Mój nan jo zemrěł. Wón jo był pśecej tudy – něnto wěcej nic. Njok to za wěrno měś, pak musym. Wón ga jo pśecej hyšći pśibytny. W źěłańskej śpě na stołowem jabriku wisy jogo źata jaka, na pisańskem bliźe notice, pisak bźez kapki, škla z wórjechami. Jogo njelicobne manuskripty rozłožone pó cełem rumje, kótarež jano na to cakaju, až zachopijo na nich zasej dalej źěłaś. W kuchni – jogo městno. Do myslow zanurjony – kaž samorozmějucy – stoj za njogo talaŕ, kótaryž wóstanjo prozny. Wón ga jo pśecej tudy był – něnto pak wěcej nic.

Myslim se, jo trjeba wjele casa, aby wurozměł, což njamógu zapśimjeś.

Mój nan wšuźi pśibytny, jogo slědy, jogo drogi. Zacynijom wócy a wiźim jogo pśiźecego mě napśeśiwo, malsnje hyšći pśed slědnym wuproznjenim listowego kašćika listy wótpósłaś. Skóro kuždy wjacor. Wón jo był njewomucny, do pózneje nocy som jogo wiźeł w jogo źěłańskej śpě spózy swětła lampy, pśi njewopśestajucem klapotanju pisańskeje mašiny. Pótom jo wuśěgnuł łopjeno, se za pisańske blido sednuł a z ruku diakritiske znamuška pśipisał, kótarež su byli wósebne wupominanje. Pón malsnje na post. Casy jo testował z kamuškom, kótaryž jo do listowego kašćika chyśił, lěc njejo juž pśepózdźe był.

Zachopjeńk decembra 2019 jo w Barlinju do nimjernosći wujšeł Měto Pernak, luź, ako jo z njewšednym angažementom se zasłužył nejwušu cesćownosć a toś su jogo w casnikach a casopisach južo słušnje wopomnjeli. Pśi tom su znosyli radnu licbu kamuškow do mozaika žywjenja, kótarež jo se zachopiło 1938 a jo wóstało do kóńca połne dožywjenjow a njewomucnego źěła. Kśěł tomu wobrazoju dodaś někotare wósobinske dopomnjeśa.

Zamrěty pak njejo se zaběrał jano z kulturu a stawiznami, ale teke z rěcu. Swóju wědu wó serbšćinje, wósebnje wó tej pódwjacornej, błotojskej, jo mjazy drugim ako pśedsedaŕ Maśice Serbskeje, cłonk źěłoweje kupki »Serbske perikopy« a Dolnoserbskeje rěcneje komisije dalej dawał. Ako źinsajšny powědaŕ togo slědnego gremiuma som jomu za to z cełeju wutšobu źěkowny. Pódla teoretiskego źěła z rěcu pak jo Měto Pernak, laureat myta Ćišinskego, lubował kreatiwne wobchadanje z njeju. 1966 jo chapjał swětowu poeziju do dolnoserbšćiny pśestajaś: Rutebeufoju a Baudelairoju jo rowno tak ako Žukowskemu a Puškinoju serbski jězyk pśispórał. A kaki ten jo był lasny, wiselny a chytšy! Wó tom znanje młoge wudaśa casnikow a casopisow a wót Kita Lorenca zestajony zešywk rěda Serbska poezija.

Ze smjerću Hinca Roja, kotryž je po dołhej chorosći w starobje 91 lět njedźelu, 10. nowembra 2019, doma w Klětnom ze žiwjenja wotešoł, je Serbstwo zhubiło wuznamneho a přewšo produktiwneho komponista. Wón załoži 1957 z dalšimi komponistami Koło serbskich wuměłcow a bě pozdźišo tež čłon Zwjazka serbskich wuměłcow, kotryž wón hdys a hdys z přidatnymi srědkami financielnje podpěrowaše. Byrnjež so wjele lět bědźił z ćežkej chorosću, je wón hač do kónca swojeho žiwjenja dale pilnje hudźbnje tworił a tak zawostajił w cyłku 188 sinfoniskich, komornohudźbnych, chórowych a sakralnohudźbnych twórbow. Do tutych je wón často zapřijał motiwy serbskeje hudźbneje folklory, zwuraznjejo z tym swoju krutu serbsku identitu a zwjazanosć ze swojim serbskim ludom.

Syły ludźi, mjez nimi tež skupinka Serbow, přewodźeše sobotu, 16. nowembra 2019, Hinca Roja k rowej na kěrchowje ewangelsko-lutherskeje wosady w Klětnom. Do toho bě na žarowanskej swjatočnosći w cyrkwi skupina hudźbnikow Serbskeho ludoweho ansambla zahrała jednu z jeho twórbow, dźakujo so z tym komponistej za jeho wjelelětne wuske zhromadne dźěło z powołanskim wuměłskim ćělesom. Farar Daniel Jordanow hódnoćeše płódne žiwjenje zemrěteho. W mjenje Zwjazka serbskich wuměłcow počesći naměstnik předsydy Bosćan Nawka z krótkimi a jadriwymi słowami zasłužbne skutkowanje Hinca Roja na dobro serbskeho hudźbneho tworjenja.

Hdyž so składnostnje 65. jubileja załoženja Serbskeho ludoweho ansambla třom zasłužbnym něhdyšim čłonam a čłonkam ansambla Čestne čłonstwo spožči, bě mjez nimi tež Leńka Šołćina-Winarjec. Nětkole, w juliju tutoho lěta, je wona nas na wěčnje wopušćiła, kaž mnozy wuznamni ansamblowcy njedawno: Jan Domaška, Korla Tilich, Detlef Kobjela ... Myslu husto na přijomnu rozmołwu z njej w jeje małym Budyskim bydlenju – hewak wšak hižo dołhi čas w Slepom doma –, jako jej wot Spěchowanskeho towarstwa SLA wopismo Čestneje čłonki přepodachmy. Naše towarstwo bě sej do hłowy stajiło, zo su runje ludźo, kotřiž při kolebce prěnjeho powołanskeho ansambla serbskeje ludoweje kultury stejachu, hódni počesćenja a wěčneho wopominanja. Jich žiwjenje a skutkowanje stej na wosobu zhusćene serbske kulturne a kulturnopolitiske wuwiće prěnich powójnskich lět. Na wot nich połožene zakłady so to dźensniše natwarjuje. Hinak prajene: Hdźe bychmy dźensa stali bjez natwarneho dźěła wonych muži a žonow.

Spěšnje a dźeń a husćišo měješe so SLA hotować do wukraja. Jako posoł serbskeho luda, politisce widźane zdobom jako posoł NDR, žněješe chwalbu a sławu. Hižo prěnje hóstne wustupy njezahorjachu jenož publikum, ale tež ansamblowcow samych. 1956 wustupichu na kongresu Federalistiskeje unije europskich ludowych skupin (FUEN) w Rakuskej. Zwiski Domowiny k FUEN so na ćišć z Berlina bórze přetorhnychu a so hakle po přewróće wožiwichu. »Jako před wobdźělnikami kongresa [...] wustupichmy, jich hnydom spóznachmy na zahoritosći, z kotrejž naše poskićenja sćěhowachu. Dołho smy na tutym prěnim wječorku hišće bjesadowali a spěwali.«

Na pohrjebnišću w Małej Nydeji na kromje Wojerec bu 10. žnjenca prěni profesionalny serbski dudak Korla Tilich pochowany, kotryž bě 33 lět wuběrny instrumentalist a solist Serbskeho ludoweho ansambla. Wón zemrě 15. julija w 83. žiwjenskim lěće. Zasłužbny serbski herc narodźi so 1. nalětnika 1936 w Spalach do dźěłaćerskeje swójby. Jeho mać Hana Tilichowa bě pozdźišo jara znata a wulce česćena serbska ludowa wuměłča, jejkadebjerka a wušiwarka. Ota Garten sportretowa ju we wulkej wolijowej mólbje, kotraž wisa w Budyskim Serbskim muzeju. Jeho nan bě železnicar a wjele razow wuznamjenjeny plahowar pjerizny. Wón pochadźeše z lěta 1931 wotbagrowaneje wsy Bukojny, něhdy wosrjedź nětčišeho Hórnikečanskeho jězora pola Wulkich Ždźar ležaceje. W samsnej swójbje narodźi so tež dźěd bywšeho sakskeho ministerskeho prezidenta Stanisława Tilicha.

Tilich bě sej kmanosće hraća na dudach pola pólskich a čěskich dudakow přiswojił, pozdźišo tež twar tutoho staroserbskeho instrumenta. Jeho zamkarska rjemjeslniska wušiknosć jemu při tym jara pomhaše. Zarjadowa sej doma w Małej Nydeji dźěłarnju, w kotrejž wosebje rady dudowu měchawu twarješe a ju ze serbskim lipowym łopješkom a z běłymaj swinjacymaj torhakomaj pyšeše. Njeboćički je wjace hač 30 serbskich dudow zhotowił a hišće wjace wuporjedźił.

K smjerći serbskeho molerja Jana Buka (1922–2019)

Dnja 4. jutrownika 2019 so na Njebjelčanskim wosadnym kěrchowje swójbni, wjesnjenjo, wuměłcy, přećeljo a zastupjerjo zjawneho žiwjenja ze serbskim molerjom Janom Bukom rozžohnowachu, kotryž bě 1. jutrownika we wysokej starobje 96 lět w Chróšćanskej starowni zemrěł. Zo pochowa so najwuznamniši serbski moler přitomnosće, kotrehož tworjenje je daloko za mjezami kraja znate, bě drje wšěm wědome, kotřiž jeho na swojim poslednim zemskim puću přewodźachu a jemu poslednju česć wopokazachu. Symbolisce steješe při marach njeboho jeho wobraz »Rozžohnowanje«, temperowa wersija wolijoweje mólby z lěta 1981, kiž předstaja žarowace žony w serbskej katolskej drasće. Wobraz skutkowaše kaž poslednje wotkazanje molerja, kotryž bě čas žiwjenja w nabožnosći a narodnosći kruće zakótwjeny, nam žiwym.

Znowa a znowa nawróći so wón w swojim pozdźišim tworjenju k wuměłskim principam wonych wuměłcow. Ryzy »molerske rozrisanje« wobraza bjez dominowaceho a nadiktowaneho politiskeho, towaršnostneho abo nabožneho konteksta sta so z wuměłskej maksimu Jana Buka. Bě přeswědčeny wo tym, zo eksistuja na płatnje kóždeje mólby barby jeničce w zwisku z druhimi barbami, zo tworja mjez sobu kontrasty abo zo spletu so do wuwaženosće a harmonije. Barbu wobhladowaše Buk jako nošny, wšo rjadowacy element molerstwa, kotryž podleži cyle swójskim zakonitosćam. Kruće wěrješe do bjezčasnosće wuměłstwa. Ćim bolostnišo začuwaše wón w lěće 1950 přikaz k nawrótej wšitkich serbskich studentow ze słowjanskeho wukraja. Dyrbjachu ze swojim studijom na znowawotewrjenych uniwersitach a wysokich šulach mjeztym załoženeje Němskeje demokratiskeje republiki pokročować. Poprawom měješe Buk wotpohlad, so podać na dalši studij grafiki do Krakowa. W lěće 1950 přeńdźe tuž na Drježdźansku Wysoku šulu za tworjace wuměłstwo, hdźež 1953 swój studij z diplomom zakónči. Tu pak začuwaše Buk lědma něšto wot woneje fascinacije a swětawotewrjenosće, kotruž bě za čas přebywanja we Wrócławju dožiwił. Přišedši do Drježdźan běše jeho dalše wukubłanje w molerstwje na tworjenje swojeho profesora Rudolfa Bergandera wusměrjene. Přiběraca ideologiska wuskosć doby formalizma a socialistiskeho realizma, kotraž Bukej po swojim přesydlenju z Drježdźan do Budyšina tež w formje prowincielneje a narodneje małomyslnosće napřećo biješe, woznamjenješe za młodeho wuměłca tež stajnje zaso wusprawnjenje swojich wuměłskich nahladow dla. Kaž wón pozdźišo husćišo wuzběhny, namaka hižo tehdy zakład za duchowne rozestajenja a přistup k nabožno-filozofiskim prašenjam w přirodźe. To njerěkaše pak, zo widźeše swoje twórby jako bjezposrědni wotsćin přirody, jako ilustraciju, špihelowanje abo episke wopisowanje, ale ćim bóle jako duchownje zhustnjenu přirodu. Wón zamó woprawdźitosć z wuměłskimi srědkami tak forměrować, zo skutkuje kaž realna materija, byrnjež žana njebyła. Tuta zamóžnosć transformacije realneje materije do abstraktnosće běše za Buka wuraz najwyšeho schodźenka zdokonjanosće we wuměłstwje. Swojemu widej na wuměłstwo wosta čas žiwjenja swěrny – přeco pak znowa pytacy, dwělowacy, pruwowacy, zapopadnjeny w tworićelskej njespokojnosći. W interviewje zwurazni tole raz takle: »Wuměłstwo ma wotewrjene być. Jako wuměłc maš so stajnje sam měnjeć, zo by móhł tež swoje wobrazy měnjeć. Cil nihdy njedocpěješ. Kóždy wobraz je nowy započatk.«

Zrudna powěsć dóńdźe do Łužicy, zo je dr. Alfred Krawc-Dźěwinski 15. decembra 2018 po dlěšej chorosći doma w Berlinje zemrěł. Jako připóznaty filmowy wědomostnik a diplomowy wuměłstwowy stawiznar je wón spomóžnje a wulce wuspěšnje za swój serbski narod skutkował. Njeje lochko jeho wobšěrne skutkowanje we wšelakich wobłukach hódnoćić, po času hakle zwěsćimy, hdźe nam jeho dobre słowo, jeho wšelakore ideje a dźěło faluja.

Dnja 7. februara 1934 je so wón na »połburskim statoku« w Dźěwinje jako syn domjacneje a hórnika, kotryž dźěłaše w brunicowni, narodźił. We wójnskim času wopyta dwurjadownisku wjesnu šulu. Hižo jako hólčec rysowaše rady na kromach nowin »Grüne Post«, kotrež Krawcec abonowachu. To běše snano přičina, zo da mać jeho na molerja na škleńcu w bliskim Derbnje wukubłać. Nan je w poslednich dnjach wójny zahinył, tak zo měješe mać Alfreda a młódšeju dźowku a syna sama wobstarać. Po lětomaj wukubłanje jako škleńcowy moler 1951 wotzamkny. Dokelž jemu molowanje jednorych smužkow na palencowe škleńčki hižo wužadanje njebě, wjeseleše so, jako »Domowinski funkcionar« jeho na ABF (Dźěłaćersku a bursku fakultu) do Lipska nawabi. Wone tři lěta mjez serbskimi studentami w Sorabiji dožiwi to nawopačne, štož jako wudmo doma na wsy słyšeše: »Die Wend’schen sind keene Menschen.« Tu sej swój serbski pochad wuwědomi a so zahorjeny na studentskim žiwjenju wobdźěli. Serbsce je hižo doma nawuknył a pola Jura Hantša w Slepom, kiž swobodnu ewangelsku wosadu nawjedowaše, kotrejž Krawcec přisłušachu. Pozdźišo tež wučer Hanzo Kulink »spytaše nam město rušćiny slepjanšćinu do mozow zašćěpić«, so Krawc dopomni. »Hišće wjetši wliw na mnje měješe burski misionar Lobo Kowal z Brězowki, kotryž we wosadźe nabožinu podawaše.«

1954 poda so na studij stawiznow wuměłstwa při Humboldtowej uniwersiće do Berlina, připódla wopytowaše wuměłstwowu šulu we Weißensee. Po diplomje přistaji so na lěto w Domizniskim muzeju we Łukowje. Po lětach jako swobodnje skutkowacy wuměłstwowy wědomostnik a přełožowar běše wot 1962 docent na Wysokej šuli za film a telewiziju w Babelsbergu, hdźež nawjedowaše sekciju za filmowe slědźenje. Na Humboldtowej uniwersiće zakitowaše 1963 wuspěšnje swoju promociju. Po dwanaće lětach přiwobroći so Krawc stawizniskemu slědźenju a přistaji so jako wotrjadnik w Statnym filmowym archiwje (SFA), zwotkel wuńdźechu wjacore publikacije wo filmach a jich stawiznach. Wusahowace je jeho dźěło jako wudawaćel wobšěrneho leksikona »International Directory of Cinematographers, Set- and Costume Designers in Film« wo filmowcach a wuhotowarjach, wušłym w 12 zwjazkach wot 1986 do 1992. W nadawku Mjezynarodneje federacije filmowych archiwow (FIAF) wuda zwjazkaj encyklopedije »Encyclopedia of film directors in the United States of America and Europe« (1993). Krawc słušeše w tutym zjednoćenstwje wot 1975 do małeje skupiny aktiwnych čłonow z NDR a bě wulce připóznaty. Jemu so samo poradźi, jedne z kóždolětnych zetkanjow 1974 do Budyšina přeprosyć a mjezynarodny kongres tule přewjesć, zo by so gremij ze Serbami zeznajomnił. SFA bu po přewróće do Zwjazkoweho filmoweho archiwa přewzaty, a tež na »přewzaću« bě Krawc wobdźěleny a wužadany.

Zapozdźena dóńdźe z Texasa powěsć do Łužicy, zo je 21. julija 2018 we Winchesteru blisko Serbina w starobje 89 lět zemrěł germanist dr. Joseph Wilson. Rodźeny 11. oktobra 1928 w Houstonje studowaše na Rice University w ródnym měsće němčinu, šwedšćinu kaž tež starogermaniske rěče a literaturu. Studij pokročowaše w Stockholmje. Po promociji na Stanford University w Kaliforniskej wučeše wot lěta 1954 do 1998 na Rice University w Houstonje rěče. K jeho wědomostnym publikacijam słušeja studije wo němskej a starogermaniskich rěčach a wo texaskej němčinje.

Wjele lět wěnowaše so přełožowanju Serbinskich cyrkwinskich knihow. Z wědomostnej dokładnosću přenjese rukopisne němske zapiski fararjow Jana a Hermana Kiliana wo křćeńcy, konfirmaciji, zmandźelenju a smjerći wosadnych do jendźelšćiny. Křćenske a konfirmaciske registry wuda Serbinska wosada jako knihi, kotrež słuža dźensa zajimcam jako zakład za swójske slědźenja. Dale přełoži žiwjenjoběhi zemrětych wosadnych, kotrež bě Jan Kilian w prěnich lětach serbsce napisał a k wopomnjeću na kemšach přednjesł. Pokazki z nich bě Joseph Wilson 2004 w Rozhledźe wozjewił.