce čěsko-serbske sokołske aktiwity. Maštálko bě funkcionar sokołskeje župy Fügnera z Mladá Boleslava a hižo wjace hač dźesać lět zamołwity za poćahi k serbskemu Sokołej. W swojim teksće tuž njelutowaše ze sebjekritiku: »Dyrbimy přidać, zo mamy sami wulku winu na tym, zo smy bratrow we Łužicy zanjechali, kotřiž ćežkich wuměnjenjow dla njemóžachu k nam přińć. Naše styki běchu hłownje wobmjezowane na inteligencu – ale lud wo tym wjele njewědźeše« (3/1933).1

Z jeho słowow klinči hórkosć nad tym, zo njebě so serbskemu Sokołej najebać čěsku pomoc poradźiło narodnu mysl mjez Serbami bóle rozšěrić. Maštálkej drje zdachu so poćahi župy Fügnera ze serbskim Sokołom z perspektiwy lěta 1933 podarmo być, my wšak njemóžemy z jeho rezignowacymi słowami scyła přezjedni być. Župa Fügnera přewodźeše mjenujcy serbski Sokoł po cyłej dobje jeho mjezywójnskeje eksistency. A tutón zhromadny puć je zajimawy.

W času politiskeho přewróta 1989/1990 steješe stawiznopis NDR w fokusu towaršnostneje kritiki, wšako słušachu historikarjo sobu do system nošaceje elity w dobje socializma. Jich slědźenja so jako ideologiski instrument bywšeje diktatury zasudźichu. Tuta kritika poćahowaše so na wšitke časowe doby a discipliny stawizniskeho slědźenja. Na kóncu dowjedźe to k tomu, zo so na nimale wšitkich stawizniskich wotrjadach při uniwersitach w nowych zwjazkowych krajach dotalni historikarjo z přistajenja pušćichu a městna so z nowymi ludźimi ze starych zwjazkowych krajow wobsadźichu, wšojedne hač jednaše so wo archeologiske, zažnostawizniske, srjedźowěkowske abo nowšostawizniske slědźenišća. Trochu hinak wuwiwaše so rozestajenje w nastupanju serbskeho stawiznopisa. Kritika poćahowaše so wosebje na slědźenja wo 20. lětstotku a tu předewšěm na slědźenja wo dobje po 1945. Tak pokaza so hižo na zarjadowanju Serbskeje narodneje zhromadźizny kónc 1989, hódnoćejo štyrizwjazkowe »Stawizny Serbow« z jedneje strony na šěroku materialowu bazu wo dobje wot započatkow hač do 1917 w zwjazkomaj 1 a 2, z druheje strony so žadaše, zwjazk 4 wo dobje po 1945 dać do makulatury.

Budyšyńske iniciatiwy (2/11)

Ako su mě w ranej nazymje 1973 do Ludowego nakładnistwa Domowina kazali, som był narski: Za blidom na Sukelnskej su sejźeli Beno Kućank z rozšyrjenja nakładnistwa, dr. Pawoł Völkel ako šeflektor a wjednik nakładnistwa Měrćin Benada.

Mimo komuźenja jo šef wózjawił, až co LND naźěłaś kwalitatiwnu publikaciju wó serbsko-­łu­žyskich temach a až smějom a mam wugótowaś wobraze za nju. Pópšawem jo to gwězdna góźina za fotografa. Ale ned jo se zachopiło za nas styrjoch wjelike gódańkowanje wó tom, kak by deja­ła ta publikacija wuglědaś. Jo to měł byś wo­brazowy zwězk, fotowa mapa abo snaź kalendaŕ? Smy pak wšykne wěźeli, až jo tegdy ministaŕstwo za kulturu (Ministerium für Kultur HV Verlage) z pśicyn žarjabnosći zakazało, nowe kalendarjowe title na wiki daś. Ja sam som był cele nje­pśigótowany a som wopytał naraźiś wudawanje mapy­ z carnoběłymi originalnymi fotografijami. Z tym njejsom scełego wuspěšny był. Beno Kućank jo ako pśikład měł sobu wabjeński kalendaŕ ansambla SLUK z Bratislavy z rědnymi Słowa­ckami w słowakskich drastwach. Mě su se pó­pšawem jano te źowća spódobali, taki kalendaŕ njejsom kśěł fotografěrowaś.

Njeznata serbska rukopisna kniha z Texasa

W januarskim čisle lońšeho Rozhlada pisach pod nadpismom »Mały Wjelkow – centrum serbskeho pismowstwa we 18. lětstotku« wo wažnej róli nabožneje literatury za wuwiće serbskeho pismowstwa. Jedna z centralnych tezow nastawka je, zo bě 18. lětstotk, kotryž so husto jako prěnja wulka doba serbskeho ćišća charakterizuje, we wulkej měrje zdobom čas serbskich rukopisow. Wosebje w Małym Wjelkowje a w kruhach zbudźenych Serbow so wulke mnóstwo rukopisneje literatury produkowaše a šěrješe. Wjetšina tutych manuskriptow ma so podobnje kniham jako zjawne pismowstwo wobhladować a docpě šěroke čitarstwo resp. připosłucharstwo. We wšelakich nabožnych, wosebje Ochranowskich kruhach běchu rukopisy samo prezentniše hać ćišćana serbska kniha.1 Rozmach rukopisneho pismowstwa bě wusko splećeny z runočasnym rozwićom serbskeho knihićišća, serbski knihićišć a produkcija manuskriptow so mjez sobu płódnje wobwliwowaštej. Nadrobnišo pišu wo tutej tematice w nastawku »Bibel, Traktat und Handschrift – sorbische Lesewelten im 18. Jahrhundert. Leser und Lektüre im Spiegel der herrnhutischen Überlieferung«, kiž je w prěnim čisle Lětopisa 2019 wušoł.

Jako nazhonity nakładnik wědźeše Měrćin Benada, do čeho bě so dał. »Bjez wojowanja přećiwo wšěm zadźěwkam njeje dotal ani jedna kniha wušła«, přeradźi Klausej J. Schillerej, projektowemu koordinatorej »Stawiznow Serbow«, w meji 1974. Někotre tydźenje zašo bě prěni z wosom manuskriptow (druhi zwjazk, němsce) do sadźby šoł. Hač k dokónčenju štyrizwjazkoweje twórby dyrbjało hišće pjeć lět trać. Předwidźiwje přihotowaše nawoda Ludoweho nakładnistwa Domowina kolegu Instituta za serbski ludospyt na intensiwne zhromadne dźěło a so bojownisce rozžohnowaše: »Do boja – zdar!«1

»Knihi maja swój dóńt« rěka znate wuprajenje łaćonskeho gramatikarja Terentianusa Maurusa, a to płaći we wosebitej měrje za tajke knihi, kotrež wuńdu pod restriktiwnymi politiskimi wuměnjenjemi, za literaturu w dohladowanskich statach a totalitarnych diktaturach. Dołhi a wobćežny nastawanski proces štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« wobswětla móžnosće a wobmjezowanja knižneho nakładnistwowstwa NDR. Na jeho přikładźe da so eksemplarisce pokazać, kajku odyseju měješe někotryžkuli knižny manuskript přetrać, prjedy hač dóńdźe do ćišća a skónčnje do knihikupstwa. Na bojach wo wozjewjenje »Stawiznow Serbow«, kotrež Benada Schillerej w meji 1974 připowědźi, běchu hnydom wjacore strony wobdźělene: awtorojo, institut, Akademija wědomosćow, nakładnistwo, Domowina, SED a statne organy. Wšě běchu zapřijate do kompleksneho procesa z oficialnym mjenom »Druckgenehmigungsverfahren«, kotryž móhli pak tež prosće censuru mjenować.

Serbske Nowiny, 01.11.1919

Wo zakročenju přećiwo serbskemu politikej Bartej dla spytaneje krajneje přerady zdźě­luje nam přepytowarski sudnik němsko-statneho sudnistwa, zo je přepytowanje skónčene a zo su akty knjezej wyšemu krajnemu rěčnikej do Lipska pósłane. [...] Krajne sudnistwo wo tym rozsudźi, hač so přećiwo Bartej hłowne sudźenje započnje abo přestanu jeho přesćěhować.

K telegramej sekretara čěskosłowakskeje nowineje pisarnje w Parisu, dr. Buttera [hlej Rz 12/2019] ma so přispomnić, zo je knjez Bart po wozjewjenju Matinoweho nastawka w Budyskich nowinach tutym z Parisa pismo pósłał, z kotrymž wón prěje, zo je rozrěčenje z Ma­tinowym dopisowarjom měł. Budyske nowiny njejsu tehdy njeznateje přičiny dla Bartowy dopis wočišćałe. Wone su jenož naspomniłe, zo dyrbjał so knjez Bart na Matinoweho zastupjerja sam wobroćić, zo by tón wopačnosće wuporjedźał. To je so nětko stało.

Dopis. K nastawkej »Někotre myslički dla našeho přichoda« [hlej Rz 12/2019] dowolam sebi tež mysličku připřidać. [...] Samozarjadowace prawo w nabožinskich a šulskich naležnosćach je to, na čož mamy nětko praktisce dźěłać a sebi z dorazom žadać. Haj žadać, luby serbski ludo, žadać sebi nětko dyrbiš swoje dobre, swjate prawa, kotrež wšitke druhe kulturne narody maja, jenož ty nic. Postajenje z měroweje konferency, zo ma Němska swojim narodnym mjeńšinam samozarjadowanske prawo w [tutych] naležnosćach dać, ma tola hakle potom wažnosć za tebje, hdyž sebi tute [...] prawa tež žadaš, a doraznje a z dosahacym ropotom žadaš. Samo wot so ničo njedóstanješ, a byrnjež tež so tam te najlěpše wuměnjenja a postajenja wučiniłe, to je cyle wěste. [...] Njetrjebaš so bojeć, zo budźa twoje žadanja cyle podarmo a zo je docyła nichtó njesłyši. Poměry su so k našemu lěpšemu přeměniłe, a zo smy na swětowym forumje znaty narod, za to je so naš sławny Bart starał [...]. Tež nowozałoženy zwjazk serbskeho studentstwa skutkuje na tutym polu po swojej mocy. Je so na přikład łužiskoserbska delegacija při zahraničnej komisiji w zwjazku čěskosłowakskeho studentstwa [...] załožiła a wutworiła. [...] Postaramy so z pomocu tutych organizacijow za to, zo wažne powěsće ze Serbow do jich časopisow a dale do powšitkowneho nowinarstwa přińdu; wuhotuja so łužiskoserbske wječory, přednoški atd. [...]

Putace lěta (1/11)

Derje ćišćana fotografija nazhoni w 1960tych a 1970tych lětach prawy rozkćěw. Běše to čas hoberskich fotowych posterow, dobrych wobrazowych zwjazkow a mnohich nowych kalendrow. Tež zběraćelske mapy z originalnymi fotami buchu znowa wunamakane.

1972 wuńdźe prěnje němskorěčne wudaće »Playboyja«. Karol Kallay z Bratisławy zamó z publikaciju »Pieseň o Slovensku« přeswědčić. Swět fotografije steješe znak, hdyž wuńdźechu hižo w 1960tych lětach nimale poetiskej fotowej knize »Five Girls« a »Cowboy Kate« Južnoafričana Sama Haskinsa. Ameriscy fotografojo zawostajichu hłuboki zaćišć z jimacymi fotami wójny USA we Vietnamje, kotrež maja dźensa hišće wšitcy před wočemi.

W tutym euforiskim času fotografije poradźi so nam w Ludowym nakładnistwje Domowina wobrazowy zwjazk »Łužiske impresije« wuwić. Teksty k tomu napisa Jurij Brězan. Jako młody fotograf a awtor sym spěšnje nawuknył, zo nimaš sej ani wot wuznamneho zwjazkarja přejara do fotografiskich naležnosćow zasahnyć dać.

W zažnej nazymje 1973 mějach zaso do nakładnistwa přińć. Myslach sej, zo chce wjednistwo ze mnu wo honorarje za runje wušły zwjazk »BUDYSSIN – Budyšin« jednać. Přeprošeny běch na Sukelnsku. Tuž špatnje wupadaše! Hdyž měješe něšto dobreho wobrěčeć, zetkawaše so nawoda nakładnistwa Měrćin Benada z ludźimi přeco w kofejowni Lehmann, dźensa Marxec kofejownja. Wćipny pak běch: Za blidom sedźachu Beno Kućank z rozšěrjenja, dr. Pawoł Völkel jako šeflektor a Měrćin Benada.

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.

Přez třista lět trajace samostatne wu­wiće staroserbskich kmjenow w rumje mjez Bobrom/Kwisu a Solawu kónčeše so w 10. lětstotku. W hraničnym pasmje podłu Solawy mjez wuchodofrankskim mócnarstwom a připućowanymi Słowjanami, kotrež bě so wot spočatka 7. lětstotka wutworiło, knježeše bórze měrne susodstwo, bórze dochadźeše k wojerskim konfliktam. K zawěsćenju swojeje wuchodneje hranicy započachu Frankojo pod Korlu Wulkim po lěće 800 hraničnu marku zarjadować a tak mjenowany Limes Sorabicus z wěstej ličbu hrodow twarić, kotrež stejachu pod wjednistwom markhrabjow. Mjezsobne wójnske wuprawy w 9. lětstotku zapusćowachu kraj a žadachu wulke krejne wopory, předewšěm pola Słowjanow. Surbi a Talaminzi – tak rěkaštej najwjetšej zapadnje Łobja sydlacej słowjanskej kmjenaj w Bayerskim geografje – wužiwachu zhromadnje z čěskimi jednotkami přez nadpady Normanow zawinowanu słabosć frankskeho mócnarstwa, zadobychu so 880 do Durinskeje a wurubichu a wupalichu wobšěrne kónčiny. Hdyž wjedźeše frankski markhrabja w lěće 892 napřećiwny bój, poćerpi wón ćežku poražku. Rozsudźacy přewrót sta so pod sakskim wójwodu a pozdźišim němskim kralom Heinrichom I., kotrehož rozestajenja z Dalemincami drje 905/06 njewuspěšne wostachu, kotremuž pak so lěta 929 na dalšej wójnskej wuprawje poradźi jich twjerdźiznu Gana zdobyć. Na to sćěhowace załoženje hrodu Mišno zawěsći jemu knjejstwo nad wobydlerjemi tuteje najwjetšeje słowjanskeje župy, kotraž po dopóznaćach mjenowědy wjace hač 10.000 ludźi ličeše­. Po tym zo bě němski kral 932 do Del­njeje Łužicy zaćahnył, podćisny sej tež Budyski kraj. Z tym dóstachu so wšitke staroserbske sydlenske kónčiny pod němske nadknjejstwo. Po germanskim prawje słušeše zdobyty kraj kralej, w zastupnistwje za njeho jón markhrabjojo wobknježachu. Woni zepěrachu so při wukonjenju knjejstwa na wobrónjene mocy, kotrež běchu zasadźene w hrodowych městnach. Wottam zastarachu wotpowědny hrodowski wobwod, nuzowachu wjesnjanow k wotedawkam a słužbam. Pod škitom hrodowych městnow natwarichu so prěnje cyrkwje, wottud započinaše so christianizowanje »pohanskich Wendow«.

Pólske politikarje su se cesćej za­běrali z nastupnosćami serbskego luda. Problemy Serbow su byli teke tematizěrowane we wobłuku statkowanja pólskego Sejma. W toś tom artikelu na wubranych pśikładach se pśedstajijo zajm pólskich wótpósłańcow a jich statki za słowjański lud nad Sprjewju mjazy lětoma 2002 a 2009. Mimo nižej naspomnjonych pšašanjow wótpósłańcow su teke dali druge aktiwity, wusměrjone na šćit Serbow ako w ramiku Sejma tak teke drugich politiskich organow.

Wótpósłańc Pólskeje ludoweje strony Janusz Dobrosz jo se wobrośił w lěśe 2002 na ministaŕskego prezidenta z pšašanim nastupajucym šćit kubłańskich pšawow serbskego luda a jogo małeje domownje w Nimskej. Pó měnjenju Dobro­sza »Z pomocu instrumentow indu­strijoweje a kubłańskeje politiki jo wjeliki źěl serbskeje ludnosći był pśenimcony«. Akle pó lěśe 1990 jo bywało serbske pšašanje do wěsteje měry mjazynarodne a we wukraju su byli protesty pśeśiwo wótbagrowanjeju serbskich jsow a zacynjenju serbskich šulow. Dobrosz jo pódšmarnuł, až w slědnem casu česki parlament jo wustupił dwa raza za šćit serbskich kubłańskich zajmow a až Čechy financielnje pódpěraju Domowinu. W zwisku z wušej naspomnjoneju situaciju jo wótpósłańc stajił ministaŕskemu prezidentoju pšašanje, lěc pólske kněžaŕstwo pśedwiźi wobrośiś se na kněžaŕstwo BRD, aby pokazało na to, až njewódajne jo pókšacowanje w DDR nałožowaneje politiki wótweześa stawnje wětšemu źěloju serbskego luda jogo pšawa na maminu rěc, mału domownju we Łužycy, pśez pó lěśe 1990 pókšacowanu politiku wótbagrowanja serbskich sedlišćow a zacynjenja serbskich šulow. Politikaŕ jo pokazał pśi tom na to, až by se dejało w toś tom nastupanju na to źiwaś, až antiserbske elementy nimskeje narodnostneje politiki se znapśeśiwjaju Europskemu dojadnanjeju k šćitoju narodnych mjeńšynow. Wušej togo Dobrosz jo naspomnjeł, až nimska diplomatija rad powěda wó cłowjeskich pšawach, gaž interweněrujo pla kněžaŕstwow drugich krajow w nastupnosćach zwězanych ze zajmami wšakich nimskich a njenimskich etniskich kupkow w drugich statach. Wótpósłańc jo se teke wopšašał, lěc, gaž jano pólska interwencija njebuźo wunosna, pólske kněžaŕstwo gromaźe z českim kněžaŕstwom buźo interweněrowaś w Europejskej raźe. Dobrosz jo mjazy drugim teke kśěł wěźeś, lěc njeby móžno było, aby pólska konsulariska słužba se starała nic jano wó pólsku, ale teke wó serbsku narodnu mjeńšynu w zgromadnem źěle z Českeju tak, ako jo to było pśed lětom 1939. Jo se teke wopšašał za móžnosću financneje pódpěry Domowiny pśez pólske kněžaŕstwo tak, ako cyni to Česka. Spěchowaś by se měło serbske šulstwo w Sakskej a Bramborskej. Dalšna informacija, kótaruž jo kśěł wótpósłańc dostaś, jo była, lěc šulske wucbne programy za stawizny a zemjepis w Pólskej wopśimuju wědu wó stawiznach a źinsajšnem połoženju serbskego luda, lěc w institutach za słowjańsku filologiju se pódawa serbšćina a lěc wědomnostne institucije njeby se dejali zajmowaś za wósud Serbow. Na kóńcu Dobrosz jo napominał pólske kněžaŕstwo, aby zachopiło diplomatiski a organizatoriski statkowaś za Serbow we wobłukach, kótarež su naspomnjone we wušej pomjenjonych pšašanjach1.

Štó je docyła pisał stawizny Serbow w NDRskim času? Tute prašenje je wuchadźišćo za mały biogram wo stawiznarju Instituta za serbski ludospyt Klaus Jürgen Schiller (1935–1986). Wón je jedyn wot dweju awtorow štwórteho zwjazka »Stawiznow Serbow« z titulom »Wot 1945 hač do přitomnosće«, wobjednawši dobu mjez 1945 a 1977 (Budyšin 1979). Hačrunjež wusměri so kritika na serbskim stawiznopisu wosebje na tutón zwjazk, wostanje wosobina awtora za dźensnišu srjedźnu a młódšu generaciju stawiznisce zajimowanych Serbow skerje njeznata. Toho so njedźiwamy: Schillerowe historiografiske twórby wotbłyšćuja w njesměrnje wysokej měrje legitimatorisku funkciju za politiku NDR a so tohodla dźensa wjace njerecipuja. Nimo toho zemrě hižo před zwrěšćenjom tutoho systema w srěnej starobje. Přiwšěm pak je jeho žiwjenjoběh zajimawy. Wšako bě runje wón (zhromadnje z Manfredom Thiemannom) po słowach zawoda do našeho małeho rjada k nimale pozabytej róčnicy dokónčenja »štyrjoch zwjazkow« zamołwity za »socialistiski happyend« serbskich stawiznow.1 Jeho biografija pokazuje někotre zajimawe zjawy wědomostneho a towaršnostneho swěta w serbskej Łužicy za čas NDR.

Serbske Nowiny, 04.10.1919

(Knjez Bart so zajeć dał.) Knjez Bart bě so před tydźenjom z čěskej delegaciju z Parisa do Čech wróćił. [...] Z jeho listow bě knježerstwo zhoniło, zo wón wu­toru abo srjedu sakske mjezy překroči. Duž poli­cija na njeho při mjezach wot wutory čakaše a jeho srjedu rano­ zaja, hdyž wón pola Georgswalda mjezu překroči. Jeho drje jako politiskeho přestupnika zasudźa, tola jeho přiwisowarjo njetrjebaju so jeho dla přejara rozhorić. Jemu budźe so, runje kaž jeho zasudźenym přećelam, amnestiju dać dyrbjeć. [...] Puće politiskich wjednikow su druhdy ćernjojte a wobćežne. Tež knjez Bart dyrbi po nich hić. Po ćežkim přesćěhanju pak tež jemu zaso słónco swobody a radosće zaswěći. Wón je [...] Serbam na měrowej konferency w Parisu wulke politiske prawa wubědźił. Wo nich budźe so w blišim času z němskim knježerstwom w Barlinje jednać.

Někotre myslički dla na­­šeho přichoda. [...] To je cyle wěste, štož njemóže přećel ani njepřećel prěć, zo za nas w tutej wulkej šmjatańcy něšto dobyć a docpěć hinak móžno njebě, hač jeničce přez Paris. [...] Wulce wažna wěc je, zo smy jako wosebita narodnosć připóznaći. A za to so knjezej Bartej do­dźakować njemóžemy. Hdyž pak nětko paragraf wo cuzych mjeńšinach płaći, da za nas rěka­: do dźěła hić, a nic so w fantastiskich idejach zhubić, ale solidne fundamenty załožić. Hdyž čitach, kak maju so w Budyšinje a Choćebuzu serbske alumnaty zhotowić, młodźencojo so pytać, kiž bychu studowali a wukli, zo bychmy trěbny wučeny lud měli, abo kak móže w přichodnym serbskim kraju bjez němskeje maturki štó duchowne atd. zastojnstwo dóstać, to chce so mi zdać, kaž by štó třěchu krył, prjedy hač by róžkny kamjeń k swojemu twarjenju połožił abo spódnje murje postajił. Jeli zo ma z našeje wěcy něšto być, maju so po mojim přeswědčenju slědowace dypki přebědźić.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

11. Serb jako awantgardist – Juro Mětšk

»Mit groteskem Riesenbogen – Trüb. Ein Pizzicato«. Tajke a podobne titule woli wón za swoje kompozicije, kotrež so jara wot toho rozeznawaja, štož so powšitkownje »serbska hudźba« mjenuje. Pola Jura Mětška nimamy reminiscency na ludowy spěw a reju – a jeli su, jewja so wone jeno »subkutanje« a njejsu jako tajke direktnje słyšeć. Mamy činić ze zastupjerjom awantgardy, tež hdyž je zapřijeće dosć njekonkretne. Bychmy tež rjec­ móhli, zo klinči hudźba Mětška skerje tak, kaž sebi přitomnostnu hudźbu předstaješ. »Njeje ničeho, čehož móžeš so při słuchanju duchownje dźeržeć«, praji něhdyši hudźbny redaktor sćelaka Deutsch­landfunk Kultur Gerald Felber.

Mětšk pochadźa ze serbskeje intelektualneje swójby. Nan Frido Mětšk bě filologa, pedagoga a spisowaćel, hudźbny talent syna bu zahe při domja­cym klawěrje wotkryty. Wopyta specialnu šulu za hudźbu a studowaše kompoziciju na Berlinskej wysokej hudźbnej šuli »Hanns Eis­ler«. Wosebje formował je jeho wučer a komponist Günter Kochan. Po studiju dźěłaše Mětšk ja­ko wučer na hudźbnej šuli w Flöha a absolwowaše mišterski studij při Akademiji wuměłstwow NDR pola přezahe zemrěteho komponista Reinera Bredemeyera. Přizamknychu so tři lěta jako hudźbny dramaturg w NSLDź w Budyšinje, a wot lěta 1986 je swobodnje skutkowacy komponist.