Přemyslowanja muža srjedźneje generacije, kiž pochadźa z přeněmčenych stronow Łužicy

Hižo lěto sym jako bibliotekar w Delnjoserbskej bibliotece w Choćebuskim Serbskim domje přistajeny. Čehodla njerěka wona jednorje Serbska biblioteka, njewěm, dokelž někajka hornjoserbska biblioteka tam w bliskosći njeje. Zo tam dźěłam, ma tři přičiny. Najprjedy su mi koronowe naprawy z hospodarskich přičin nanuzowali, so swojeho powołanja jako pěsnjer wzdać. ­Nimo toho rěču, čitam, pisam a sonju najwjetši čas swojeho žiwjenja tež hornjo- a delnjoserbsce a wot dźěćatstwa sem lubuju knihi. Wukubłana bibliotekarka, kotraž delnjoserbšćinu wobknježi, njeje mi znata, hačrunjež ma Delnjoserbski gymnazij někak 700 šulerjow a dźeń a wjace z nich swoju maturu z jedynku złoži. Wot šulerjow 11. lětnika DSG (staw 2021) nječita nichtó we wólnym času ani jednu serbsku knihu, jenož 20 % z nich wědźa, što je Domowina, 20 % znaja Załožbu za serbski lud. Tohodla tež žadyn šuler njewě, štó bě Jan Skala. So wě, šulerjo móhli so bóle za serbski lud zajimować, hišće bóle pak jich staršich. Čehodla pósćelu swojeho synka na serbsku šulu, hdyž soni wo karjerje pola NASA? Při tajkich wobstejnosćach wěrić, zo změjemy za pjeć lět dosć młodych Delnjoserbow za dźěło w serbskim nakładnistwje, nowinach, rozhłosu, dźiwadle abo jako wučerjow, mam za njerealne přeće.

W lěśe 2014 jo se w Lipsku kapała Serbska reja załožyła. Wót zachopjeńka sem su kśěli cłonki, kenž maju serbski, nimski, amerikański abo bulgarski póchad, z pomocu serbskeje reje luźi ze wšakorakich kulturow zgromaźiś. Wósebnje glědaju pśi tom na młodych luźi. Kaž to w folk-scenje nałog jo, graju k tomu na wšakich instrumentach z cełego swěta (akordeon, klucate fidle/Nyckelharpa, gitara, dudy, šalmaja, kontrabas, mały pólski bas, bubon, triangel, fidle, brumejza, okarina, flejta). Wósebnosć jo, až gerce (Beth Fogleman, Clemens Isensee, Fabian Jacobs, Gregor Kliem, Jan Thiessen, Robin Brück) njespiwaju. Tak móžo słuchar teke mimo znajobnosći serbšćiny pśistup k serbskej kulturje namakaś. Mimo togo stej Theresa Jacobsowa a Gregori Marinov jano za nawjedowanje rejow zagronitej, w tom pódpěrowanej wót G. Kliema a B. Foglemana.

Serbska reja, Traditional Sorbian Dance Music, Załožba za serbski lud 2020, 11,90 €Na koncertach njepógónjuju wóni luźi jano k rejowanju, ale pokazuju jim teke, kak to źo. To jo samo we Łužycy źeń a wěcej trjebne, dokulaž běso drje pśed tśiźasća lětami hyšći normalnje, až su camprowarje a zapustarje z góspodarjami ludowe reje rejowali, ale to se zgubujo wót lěta k lětu. Kulturny łamk 1990ych lět se pokazujo wšuźi, źož na jsy gósćeńce ze zalom njejsu mógali w nowem góspodaŕskem systemje pśežywiś. Źož rejowański zal njejo, tam reja njejo a teke dalejdawanje rejowańskeje tradicije staršeje generacije na młodu móžno njejo. Rejowańska šula w měsće glěda rědko na łužyske reje ako Annemarie-polku/Marijanku/Katyržinku abo Rheinländer, kótaryž w Póryńskej zewšym znate njejo. W běgu casa jo se gercam Serbskeje reje raźiło, swóju wašnju, swój stil namakaś. Wšojadno, lěc na koncerśe abo w serbskem radijowem programje, jo ned wusłyšaś, až Serbska reja grajo. Prědna cejdejka kupki jo łoni w oktoberje wujšła. Nagrawana jo wót Jean-Baptiste Meyrieux w Tyšaric brožni w Dešnje a w Off Road studiju Lipsk a mastering jo zgótował Joseph DeJarnette ze Studio 808A w USA. Ako gósći su Carolina Eyck, Johanna Isselstein a Torben Schmeiduch na tereminje, klucatych fidlach a dudach (Hümmelchen) słyšaś, ale teke njeznata dolnoserbska spiwaŕka Lowiza Glodowa z Drjenowa. Spiwa wobej spiwaŕce stwóritej ze spiwanim z lěta 1957 resp. 1976 historiski wobłuk kóła jadenadwaźasća nowych interpretacijow serbskich ludowych spiwow w rejowanju. Luźam, kenž chójźe tam a zas na serbski koncert abo słuchaju serbskej programa rbb a MDR, jo wjele spiwow cd »Serbska reja – Traditional Sorbian Dance Music« znatych, som se pak wěsty, až jo w zachadnych styrźasća lětach lěbda něchten k tym spiwam rejował. Togodla jo witane, až w kniglickach (booklet) k cejdejce se rozkładujo, kak se kužda reja rejujo a wótkul pśiźo. Jo ga jasnje, až serbska rejowańska kultura jo pó źělach mjazynarodna, dokulaž Łužyca jo wesrjejź Europy. Polku a walcyk njejsu se Serby wumyslili. Nimska swójoraznosć kupki »Silbermond« njejo muzika, ale nimska rěc. Swójoraznosć serbskich rejow jo wótergi »jano« instrumentěrowanje. Pśechwatanje na cejdejce »Serbska reja« jo za mnjo było, až woblubowany »Do Popojc ja njepójdu« jo měł něga rytmus pólskeje reje »Wiwat« a jo dwójostup (Zweitritt). Ale jaden Retoroman jo mě raz gronił, až móžomy L. Hauptoju a J. A. Smoleroju za »Pěsnički hornich a delnich Łužiskich Serbow« wjelgin źěkowne byś, dokulaž stej zběrałej hyšći serbske ludowe spiwy w spócetnej muzikaliskej formje. Retoromaniske ludowe spiwy su se akle zběrali, ako jo se južo we wšyknych dołach šwicaŕskego kantona Graubünden/Grischun akordeon zadomił. Togodla su ten cas južo skóro wšykno tak spiwali, až jo móžno było k tomu derje na akordonje graś.

Za ekspertow teorije serbskego rejowanja su mimo togo teke take informacije w kniglickach cejdejki zajmne, až »Hanzo Nabok« słuša k pórowym rejam pód pomjenjenim »šotiski«, a až jo »W kałkojskem łužku« polonejza, dokulaž źinsa njemyslimy pśi polonejzy na měrnu reju, ale na luštny karnewal. Gaž myslim se na móju sotśinu źowku, som se pak wěsty, až njejo jej pśi rejowanju informacija wjelgin wažna, až jo slěpjański »Z hulědkom« (górnoserbski: Z wuhladkom ja za swojej Hanku hladam) wjerćak (Dreher). To groni, až móžo kuždy pśisłuchaŕ něco nowego pśiwuknuś. Tak stej byłej za mnjo »Šołta chcył mi dźowku dać«, pisnje wózjawjony 1843, a »Wendischer Tantz«, prědny raz wózjawjony 1790, nowosći. Ale ako luź, kenž južo 36 lět serbske ludowe spiwanje woplěwa, mam za škódu, až gerce skóro kuždy stary muzikowy kus wariěruju. Tak jo śěžko sobu spiwaś. Lěc jo to »Ach, ty lesny rjany luby mój« (w Dolnej Łužycy skerjej znaty ako »Gaby mója gubka wódu piła«) abo dalšne ludowe spiwy ako »Hanka, ty brune wóčko«, »Do drjowa« abo teke »Ty sy taka wijkotata« (wěcej znaty ako »Daj mě jadno jajko«). Cłonki Serbskeje reje njeby byli prědne muzikanty, kenž se mysle, až spiwarjam su noty wažnjejše ako wejsańska spiwańska tradicija abo znatosć melodije z rozgłosa. Nowa interpretacija wótpowědujo cesto źinsajšnym zwuconym wašnjam słuchanja. Tak by antiwójnski spiw »Stoj ta lipa« bźez mjazygraśa wóstudny zněł. Ale ako jo kupka JANKAHANKA 2014 cejdejku wudała, na kótarejž su wšykne serbske ludowe spiwy nowy aranžement dostali, su gerce wěźeli, až górnoserbskim młodostnym su serbske ludowe spiwy znate a źěl młoźinskeje kultury. W Dolnej Łužycy smy južo wjasołe, gaž 50lětny wumějo melodije tśich serbskich ludowych spiwow. W tom su tudejše Serby Nimcam bejnje blisko, tomu »ludoju prědneje štucki«. Tekst drugeje štucki jo zwětšego: »Lala lala lalala.«

Chcyjo nochcyjo je w Serbach wjele hinak hač w druhich kónčinach. Přikładow za to je dosć we wjesnej chronice »Worklecy něhdy a dźensa / Räckelwitz einst und heute«, njedawno w LND wušłej. Najprjedy wupada, jako by to dwurěčna serbsko-němska kniha była, ale we woprawdźitosći steja pod wobrazami dwurěčne teksty a tójšto tekstow su němske, wot Rejzy Šěnoweje do serbšćiny přełožene. Bjez hornjoserbšćiny pak nimaš prawy přistup ke chronice. Druha wosebitosć je, zo zestajerjomaj Benej Wałdźe a Eckhardej Kliemannej a dalšim awtoram pobrachuje hdys a hdys wotstawk k wopisowanemu. Přikładaj za to stej: »Tež dźěło Delnjoserbskeho rozhłosa RBB je Marja (Krawcec B. P.) podpěrała.« (str. 83) abo: »Jeho ródny dom namakaš w Nuhliku, tam hdźež su sej Grubertec/Reineltec swójsku ležownosć rjenje ponowili.« (str. 89). Dalša wosebitosć napřećo druhim chronikam je funkcija radu dawarja ze stron chronista: »Tu dyrbi so předsydstwo towarstwa wo prawu wuwaženosć starać« (str. 69) abo komentar: »... wšako so politiski a hospodarski embargo Němskeje přećiwo Ruskej wosebje negatiwnje na tajke firmy kaž ›Čornak-Trans‹ wuskutkowaše« (str. 113). Tola kóžda wjesna chronika je balansa mjezy wěcami, kiž ma chronist za wažne, kiž bychu wubudźili zajim wjesnjanow a kiž bychu so za šěroku zjawnosć hodźeli. Drobnostki kaž při naličenju wohenjow we Worklecach z lěta 1886: »Nr. 6 Kopatsch, später Räde, jetzt Schneider bzw. Mögel, Nr. 7 Wenzel, später Heiduschke, jetzt Opitz« (str. 53), su něšto za domoródnych ekspertow. Ale žiwjenje koparja a gmejnskeho radźićela Jurja Bětki (1937−2017) by móhł přichodnym generacijam z přikładom za to być, kak so prócowanje jednoho čłowjeka pozitiwnje na wuwiće towaršnostneho, wosadneho a gmejnskeho žiwjenja wuskutkuje (str. 65−67). Ale tež při tym njepobrachuje serbski aspekt. Pisa so wo Mikławšu Žurje (1859−1932): »Tež jako wysoki tachantski knjez njeje zabył, zo je syn małeho serbskeho naroda« (str. 93). Sada praji wjace wo serbskim sebjezrozumjenju dźensa hač wo žiwjenju Žura před wjace hač wosomdźesat lětami. Nabožne žiwjenje prjedy a dźensa njeje pak jenož w kapitlu wo wosobinach wokoliny tema (str. 70−93), ale ćehnje so kaž čerwjena nitka přez cyłu knihu. Foto dźaknych kemšow w Nowej Wjesce składnostnje 400lětneho jubileja prěnjeho naspomnjenja wsy ze serbskej chorhoju w pozadku wołtarja (str. 100) njeby na delnjoserbskich kemšach předstajomne było a podobne foto z němskej chorhoju by protest wubudźiło.

Dolna Łužyca spiwa. Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje, na zakłaźe wudaśa z lěta 2007 a app z lěta 2018 rozšyrił a znowego zestajił Gregor Kliem, 188 b., z notamiGroni se, až Serby su spiwajucy lud. To same gronje teke dańske luźe w Pódpołnocnem Šleswigu a Walizarje wó sebje. Historiski fakt jo, až jo se hyšći dalšnym narodnosćam zglucyło, z pomocu ludowego spiwa se swóju rěc wobchowaś. W koronowem casu jo śěžko, se na spiwanje zmakaś, ale mań luźi spiwa sobu, gaž doma hit z licaka zazni. Až njeby musali jano jenźelski abo nimski spiwaś, jo wudało LND gano spiwnik »Dolna Łužyca spiwa – Zběrka woblubowanych spiwow za serbske zmakanja a swěźenje«, z titeloweju kreslanku Ingrid Grošcyneje, zestajony wót Gregora Kliema. Ten spiwnik jo naslědnik prědnego wudaśa z lěta 2007. To jo měło 61 spiwow, nowe jo rozšyrjone na 159 arijow. Wóni deje wšakorake swěźenje wobogaśiś, ako domownisku zgromaźinu (Anka źěšo do Karlinkojc), wejsny swěźeń (Lubše luźe, witajśo) a zapustojski ruš (Heja, gólcy, pójźćo camprowat). Tak to na wobalce stoj. Ale k serbskej kulturje słušatej teke alkohol (Paleńc) a reja (Annemarie). Toś tu w Dolnej Łužycy až do Parska (Königs Wusterhausen) wjelgin woblubowanu polku rejuju wótergi teke w Górnej Łužycy. Se wě, tam nic ako pšuski marš, ale ze samskimi kšacami, pótakem ako reja rejowarjow ako »Katyržinka, swěrna moja«. Žeden dalšny słowjański lud mimo serbskego njewužywa słowo »reja« město nimskego »Tanz«. Daniž kulturna wědomnosć něco drugego njedopokažo, mam togodla tu reju za jadnu nejstaršu hyšći rejujucu w Serbach. K nanejstaršym hyšći spiwanym spiwam jo licył česki folklorist Ludvík Kuba (1863–1956) »Naše gólcy z wójnu jědu«. Město togo pak jo se wudawaŕ nowego spiwnika za kradu njeznaty wójnski kjarliž rozsuźił (Wšykne pany z wójny jědu), ale jadnomu jo sowa, což jo drugemu syłojk. Mimo togo njejo žeden spiwnik ako dopołne zběranje za archiw myslony, ale ako wubraśe za wjasołe spiwanje doma a pla drugich. Tak njejo G. Kliem na swójźbne zarědowanja (Źowćo, wij ty wěnaška) a na měsćańskich Serbow a Serbowki (W Barlinju) zabył, kenž bywaju źeń a wěcej. W casu, źož staraju se luźe cesto wó regionalne źiwidła, jo teke na kubłaŕki karniklow myslił (Źěštej dwě rědnej pó tšawku). Ze serbskim spiwom móžoš pak tež špatnje zapłaśonych luźi troštowaś (Na póli su pastyrje) a bogatych turistow witaś (Ha pśijěł panik do Błotow). Źeń a noc, wob tyźeń a kóńc tyźenja źěłaju wósebnje žeńske w domowniskich śpach a muzejach Dolneje Łužyce, aby cuzym pokazali, až naše prědowniki něga njejsu měli internet-shopping, ale weto južo drastwu (Pśědła jo Marja). W Slěpem, źož dolnoserbski dialekt powědaju, lěcrownož namakajoš jich ludowe spiwy teke w górnoserbskem »Towaršnem spěwniku« z lěta 2009, su młogi wjacor na pśězu šli (Tam, dźož ten mjeseck swěći).

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

W času zakazanych socialnych kontaktow sym priwilegowany. Hačrunjež so z techniku za internet njewuznaju, móžu swoje mysle do zjawnosće trubić. Mam so tomu dźakować, zo sym Serb, kiž móže serbsce rěčeć a pisać. A mam zbožo, zo so serbske medije přez wabjenje financować njedyrbja. To pokazuje so mjez druhim w tym, zo smědźa politiske abo wědomostne přinoški w serbskim rozhłosu dlěje hač dwě mjeńšinje trać. To je w Němskej jenož kulturnym sćelakam dowolene, kiž su wot GEZ-popłatka žiwe. Wone hraja tež kompozicije Měrćina Weclicha abo Mozarta, hačrunjež wobaj masu ludźi njenarěča. Tohodla maja tajke wusyłanja jara wobmjezowanu ličbu připosłucharjow. Tež jako wuměłc sym priwilegowany, dokelž njejsym financielnje jenož wot wustupow wotwisny, ale dóstanu za w serbskich medijach wozjewjene artikle honorar a mam serbski minijob. Kraj Braniborska je mi samo korona-pjenjezy přepokazał, zo bych sej nowu gitaru kupić móhł, byrnjež so lětsa ani na jenički koncert nadźijeć njemóžu. Njejsym jenički, kotrehož podpěruja, hdźež nje­wědźa, što a kak wón dźěła. Dokelž mam nimo toho měch wirtuelnych pjenjez na lutowarni, trjebam hakle wot hodownika wot renty mojeje žony žiwy być. Mjeztym pomha rjad mojich kolegow hižo buram na hromakowych polach. Delnjoserbske přisłowo dźě praji: »Tón móže wjace hač na huslach hrać.« Nětko wuknu, što prawe dźěło rěka. Raku­ski kulturny wědomostnik S. D. Sauerbier pisaše w lěće 1986: »Wuměłc je najnjetrjebawši subjekt w našej towaršnosći, cyle na kromje stejaca postawa, kotruž nichtó njetrjeba.«1

Choreografiju za balet Serbskego ludowego ansambla jo stwórił Kornel Kolembus. Foto: Maćij BulankGaž taka recensija wujźo, jo cas pśedstajenjow ptaškoswajźbnych programow Serbskego ludowego ansambla (SLA) za lěto 2020 mimo. Togodla njamógu za program: »Chtož se zwažyjo, tomu se raźijo« narskosć wubuźiś, ale jano drugim recensijam jajko dodaś.

Lětosna tema, pśestrukturěrowanje Łužyce, wóstanjo zawěsće hyšći tśiźasća lět aktualna, což »wuspěchy« na tom pólu w Poruhrskej pokazuju. Ale program njebudu wóspjetowaś, dokulaž serbski publikum wócakujo kužde lěto něco nowego, chóśebuska młoda generacija zazdaśim mało wócakujo. Na plakatach za program SLA jo se wabiło z fotom młodych žeńskich w pseudorebeliskich drastwach punkeroweje resp. wójarskeje mody. Weto njejo razka źaseś procentow tych wósymźaset pśiglědarjow dnja 18. januara w Komerowem jawišću młodšych ako tśiźasća lět było. Móžno jo pak teke, až młoźina źinsa njejo taka rebeliska ako młoźina něga, ale wěcej bergarska. Generacija 50+ jo se zwětšego wjaseliła na program SLA z ludowymi spiwamy a z rejowarjami w drastwach abo kostimach ptaškow. Zachopił jo se wopšawdu ze spiwom Handrija Zejlera: »Gaž bóžemje ptaški kśě dawaś«, spiwany wót chora a Johanny (Heleny Bětnarjec), kótaraž jo głowna figura programa. Toś ten spiw ma něco z ptaškami cyniś, ale chtož tekst znajo, wě, až basnikarjeju se styska pó raju na njebju, aby měł tam pokoj wót žywjenja how na swěśe. To jo zacuśe stotysacow luźi w Nimskej, kenž śerpje na depresiju, ale za dobry pśichod to njepowěda. Johanna pśiźo pak z cuzby slědk do Łužyce, aby se w domowni nowu eksistencu natwariła. How wužywa inscenacija móžnosći techniki, dokulaž witanje do starjejšynego doma pokažu na sćěnje w slězynje jawišća ako film. Tak móžo SLA teke w małych zalach wustupiś, dokulaž licba trjebnych kulisow jo minimalna. Johanna »skocyjo« ako se groni z filma do jadnanja na jawišćo, což pomina se wjelgin kradosćiwe graśe źiwadłownice. Taki efekt jo mógał publikum w běgu wjacora hyšći někotare raze wobźiwaś. Wósebna dobrota togo graśa z filmom jo była, až balet jo rejował rownocasnje na jawišću a w filmje, což dawa za choreografiju Kornela Kolembusa wjele móžnosćow za kreatiwnosć. »Carnoběła reja«, kótaraž symbolizujo konflikt neoliberalnego towaristwa mjazy profitom a šćitom pśirody, jo za to dobry pśikład. Za wideowe filmy mamy se źěkowaś Michałoju Cyžoju. Wósebnje kreatiwny jo pak libreto Wita Bejmaka. Zwětšego jomu se raźijo, kabaret z tradicionalnym źiwadłom a tradicionalnymi spiwami zgromaźiś, a mimo togo pśechwataś. Tak groni Johanna raz: »Musym bamža zazwóniś«, pón zwóni smartfon dirigenta a muzikaliskego wjednika pśedstajenja, Andreasa Pabsta, a wón se rozgranja pó nimsku z Johannu. Pśipódla: Andreas Pabst spušćijo SLA. Togodla how: Wutšobny źěk za Wašo źěło w Serbach!

Bernd Pittkunings Foto: nowinski foto/Stefan OttoJurij Brězan jo raz gronił, až nimšćina jo jomu wócyniła źurja do swěta. W pśedsocialistiskem casu jo było mało serbskich knigłow, a te su měli zwětšego serbsku temu. Chtož źinsa ako Dolnoserb njama zajm za stawizny a nałogi, abo njamóžo hyšći dolnoserbšćinu pśed lětom 1991 cytaś, njama wjele móžnosćow, swój duchny horicont z pomocu serbskeje literatury rozšyriś. Ale až njedawa romany w dolnoserbšćinje, ma swóje pśicyny. Licba młodostnych, kótarež teke zwenka šule serbski powědaju, jo z lěta 1990 pśiběrała, ale licba powědarjow a cytarjow jo wó połojcu wóteběrała. Gronje, až 5000 luźi wumějo dolnoserbski. Rěcny niwow wětšyny pak njeby dosegał za cytanje romana. Žeden spisowaśel njoco jano za knigłowe pólicy pisaś. Mimo togo trjeba teke pjenjeze za cas, gaž njecyta ze swójich wuběrnych twórbow pśed źaseś luźimi. Togodla trjebatej dolnoserbski basnikaŕ a cytaŕ nimšćinu. Wudawamy tu słabosć serbskeje rěcy mjazy luźimi rad ako dwójorěcnosć abo pśijaśelnosć napśeśiwo nimskemu wobydlaŕstwoju. Wóna ma swój zakład teke w tom, až wětšy part wót nas ma wšykno, což nimski jo, za pśikładne. Nimce »reforměruju« swóju pisnu rěc, my teke. Nimce njewójuju za dobre žywjenje za kuždego, ale dawaju se wót politiki a koncernow źěliś do pódwjacornych a pódzajtšnych, łužyske samo do Saksow a Bramborskich. Tak na pś. wunamakajo źěl našych intelektuelnych Dolnoserbow wjelike rozdźěle mjazy Dolneju a Górneju Łužycu, město togo aby se starali wó pśipóznaśe znajobnosćow serbskeje rěcy we wšyknych pówołanjach ako kwalifikaciju. To by był prědny kšac, aby młoźina njespušćiła nimsko-serbsko domownju. Až to funkcioněrujo, jo wiźeś we Waliziskej. To tužne jo, až by my potencial měli, ale až njamamy dosć sebjewědobnja. Procentualnje spiwa jano w Bayerskej tak wjele młodych w chorach ako we Serbach. Późěl Górnoserbow z wótzamknjonym studiumom jo wětšy ako pla Nimcow. Kuždy Dolnoserb, kenž serbski pisaś a powědaś móžo, ma źěło. Ale cakaś na wěcej pjenjez wót nimskego stata za serbsku rěc a kulturu jo za starego Fryca. Nimske biblioteki zacyniju, nimske narěcy a pśirěcy se zgubiju, dokulaž źiśi njewuknu rěc starkeje, ale rěc smartfona, aby pózdźej mejstrowali kumštnu inteligencu. Nimska kultura buźo dalej wažny źěl serbskeje kultury, ale jeje pśikładny charakter, ako w casu pśełožowanjow słow biblije do maminych rěcow europejskich ludow, jo mimo. Nam Serbam by mógali źinsa město togo małe ludy, ako indiańske Séliš u Qĺispé (Salish-Pend d’Orreille), pśikład byś. Wóni se njespušćiju na statnu pomoc, ale na swóje mócy. Naše procowarje źěłaju na app za dolnoserbski słownik. Rěc Séliš u Qĺispé ma dwěsćě powědarjow, app »Salish Qlispe 1« južo maju: ze słownikom, rěcnym kursom, muziku a informacijami wó stawiznach.

BERND PITTKUNINGS

Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

Běch škrěkawa, tam w holi, w zelenym lěsu.

Před ludźimi so schowach.

Běch rědko k widźenju.

Pyšił sym so jenož za lubu ptačinu.

Kóždy ptačk je spěwał

po swojim jazyku.

Ale čas je změnił so, w měsće bydlu ja.

Tu sej picu lóšo wobstaram.

Na hasy leža žiwidła.

Nětk pokazuju kóždemu, kajke rjane pjerjo mam.

Spěwam jow kaž kóždy ptačk.

Jazyk jenož za kerkami zachowam.

PITTKUNINGS

Prapremjera lětosnego programa »Ptaškoweje swajźby«, kótaremuž se dolnoserbski groni »Zapust« teke bźez zapustowego pśeśěga, běšo na 18. wezymskem w chóśebuskem Komornem jawišću. Zal jo był połny, jano dobra połoj­ca pśiglědarjow jo trjebała słuchatka za simultane pśełožowanje a jadnot­liwe luźe su byli nižej 40 lět stare. To powě­da za zajm za źiwadłowu kulturu pó serbsku.

Zakładna ideja programa pód motom: »To njamóžo byś!« jo pśemyslo­wa­nja gódna. Bus z cłonkami SLA wót­jěźo 1989 z Budyšyna do Wórjejc na »Ptaškowu swajźbu«, ma pak ducy panu. Ansamblownik źo do bliskego doma wó pomoc telefonowat. W tom casu wu­wjedu zwenkazemske wót Marsa druge cłonki z busa. Źiwadłowniki mysle, až su jano 30 minutow na cerwjenej gwězdźe, wopšawdu pak su tam 30 lět. Wšy­kne se namakaju zasej na 25. wezymskem 2019 we Wórjejcach. Kšac pó kšacu rozměju, až płaśi něnto hynakšy politi­ski a góspodarski system a až lěbda něchten wót jich starjejšych jo hyšći žywy.­ Dokulaž pśedwiźony ansambel za aktualny program wupadnjo, zaskócyju a pokazuju pód nawjedowanim swójogo nowego póbratša Jana (Jakub Wowčer) program z lěta 1989. Na kóńcu pak se rozsuźiju se wrośiś do NDR togo lěta, dokulaž se jim styska za swójimi swójźbnymi. Jano Jan wiźi take 30 lět ako dar a wóstanjo w našom casu. Mimo togo jo se zalubował do Cecilije (Katharina Pöpelec), źowća jogo tegdejšeje lubki Weroniki (Alena Farkašowa).