Rozmołwa ze Sabinu Jurasz, sobumějaŕku regionalneje modoweje źěłaŕnje drastwow z Beskidow

Sabina Jurasz, naroźona 1993; póchada z Przybędzy (wjas blisko města Žywiec), angažěrujo se wót swójogo źiśetstwa za spěchowanje ludoweje kultury ako cłonk regionalneje drastwoweje, rejowańskeje a spiwneje kupki (ansambla) góralow z regiona Žywiecczyzna – »Grojcowianie«, jo absolwentka wuměłskeje šule w Zakopanem a Krakowskich wuměłskich šulow, sobumějaŕka regionalneje źěłaŕnje drastwow.

Wótkul pśiźo twój zajm za narodnu drastwu?

Mója rozpalonosć za drastwu jo se bejnje pózdźe naroźiła. Ja to južo nimjernje njecynim! (chachanje ) Ale južo ako góle, myslim se ze 9 lětami, som w kupce »Grojcowianie« rejowała. To jo kupka, kótaruž jo mója maś, Jadwiga Jurasz, w lěśe 1995 załožyła. Wóna ju až do źinsajšnego nawjedujo, a wopytajom pśecej hyšći, mójej maśeri pomagaś a ju pódpěrowaś, z tym až na pśikład pišom projekty za spěchowańske pjenjeze za našu kupku. Swóju rozpalonosć za šyśe drastow pak som namakała akle pó dwójolětnem studiju na muzikowej akademiji w Poznanju, kótaryž som pón w ceło hynakšem wobłuku absolwěrowała. Tam som nejpjerwjej studěrowała twaŕ instrumentow. Som pak pytnuła, až njejo to było pšawe pówołanje za mnjo ako žeńska. Som změniła swóje plany dopołnje a som pótom chójźiła na Krakowsku wusoku šulu wuměłstwa za design drastwy. Tegdy som teke zachopiła, mójej mamje pomagaś, pśeto našu firmu jo mója mama južo pśed wjele lětami załožyła. Wóna jo na zachopjeńku šyła narodnu drastwu za našu rejowańsku kupku. Něchten jo musał jadnorje

Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.

Agnieszka Łachowska – jo pólska wucabnica za stawizny, pólsku rěc, towarišnostnu wědu, a pedagogowka za slěpych, špatnje wiźecych a mjenjej wobdarjonych (oligofrenopedagogika). Slěźaŕka Dolneje Łužyce, wejsneje kultury, narodneje drastwy, registrěrowańskich knigłow, starych tekstilijow a tekstilnych mustrow a spěchowaŕka serbskich studijow.

Justyna Michniuk: Som fasciněrowana wót Wašogo doktorskego źěła, až sćo wó takej zajmnej, doněnta njepśeslěźonej temje pisali. Cogodla Wy wósebnje za serbsku drastwu se zajmujośo?

Som se w lĕśe 1977 w Lubsku (serbski: Žemŕ, nimski: Sommerfeld) naroźiła. Pěś kilometrow zdalona, do směra na Krosno Odrzanskie, lažy mója domowna wjas Górzyn (serbski: Gora, nimski: Göhren), kótaraž jo słowjańskego póchada. Jo to region historiskeje Dolneje Łužyce, kenž słuša wót 1945 k Pólskej. Ako som góle była, jo mója mama Ewa Buko (roźona Tygielska) źěłała ako tkajaŕka w zawoźe Lubskie Zakłady Przemysłu Włókienniczego (fabrika za tkajaŕske pśemysło) a jo cesto wulicowała wó swójom źěle. To groni, až som z «mlokom» mamy do se srěbała teke lubosć k tekstilijam, drastwowym srědkam, tkaninam a drastwam, kenž su ze socialnym kapitalom jsy zwězane. W běgu swójogo šulskego casa som zachopiła, stawizny mójogo regiona, Dolneje Łužyce, wuslěźiś. Tegdy jo se mě wujasniło, až su Słowjany - Serby – wót antiki w tom regionje žywe byli. Pó historiskich žrědłach a rozpšawach casowych znankow njejsu se jich etnos, nałogi a tradicionelne drastwy tam njeglědajucy na germanizaciju a wliw nimskego města Sommerfeld/Žemŕ (źinsajšne Lubsko) až do 1945 změnili. Togodla som kśěła Serbow póznaś, lěcrownož teke jano ze stawiznow. Njeby se doceła mysliła, až to zamógu.

Mój Stary Nan jo na pśecej zamžerił wócy*

Jo hyšći zwónoźeł móju ruku źaržaś

a z mójim synkom pógrajkaś

a se pšašaś, ga se zasej wiźimy

Wón jo był slědna wězba mjazy pśibytnosću a zachadnosću

Wón jo źaržał kluc do wrotow wšykych swójźbnych pótajmstwow …

Něnt jo mě zawóstajił njematerielne derbstwo - derbstwo z jogo wust

Pó njom som jadnučka stražnicka stawiznow a stawiznickow familije

Jano ja som kśěła pśisłuchaś

bźezkóńcnym wulicowańkam Starego Nana a Stareje Mamy

Druge su pśecej měli něco wažnjejšego;

na źěle

w šuli

na gumnje

abo njejsu měli žeden cas a lušt

Naraz wšykne su narske

A se na mnjo wobrośiju a stajaju tak wjele pšašanjow

ako jo parlickow w rožowcu Starego Nana

Co?

Ga?

Źo?

A cogodla?

Co jo Stary Nan ako młody gólc musał w domje a w góli źěłaś?

Ga jo se prastary nan z nuzkanego źěła z lěgwa Auschwitz III Monowitz domoj wrośił?

Źo móžomej ze synkom hyś, aby ze swěcu wucesćiłej swójźbnych, kótarychž rowy su na kjarchobje na dně kumštnego jazora w Žywcu?

A cogodla smy pjerwjej wjacor do wšych swětych na bliźe klěb a nož zawóstajali?

Znajom wjele wótegronow

Dnja 4. měrca 2023 jo wujšło nowe wudaśe pólskego casopisa PISMO FOLKOWE (»Pismo Folkowe« 2022, nr. 162 (5)). W njom jo wózjawjone rozgrono ze serbskim ludowym wuměłcom a póbratšom knězom Helmutom Kurjom z Blunja. Som śišćane wudaśe casopisa dostała a ned z postom na Helmuta Kurja wótpósłała. Wěm wót jogo źowki, až jo wón mógał jo sebje hyšći woglědaś (nic cytaś, jano wiźeś) a se wjaseliś. Wósebnje jo se jomu póglědnica z naju synkom w slěpjańskej narodnej źiśecej drastwje spódobała, kótaruž smy do lista pśidali. Wałtoru, dnja 13. měrca 2023, jo wuznamny fachnik serbskich drastwow a nałogow wórjejskich stronow z našogo swěta wótejšeł.

Ja a mója familja znajomy kněza Kurja južo dłujko. Pśed lětoma smy se w Ptačecach pó drastwowej namšy pśi kafejpiśu pód gołym njebjom pśijaznje rozgranjałej. Wón jo se wjaselił, až mój muž a ja smej měłej połteralětnego synka w slěpjańskej drastwje za małych gólcykow woblaconego. Łoni jo nam Helmut Kurjo dał góźbu za rozgrono a woglěd w jogo priwatnem muzeju. Smy jomu do Blunja woglědali na śopłem a słyńcnem dnju, gromaźe z mójim cłowjekom a naju synkom.

Awtorka pśinoska w rozgronje z Helmutom Kurjom w aprylu 2022   Foto: Werner MěškankHelmut Kurjo jo šćodriwje wjele casa za nas měł. Smy se z nim w měrje rozgranjali a jogo njewšednu ludowědnu zběrku woglědali. Wón jo měł na tom dnju teliko energije, až som sebje wěsta była, až móžomy jomu skóro zasej raz woglědaś a na jogo dwórje gromaźe sejźeś. Wón jo nam pósrědnił wobšyrnu wědu w swójej serbskej maminej rěcy. Material jo tak bogaty, až mógali se z togo dalšne artikle napisaś. Jogo zběrka serbskich drastwow, wobrazow, ludowuměłskich wuźěłkow a rědow, kótarež jo wón pśez lětźasetki pilnje gromadu znosył, jo nas pśez wšu měru pśechwatała. Som se jogo wopšašała, co se z nimi stanjo, gaž wón raz wěcej njebuźo. Wón jo gronił, až bóžko njama žednogo naslědnika. Toś jo se naźejał, až nanejmjenjej někotare wěcy se pśewzeju wót Serbskego muzeja abo drugego muzeja w Serbach.

Luby źĕk Wam, cesćony kněz Helmut Kurjo, za zajmne zmakanja a rozgrona, za Wašu góspodliwosć a wótwórjonu wutšobu. Wjaselim se, až jo mój syn Was teke wopóznał a chylu z Wami gromaźe grajkał. Wóstanjośo njezabyty pśez Wašo statkowanje ako póbratš a angažěrowany serbski luź.

Ako małe źowćko som rady słuchała tšojeńka ze zachadnosći. Teke mója mama tśeśego naroda a mójej starej starjejšej, kótarejž stej z gór Beskidow póchadałej, su byli wjelicne wulicowarje. Wjele pózdźej su susedy a cuze k tym wulicowarjam pśišli, z kótarymiž som etnografiske rozgrona wjadła a jim wjele priwatnych pšašańkow stajała. Dopomnjeśa luźi, kótarež su starše ako ja, gromaźiś, jo se stało mójo druge pówołanje. Mója fascinacija za zachadnosć jo mě k tomu dowjadła ako žurnalistka źěłaś.

Dnja 27. nowembra 2022 w Dešnje, w nowej wustajeńcy Pód gódownym bomom som se cuła ako pśed wěcej ako 30 lětami, ako som na klinje stareje mamy abo starego nana sejźeła. Som śěgnuła do swěta serbskich tšojeńkow, kenž su mě pśez swóju krotku formu zaźiwali a su we mnjo wjelike emocije wubuźili. Som se pśez krotku chylu cuła ako małe góle, kótare njesćerpnje wócakujo na gódy. Inowatiwna ideja, tšojeńka nic na kórtach abo w ramiku, ale na wusłužonych tykańcowych delkach prezentěrowaś, zmócnijo statkownosć jich pósrědnjenja. Som se cuła ako małe źowćko, kótarež pomaga wariś a pśi pśigótowanju gódownych jězow něco wó źiśetstwje starego nana zgónijo. Drugi wažny aspekt prezentacije tych krotkich tšojeńkow wobstoj w tom, je pśed zabyśim zachowaś. Dopomnjeśe jo zgubjone, ale źěkowano swójej prezency we wustajeńcy se wulicowańka dalej dawaju a snaź samo jaden źeń w knigłowej formje wózjawiju. Dokulaž stej wobej wustajeńskej rumnosći z gódownymi bomami a zelenymi gałuzami napołnjonej, se rozšyrja wšuźi znata gódowna wóń.

Dopomnjeńki serbskeje ceptaŕki Hanamarje Měškankoweje

 

Hanamarja Měškankowa (nimski: Annemarie Müßiggang) jo lětosa wóswěśiła 89. narodny źeń. Wóna jo se naroźiła ako Hanamarja Pawlikoc (nimski: Paulik) dnja 18. julija 1933 w Rownem (Rohne) a jo tam wótrosła w serbskej familiji. Ako małe źowćko jo nosyła serbsku źiśecu drastwu a pótom drastwu młodych źowćow až do 14. lěta. Jeje maś a stara maś stej chójźiłej cas žywjenja burskej. Wót źiśetstwa jo Hanamarja Pawlikojc powědała serbski, nejpjerwjej slěpjańsku narěc, pótom górnoserbšćinu. To jo jej wjelgin pomogło pśi wuknjenju dolnoserbšćiny. W lěśe 1948 jo wóna była hyšći pśemłoda za studij, togodla jo zachopiła wuknuś w Serbskej wušej šuli w Budyšynje1. W juniju 1952 jo Hanamarja Pawlikojc derje złožyła maturu. Pón jo direktor dr. Frido Mětšk (nimski: dr. Alfred Mietzschke, 1916– 1990) ju wubrał za póspěšny pedagogiski studium, aby mógała južo pó jadnom lěśe zachopiś źěło na nowowutwórjonej Serbskej wušej šuli w Chóśebuzu.

 

Hanamarja Měškankowa w krejzu swójźbnych a znatych na 70. jubileju Dolnoserbskego gymnaziuma   Foto: Justyna Michniuk

Jeje rěcy wšedneje komunikacije stej byłej górno- a dolnoserbšćina. Wóna a jeje manźelski słušatej k tym pórědkim familijam, kótarež su po 2. swětowej wójnje doma ze źiśimi serbski powědali a serbsku rěc pśiducej generaciji dalej dawali. Wónej stej synowu konsekwentnje serbski wótkubłałej. Tak stej ako dorosćonej wobej serbskej rěcy wuměłej, lěcrownož jo tegdy pśewažeca wětšyna ewangelskich Serbow se pśeśiwo tomu rozsuźiła, ze swójimi źiśimi serbowaś. Wše tśi Měškankojc źiśiźiśi wuměju tejerownosći wobej serbskej rěcy wustnje a pisnje. A teke źiśi tśeśego naroda wuknu serbšćinu a chójźe do serbskeje źiśownje. W familiji Hanamarje Měškankoweje su rěc a kultura a tradicije Serbow njepówalnje žywe.

Rozgrono z wjelikopósłańcku Republiki Serbiskeje w ZRN jeje ekscelencu dr. Snežanu Janković

Co Serby w Serbiskej wěźe wó Serbach we Łužycy? Jo wěda wó Łužyskich Serbach powšyknje rozšyrjona? Su se južo wudali publikacije wó łužyskej serbskej kulturje?

Serby ze Serbiskeje maju powšyknu wědu wó Serbach z Łužyce. Wěźe, až to jo lud, z kótarymž smy wusko zwězane, což nastupa kulturu a stawizny. Ale myslim se, až wětšyna našych krajanow njejo měła góźbu, kulturu Łužyskich Serbow bližej wopóznawaś. Ja pak to mam za wjelgin wažne, až zajm za bliske wopóznaśe móžo byś dobry zakład, na kótaremž natwarijomy našu kooperaciju. Mamy wjele knigłow našych serbiskich awtorow wó Serbach we Łužycy. Casy namakajomy teke teksty wó Serbach w serbiskich casnikach. Glědajucy na wuraznu kulturnu bliskosć, kótaraž wótbłyšćujo se teke w rěcy, tradicijach a narodnych drastwach, by było škóda, gaby wobej boka se njepóstarałej wó lěpše wopóznawanje. Na pśikład wó kooperaciju našych kulturnych a kubłańskich institucijow.

Cogodla zajmujośo Wy se za Serbow we Łužycy?

Mój zajm za Serbow jo wubuźony pśez wjeliku rěcnu a kulturnu bliskosć, ale teke pśez fakt, až weto až do źinsajšnego njejo wjele kontaktow mjazy našyma ludoma. Myslim se, až našo zgromadne statkowanje móžo pśinjasć dobre wuslědki. Teke za Serbow ze Serbiskeje by derje było zgóniś, kake su procowanja Łužyskich Serbow, aby zachowali swóju rěc, swójo pismo a swóje nałogi w za wětšy part nimskorěcnej wokolinje.

 

 

Ako som słyšała, až maju nowu mini-seriju (nimska telewizija groni Dramedy Serie) wó Serbach, teke z Górneje Łužyce, som kśěła ten film na kuždy pad wiźeś. Tak jo teke było w zajźonem lěśe, ako som wiźeła reklamu za film Sorbenkind. Wjaselim se pśecej na nowy film wó Serbach. Ale kuždy raz som na kóńcu wobtužona. Něnto zasej.

Straight Outta Crostwitz ga wóspjetujo negatiwne stereotypy wó Serbach. W momentach, gaž druge njeserbske (abo njewěźece nic wó Serbach) luźe se smjeju, ja njewěm, lěc dejm se smjaś abo skerjej źe płakaś. Film co byś cool, moderny a za młodych luźi. Ja pak se sromam dla luźi, kótarež se mysle, až serbski swět jo napšawdu taki carnoběły.

Rowno tak se gniwam, až w takem filmje muse byś luźe z carneju abo zeleneju abo rožojteju kóžu a homoseksualne luźe, aby film był nacasny. Mě se njelubi, až filmarje kśě kumštnje dopokazaś, až nowocasny film musy měś woblico carnego cłowjeka. Kaž by měli z tym dopołniś někaku kwotu.

Ako cłowjek, kenž se žywi w młogorakosći kulturow a rěcow, njedajom se pśeznaniś, až na pśikład jano Serbowka, kótaraž lubujo rap abo HIP HOP, jo moderna. Lubujom ludowe spiwy, njepasujom pak do žednogo stereotypa wó Pólakach. A njok, až mě druge luźe jano pśez prismu mójogo póchada wiźe. Togodla se mě Straight Outta Crostwitz njelubi.

Workshop »Giving the gift of language« w Chóśebuzu wót 21.03 do 23.03. z prof. Neyooxetom Greymorningom

Gaž zastupijoš do rumnosćow, źož prof. Greymorning wjeźo swój workshop, sy pśechwatany a pśełapjony, cogodla na kuždej tofli wise w pór smugach wobraze luźi, zwěrjetow, wěcow, rostlinow a ze wšednych situacijow žywjenja. Na prědny zaśišć njamaju te wobraze zewšym nic zgromadnego, a ceła rumosć zda se pódnurjona w chaosu. Taki prědny zaśišć pak njejo pšawy. Pśeto z kuždeju dalšneju góźinu wucby wobźělniki sebje wuwědobniju, wjele zgromadnego móžotej měś wuźenje a tyca abo njetopyŕ a mazany zec w pśestajenju do rěcy Arapaho. Profesor sam groni z pósmjejkom: Jo, komplicěrowane jo stojaś pśed tabelu, połneju wobrazkow ze wšakimi wěcami. Ale tak góle wuknjo swóju prědnu rěc (eng. first language). Wóno stoj w srjejźi dopołnego chaosa. Pódobnje ga cujo se na zachopku wjele wobźělnikow toś teje wucby. Na kóńcu źěłaŕnicki pak jo móžno wótkšyś, až kuždy wobrazk na tofli bu kradosćiwje wubrany, prezentěrujo wěstu gramatisku formu, typisku, w tom konkretnem paźe w maminej rěcy prof. Greymorninga. Chaos jo něnto pórěźony. Wucba jo se wótměła w ramiku pśigótowanja projekta ZORJA, kótaryž matej na mysli Gregor Kliem a Maksimilian Hasacki.