Paweł Goźliński Akan. Powieść o Bronisławie Piłsudskim, Warszawa: Agora, 2019, 450 str., 9788326829161

»Źěkujom se Bronisławoju Piłsudskemu, až wón jo se mě wusunuł a se mě stawnje wuswa« – to jo slědna sada knigłow, kótarež mógu teke słužyś ako zaběra nic jano wědomnostnego źěła Goźlińskego, ale teke žywjenja Bronisława Piłsudskego. Cytajucy roman »Akan« som stawnje měła zaśišć, až kuždy raz, gaž som mysliła, až něnt som blisko, južo na pśiducem boku, jo mě Piłsudski wuběgnuł, jo se zgubił, jo se schował w jadnej pótajmnej kurjawje. Take něco jo se stało na wjele rowninach. Piłsudski jo měł na kuždy pad komplikowanu wósobinu, kótaruž jo awtor wjelgin derje reflektěrował w swójom źěle. Wón jo był teke njewšedny cłowjek, kótaregož njamóžoš jasnje pógódnośiś. Te knigły su roman, wěrnosć ga se změšajo z literariskeju fikciju, a typiske kakosći głownych figurow, jich zacuśa a zaźaržanja, jo Goźliński napisał mj. dr. na zakłaźe listow a knigłow Piłsudskego. Zespódobał jo se mě ten w casu a rumje skokajucy roman wó Bronisławje Piłsudskem, bratšu pólskego maršala Józefa P., pitśku ignorěrowanem w Pólskej, ale pśipóznatem na swěśe, jomu ga se groni Bronisław Piłsudski – wjeliki slěźaŕ indigenego luda Ajnow.

Bronisław jo był ten nejstaršy ze styrich Piłsudskich bratšow. Źiśetstwo a młodosć jo pśežywił w Litawskej, jogo maś ga jo wjele gruntow wobsejźeła a nan jo se z handlom žywił a jo měł na pśikład jadnu drožkowu firmu we Wilnje. W lěśe 1886 jo Bronisław zachopił studium pšawnistwa w  Sankt Petersburgu. Tam jo w prědnem lěśe póznał Aleksandra Uljanowa, staršego bratša Lenina, kótaryž jo pśistupił towaristwoju »Wóla luda« (Народная воля). Wóno jo kśěło cara wótpóraś. Aleksander Uljanow jo był teke jaden z organizatorow atentata na »kejžora Rusojskeje, krala Pólskeje a wjelikowójwodu Finskeje« Aleksandra III. Piłsudski jo kaž wjele drugich studentow-cłonkow »Wóle luda« padnuł do popajźeństwa w lěśe 1887 a  bu k smjerśi zasuźony, což su pótom na zakłaźe wusokich pjenjeznych pokutow na 15 lět na wupokazowanje (tak pomjenjonu konfinaciju) na połkupu Sachalin změnili1.

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.

Sobotu wótpołdnja dnja 27. apryla 2019 jo Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje pśepšosył na prezentaciju nejnowšych knigłow pólskeje spisowaśelki Haliny Barań ze serbskeju tematiku pód titlom »Świtanie« (»Switanje«). Awtorka jo ze swójeju 2017 wudaneju twórbu se pśiwobrośiła žywjenju Handrija Zejlera. We wótegronach na młoge pšašanja tych wěcej ako 30 wobźělnikow zarědowanja jo kněni Barań wóspjetnje pódšmarnuła, až jeje roman, lěcrownož chowa wěrne stawizniske fakty ze žywjenja serbskego basnikarja a narodnego procowarja, pśedstajijo pśedewšym literarnje wumyslone jadnanje, kótarež jo nastało z jeje myslow. Pówołajucy se na lichotu poetiki jo awtorka wobšyrnje rozpšawiła wó swójich slěźenjach we Łužycy pó slědach Zejlera ako tež wó śěžkem źěle nad prědneju wersiju knigłow. Wob cas swójogo drogowanja jo se procowała se zamysliś do žywjenja wšednego serbskego pisarja, aby se pśi wopisowanju jogo wokoliny a teke dialogow dostała nanejbližej k wopšawdnosći.

W aprylu jo Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego w Žarowje organizěrował cytanje z Halinu Barań. Foto: Justyna MichniukPisaŕka jo groniła, až zacuwa wósobinsku »misiju za pisanje wó Serbach«, a jeje romany su »wuzjawjenja cesćownosći za Łužyskich Serbow«. Tejerownosći jo wóna wugroniła swóju naźeju, až jeje spisowaśelenje někak sobu pomožo k pśežywjenju Serbow, ako su narod, kótaryž grajo w jeje žywjenju wósebnu rolu. Zajmne su byli pśispomnjeśa spisowaśelki pósćone pśestajarjeju jeje twórbow do górnoserbšćiny, Alfredoju Měškankoju, pśeto wón jo ju wabił tejerownosći do wuknjenja górnołužyskeje serbšćiny. Źinsa, tak jo kněni Barań sama groniła, źe njewumějo sama pśestajiś roman do górnoserbskeje rěcy, ale zamóžo rěc wužywaś we wšednej komunikaciji. Lawdaciju jo měł prof. dr. Tomasz Jaworski, kótaryž jo wjadł pśibytnych do stawizniskeje wopšawdnosći doby a tejerownosći fachojski komentěrował cytane wurězki a pšašanja z publikuma.

Knigły se spódobnje a lažko cytaju, dokulaž njejsu pśepołnjone z historiskimi datami abo dłujkimi wopisowanjami. Wósoba Zejlera, jogo familija ako tež sceny z priwatnego žywjenja a narodnego statkowanja pśedstajaju se w pśistupnej poetiskosći rěcy. Jo gódne, za toś teju literarneju drogotku pśimaś, pśeto toś ta pozicija abo pódobna tematika njenadejźo se daniž hynźi w pólskich nakładnistwach daniž we Łužycy abo w drugich krajach słowjaństwa.

Něgajšne funkcije, zawiny zachadanja a pśikłady něntejšnych kontekstow wustupowanja

Narodna drastwa wulicujo wó swójom nosarju – cłowjeku z wěstymi ekonomiskimi móžnosćami, socialneju poziciju a zacuśim estetiki, wó cłowjeku, kótaryž jo był źěl we wšakich nastupanjach wjelerakego zgromaźeństwa. Njedejali pak zabyś, až jo była tradicionalna narodna drastwa praktiski wužywana, a dla togo jo musała byś wužytna, jo była pśedewšym woblekanje, nic kostim. Jo spokojła wšak pótrjebu, abo samo notnosć, se z kupku identificěrowaś a jo wuzwignuła zwězanosć cłowjeka z lokalnym zgromaźeństwom, ale rownocasnje jo była na wěsty part awtoprezentacija, wašnja zwuraznjenja bogatstwa, ekonomiskeje njewótwisnosći, socialneje pozicije, proce wó estetiku, sprocniwosći, kradosćiwosći, šykownosći. Narodnu drastwu su mody wobliwowali, lěcrownož su faze mody, wósebnje we wejsnej kulturje, něga radnje dlej trali nježli źinsa. Zawěsće su to ekonomiske wobstojnosći zawinowali, ale teke konserwatizm wejsanarjow.1 Rownocasnje jo narodna drastwa nosaŕ materielneje kultury, wón statkujo naměsće, wót prědnego póglědnjenja. Woblekanje wótcerjujo granice.2 Su to granice na dwójaki part. Na woblekanju su spóznali, chto jo swój a chto cuzy a teke z kótareje wokoliny kraja jo pśišeł. Drugi part su za cłowjeske woko njewidne, ale w mentaliśe wejsanarjow pśibytne granice, kótarež su byli źěl njematerielneje kultury našych prědownikow. Na tom městnje góźe se pomjeniś někotare pśikłady, kenž pśedstajaju, kak jo we wejsnej towarišnosći narodna drastwa cłowjeka wopisowała: Jo na jogo zamóžeństwo, familijowy staw, starstwo, pówołanje, regionalnu, etnisku a narodnu pśisłušnosć pokazowała, jo měła funkcije we wěrje a magiji, to groni, jo definěrowała pśi familijowych a cerkwinych tradicijach a w socialnem wejsnem žywjenju wugbanu rolu jadnotliwca, a drastwa jo měła teke wěste detaile, kótarež su cłowjeka pśed škódnymi statkami demonow, pśed złymi luźimi abo chórosćami šćitali, na pś. cerwjene parlickowe rjeśazki, casy jo to był symbol wugbanego pówołanja, na pś. pastyŕske pase pla wójcarjow.

Lońska Schadowanka 1. decembra 2018 jo był mój debit ako gósć. Som južo žedne raze dožywiła to zajmne tšojenje w Budyšynje, ale akle łoni jo se mě­ raźiło raz do Chóśebuza woglědaś. Som była narska na kulturny program a teke na rejowanje pó rytmach serbskeje muziki. Cerwjena nitka Schadowanki su ga zmakanja ze sobuwuknikami, ceptarjami, wósobami zjawnego serbskego žywje­nja – stakim woplěwanje kontaktow. Jo rědnje, schadowaś se raz wob lěto, wuměnjaś nazgónjenja, spominaś na stare case a wózjawiś pśichodne plany­. Schadowanka jo teke wita­na góź­ba serbski powědaś za wšych, kótarež howa­cej wšednje nimski powědaju.

Dwójorěcna moderacija jo wjadła gósći do swětosneje atmo­sfery. Schadowanka jo se zachopiła z wjelgin dobrym wustupom chora Dolnoserbskego gymnaziuma, kótaryž jo wabił pśiglědowarjow do zgromadnego spiwanja pěsnicki »Every­body loves­ saturday night« w něko­tarych rěcach a ze spiwanim »Serbskeje jěš­ni­ce«. Pótom jo Serbski młodźinski ansambl z Budyšyna zagrał kuse tradicionalneje serbskeje muziki z dudami, małymi a wjelikimi serbskimi guslami. Na to su wuknice DSG prezentěrowali mo­do­wu pśeglědku: elementy dolnoserbskeje drastwy, nałožowane w nacasnej moźe. Projekt jo nastał­ pó wuměnje wuknikow Erasmus-programa, ako jo mło­źina z Chó­śebuza na woglěd do Norwegskeje dojěła. Młode designerki 12. rědownje su pśiznali, až jo nadawk­ był śěžki, pśeto njejsu do togo wěźeli, kak se šyjo ze šyjarneju mašinu. Tola kóńcny wuslědk proce jo pozitiw­nje za­ła­pił a zagórił wuknikow a pu­blikum. Studenty sorabistiki z Lipska su pósłali za Schadowanku jaden wideo, kenž jo se na płachśe pokazał. Wóni su skeč pśedstajili z nadpisom: »Daj mě jadno źowćo.« To jo była parodija telewiznego programa, źož muski wubjerjo žeń­sku z tśich kandidatkow pó stajanju pšašanjow. Skeč mó­žośo se woglědaś na YouTube. Wjerašk Schadowanki jo był wu­stup młodeje kupki The Good Soul Project, kótaraž jo zagóriła z pśedstajenim nacasneju dolnoserbskeju pop-titelowu, stwórjoneju w lěśe 2015. Last but not least jo teke duo LeDazzo publikum kradu wobguslował. Studentku a jazzowu spiwarku Lenu Hauptmannojc jo na koncertowej gitarje wirtuoznje pśewóźował Dan Baron. Wónej stej mjazy drugim pśed­stajiłej nowu jazzowu kom­poziciju na baseń Miny Witkojc. Se wě, teksty móžomy cesto lěbda rozměś. Ale organizatory (DSG a Załožba za serbski lud) by pśi kon­ci­pěrowanju programa mógali na to źiwaś. Kaž pśi spiwach chora DSG, pśi pśed­stajenju modoweje pśeglědki a pśi pokazanju skeča by technika se mógała wužywaś, aby se teke druge spiwane teksty šlagrow na płachtu projicěrowali a lěpše rozměśe serbskeje poezije by toś móžne było.

Pochadźacy ze serbskeje Zwarec swójby we Łužicy, wupućowa wěsty Michał Zwar1 w lěće 1850 do Awstralskeje a zasydli so najprjedy w staće Victoria. Jeho potomnik Kevin Peter Zwar, rodźeny w lěće 1940, je lutherski farar a zajimuje so jara za stawi­zny Łužiskich Serbow.

W prěnjej sadźe na wašej webstronje pisaće: Zwarjecy běchu Serbja, a nic Němcy. Směm to trochu jako wuraz narodneho sebjewědomja zrozumić?

W dalokej wokolinje lutherskeje wosady, tam hdźež ja wotrosćech, běštej jenož dwě serbskej swójbje. Běch někak 20 lět, hdyž zhonich, zo su moji Zwarec prjedownicy Serbja byli. Njewobhladowach so ženje jako Němc abo Serb, ale jako jendźelsce rěčacy Awstralčan. (Prawi »Awstralčenjo« su Aboriginojo, kotřiž su tu hižo dlěje hač 60.000 lět a woni rěča w mnohich wšelakich rěčach w rozdźělnych kónčinach Awstralskeje.) Wjetšina Awstralčanow njeje hišće ženje ničo wo Serbach słyšała, mjez nimi mnozy, kotřiž ani njewědźa, zo su jich prjedownicy Serbja. Sym samo słyšał wo ludźoch w Němskej, kotřiž ani njewědźa, zo su serbskeho pochada.

W dźensnišim času so mnozy Serbja z tutej temu rozestajeja. Su wšak formalnje němscy staćenjo, ale rodźeni Serbja. Jako domoródni bydla tu hižo přez lětstotki, ale wobstejnosće nuzuja jich hustohdy němsce rěčeć. Što wy k tutomu dualizmej měniće?

Moji Zwarec prjedownicy, kotřiž běchu do Awstralskeje dojěli, rěčachu doma serbsce, jeli běštaj wobaj Serbaj, ale němsce w lutherskej wosadźe, hdźež lutherske dźěći do lutherskich šulow chodźachu, doniž njebydlachu we hłownych městach, hdźež někotři jendźelskorěčne šule wopytachu.