Njedawno so reporter »Rozblada« po syći šmjataše a namaka w mjezwočowej knize (facebook) třirěčny postrow. Fachowcy EURO-regiona jemu wjesele wujasnichu:
»Wjacerěčnosć ma přichod! Wulkomyslni smy tónkróć delnjoserbšćinu do našich dobrych skutkow zapřijeli. Jako připućowarjo do Łužicy počesćimy rěč indigeneho ludu Łužičanow. Chcychmy Serbow překwapić.«
Hodowne kule z mustrami serbskich jutrownych jejkow su hižo na předań. Reprodukcija: Werner MěškankNó, to je so jim poradźiło.
Na domoródnych ludowuměłskich wikach dźě předawaja so hižo hodowne kule z mustrami serbskich jutrownych jejkow.
Na słónčnym štwórtku srjedź septembra bě Witaj-pěstowarnja Villa Kunterbunt w Choćebuzu staršich dźěćiny přeprosyła na zhromadny žnjenski swjedźeń z łapanjom a zabiwanjom kokota a z woženjom žabow. Zaměr je, hižo najmjeńšich ze serbskimi kulturnymi wosebitosćemi zeznajomić a do hajenja nałožkow zapřijeć. Kaž hižo loni su sej pěstowarki zaso wjele časa za přihotowanje brali. Su pisanu nazymsku kulisu ze słomjanych walčkow a wšelakich płodow natwarili a z dźěćimi spodobny program ze spěwami a rejkami nazwučowali. Tři dźěćace poriki běchu delnjoserbsce zwoblěkane kaž tež wjednica pěstowarnje Mila Cachariasowa a tři kubłarki. Jednu dalšu holčku běštej staršej samej za swjedźeń delnjoserbsce zdrasćiłoj.
Wjednica kubłanišća wulku syłu maćerkow, nanow a dźěći serbsce witaše a tež dale konsekwentnje dwurěčnje moderěrowaše. Wona zamó samo němskich, serbskich a pólskich staršich sobu zapřijeć: Tući dyrbjachu startowe komando wótře delnjoserbsce přiwołać, a to hólčkam za jěchanje na drjewjanych konikach přez wupyšene wrota a při zabiwanju kokota a potom tež holčkam za woženje žabow To so po krótkim zwučowanju derje radźeše.
Přez zajim hosći na wernisaži dnja 5. nowembra 2022 we Wuměłstwowej hali Łužica w Choćebuzu běštaj galerist a wuměłski historikar Heiko Straehler-Pohl a wuměłča Hella Stoleckojc (* 1996) zwjeselenaj a wočiwidnje tež překwapjenaj. Wjace hač sto ludźi dožiwi wotewrjenje ekspozicije »Hella Stoletzki | měki/soft. mólby + grafiki«. W běhu wječorka tłóčachu so stajnje dalši zajimcy po rumnosćach něhdyšeho dwórnišćoweho twarjenja (w susodstwje bywšeho Błótowskeho dwórnišća). Zda so, zo tale galerija słód a wočakowanja mnohich derje wutrjechi. Zo so zdobom a wospjetnje serbskemu wuměłstwu wotewrěje, je wosebje zwjeselace. Wšak pobrachuje zjawne městno w Choćebuzu, hdźež by so serbske tworjace wuměłstwo stajnje prezentowało. Nowa trajna wustajeńca w Serbskim muzeju dźě hižo žanu stajnu stwu za to njeskića.
W Berlinje rodźena młoda wuměłča Hella Stoleckojc studuje tuchwilu molerstwo na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku. Zdobom je so hižo na polu filma pospytała. W lěće 2019 je wosebite myto Załožby za serbski lud za film »Źiwa žeńska – Die Wilde Frau« dobyła. Serbam je snano tež w pomjatku přez wobdźělenje na projekće a pućowanskej ekspoziciji »Wobrazy krajiny. Přechod«, kotraž bě mjez druhim w Serbskimaj muzejomaj w Choćebuzu a Budyšinje widźeć. Stoleckojc wužiwa rady wulke formaty. Zo zamóže jeničce ze swojimi mólbami minjenych třoch lět sćěny stwow Łužiskeje galerije pjelnić, swědči wo pilnosći a sebjewědomju wuměłče. Ličba wobrazow abo wulkosć wězo njejsu měritko za zdokonjanosć. Prezentacija wulkomyslnje wěšanych, bjezramikowych twórbow pak njeje na žanym městnje galerije wostudła. Při wuběranju motiwow pak móhła sej molerka wjace časa brać. Wokomiknje zda so mi wšitko kaž molowanje za wuši kruh znatych, kotřiž maja ju rady a so na molersce zapopadnjeny wokomik dopominaja, dokelž su jón sobu dožiwili. Portrety a do scenerije wjetšich wobrazow zapřijate wobliča spóznaješ, a zwobraznjene wosoby běchu tež na wernisažu přišli. Hłubši zaćišć zawostaji we mni podobizna hudźbnika Pawla Nagela (Paul Geigerzähler, něhdy skupina Berlinska dróha). Za tónle portret bych so rozsudźił, by-li chcył jednu z twórbow Stoleckojc do wuměłskeje zběrki Serbskeho muzeja wzać.
Na slědnej njeźeli awgusta jo město Žarow/Sorau/Żary w pódzajtšnej Dolnej Łužycy kazało na parkowy swěźeń. Z pódpěranim běrowowu Euroregiona Sprjewja-Nysa-Bobr w Gubinje pó wobyma bokoma Nyse jo se raźiło kradu wósebne kulturne pórucenje: Serbska drastwowa kupka z Mósta/Heinersbrück jo pśijěła a na jawišću srjejź parka pśedstajiła tradicionelnu dolnoserbsku swajźbu, kakaž jo se wóna něga swěśiła w casu mjazy swětowyma wójnoma, slědny raz w lěśe 1936. Dešća dla, ale źe teke dla njeprofesionelnego a njedosegajucego wabjenja w měsće a wokolinje, jo wšak bóžko lěbda sto a pěśźaset luźi to njewšedne tšojenje sobu dožywiło.
Mósćanarje su pólskim gósćowarjam pśedstajili serbske swajźbaŕske nałogi ako teke drastwy we wšakich wariantach. Derje organizěrowane jo było simultane pśestajowanje do pólskeje rěcy ned z jawišća dołoj pśiglědowarjam. Funkcije a wósebnosći póbratša, njewjesty, nawóženje, družkow, družbow a dalšnych swajźbarjow se pśedstajachu. Słyšaś jo była wótpšosba njewjesty w dolnoserbšćinje a nawóženje nimski. Kak a cogodla póbratš ze zablu magiski krejz dokoławokoło pórika śěgnjo a tśi kśicki pśikreslijo, kaki jo něga był pórěd pśi reji a dalšne nadrobnosći su pśedstajili. Žarojska měsćańska telewizija a fotografy su mógali wjele rědnych motiwow a scenow zapópadnuś.
Aby zamógli wóznam jubilejneje 300. namše nowšego casa pšawje gódnośiś, wupórajomy se skrotka do zachadnosći.
Serbski prjatkowaś bu wót ewangelskego konsistorstwa w Bramborskej dnja 19. maja 1941 zakazane. Tegdejšy dešański faraŕ Bogumił Šwjela (1873– 1948) jo zawóstajił w śišćanej cerkwinej agenźe »Agenda za tu evangelisku cerkwju w Pšuskej« rukopisny zapisk: »Letztes Mal amtlich benutzt Kantate 1941. Vor Pfingsten Donnerstag erhielt ich das Verbot, wendische Gottesdienste zu halten. Sch.« Agenda chowa se na farje w Dešnje.
Dnja 19. maja 1941 datěrowany list na Šwjelu z amtskeju listoweju głowku wšak wobznanijo, až cerkwja sama jo zakaz wugroniła, nic někaka druga fašistiska wušnosć togo casa: »Der Evangelische Oberkirchenrat hat uns angewiesen, Ihnen im Gebrauch der wendischen Sprache größte Zurückhaltung anzulegen. Insbesondere sollen keine öffentlichen Gottesdienste in wendischer Sprache mehr gehalten werden.«1
Gjarstka zwóstatych serbskich duchownych w Dolnej Łužycy wšak běšo južo do togo pód antiserbskim śišćom zrezigněrowała a do Prědneje swětoweje wójny abo nanejpózdźej z nastupom fašistiskego mócnaŕstwa wopśestała serbske Bóže słužby swěśiś. Ten slědny pak, dešański faraŕ Šwjela, jadnorje dalej serbski prjatkowašo. Jomu jo cerkwina wušnosć musała wuraznje zakaz wugroniś. Fašisty su z tym dali slědny dypk na južo dłujko trajucy antiserbski proces: Wót casa reformacije jo se z tym dolnoserbska rěc z něźi 200 cerkwjow Dolneje Łužyce wutłocyła.
Spomnjeśa pśi drogowanju pó pówóstankach zniconeje serbskeje jsy
Wótery raz ga som w 1990ych lětach k swěźenjam we Łakomej woglědał, swěźenje a zmužnosć młodych luźi wobźiwował, kótarež běchu žedne z dwórow teje spušćoneje, abo lěpjej gronjone njedobrowólnje wusedloneje jsy wobsajźili, aby ju žywu źaržali. Někotare z nowych sedlarjow njejsu jano kšasnu wokolnu pśirodu, ale teke serbske nałogi a serbsku rěc woplěwali. To som z wjaselim zawupytnuł. Na jadnom ze swěźenjow som za nich a gósći na dwórje pśed »kulturneju brožnju« prezentěrował toflowu wustajeńcu wó stawiznach Serbow.
Serb Renej Šuster, kenž jo słušał do aktiwistow, kótarež su wopytali wjas Łakomu a kśě zeleny biotop wokoło njeje wuchowaś. Foto: Werner MěškankPśi góźbje lětosnego Łakomskego swěźenja sobotu, dnja 11. junija, na kšomje nastawajucego »Chóśebuskego pódzajtšnego jazora« (oficialnje: Cottbuser Ostsee) jo Renej Šuster wót Zeleneje ligi kupku něźi 25 zajmcow wjadł pó pówóstankach zniconeje jsy Łakomeje. Wopor jamy ga njejsu jano dwóry, gumna, póla, łuki, kjarchob a za jsu lažece gaty. Ale tejerownosći stara z kamjenjami flastrowana postowa droga, kótaraž jo něga zwězała Łakomu a Nowu Wjas. Pó njej su pśed dwěma stolěśoma śěgnuli źěle pórazonego wójnstwa Napoleona. Kaž hynźi we Łužycy, jo teke tudy znata powěsć wó jogo zarywanej wójnskej kasy. Pśi wótbagrowanju jo se stawnje kněžyła naźeja, až by mógali pókład snaź něnto namakaś.
Duch časa wjedźe tuchwilu syły ludźi wšěch předrentnarskich starobow do tak mjenowanych tattoo-studijow, hdźež jim mjenje abo bóle wěcywustojny čłowjek wšelakobarbne juški pod kožu syka, zo krej jenož tak běži. Hdyž so koža nošerja podkóžneje wuměłskeje twórby poněčim změruje a rany zažija, wostanje wobrazk tam w najlěpšim padźe hač do kónca žiwjenja – jelizo jón njezlikwiduješ. To so čini wězo zaso z techniskej namocu.
Reporter rozblada je w Choćebuzu na Grodkowskej dróze zetkał tetowěrowaneho muža, kiž je so dał wot mustrow na serbskich jutrownych jejkach inspirěrować.
Prašenje: Z tutymi mustrami pisanja Serbja jutry swoje jejka. Čehodla sće sej Wy wjelče zuby dał na pažu tetowěrować? Muž: Tak móža je wšitcy wobdźiwować, a nic jenož moja žona …
Naše nałožki so potajkim njezhubja, ale stajnje dale wuwiwaja. Zajimawe zetkanje dožiwi reporter rozblada tež wóndano w Błótach při čołmikowanju, hdźež pyšeše wobraz Delnjoserbowki jakne bristwo młodeje žony.
Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)
Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«
Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1
Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«
Niski prestiž jo zadora spěšnego wótnowjenja (2)
Powšykne póniženje słowjańskeje ludnosći w Nimskej resp. we wót Nimcow pódejśpjonych krajach jo było zasadnje dane. Jadnotliwe pśikłady, až su tež žedne Słowjany dojśpili bergaŕske pšawa a wuše zastojnske funkcije, na tom nic njezměniju. Tak pomjenjony »Sachsenspiegel«, to su w 13. stolěśu wót nimskego ryśarja Eike von Repgow (mjazy 1180 a 1190 –pó 1233) spisane pšawniske knigły, jo był w pśisamem 500 wótpiskach rozšyrjony. Toś ten »Sachsenspiegel« jo tegdy towarišnosć rozdźělił do 24 stawow: Na wjerašku jo stojał Bog. Pó njom stej slědowałej bamž a kejžor, pótom zemjaństwo atd. Slědne styri, nejnižej stojece, pak su byli sakski njelichotny bur, Słowjan, Słowjanka a do pytow spórany Žyd.
Socialny póstup awtochtonych Słowjanow w Nimskej jo był zwězany ze spušćenim njenimskeje narodnosći a rěcy. Słowjańsko-nimska rěcna granica suwašo se spěšnje pó połobskich regionach na pódzajtšo až daloko za rěkoma Wódru a Nysu. Srjejź Nimskeje běchu mimo Serbow we Łužycy jano Drjewjanarje w tak pomjenjonem Wendlanźe w Dolnosakskej swójsku rěc a kulturu zachowali.
Wot lěta 2020 maja nowu stajnu wustajeńcu. Za čas korony njeje přistupna była, ale wotwonka a nutřka na dworje kaž tež horjeka na »nasypje« hrodźišća smědźachmy so njedźelu, na dnju maćerje wuchodźować. W darmotnje nam do kašćika tyknjenej němskej nowinje běchu na prěnjej stronje wšěm maćerjam na čestny dźeń slubili kusk burskeho tykanca a šalku kofeja: darmo. Předawarce pječwow, piwa, kofeja a limonady pak njeběštej tak zahe připołdnju nowinu hišće čitałoj.
Wujasnjenske stawizniske tafle we wonkownym dźělu muzeja su so dwurěčnje zešlachćiłe: mjenujcy němsce a jendźelsce. Serbšćinu dale wšudźe podarmo pytaš. Jeničce na pisanej chorhoji nad zachodom čitach samlutke słowo »WITAJ«. Ani minimum wočakowanjow, zo bychu so znajmjeńša mjena tudyšich městow a wsow dwurěčnje podali, njeje so spjelnił. Za nowe wuhotowanje, to dyrbi so připrajić, su so zjawne srědki wužiwali. Tež z dawkow serbskich dźěławych.
