Wotchad wuměłče Jěwy Wórše Lanzyneje, grafikarki, keramikarki a kulturnicy je wulka strata za serbsku kulturu. Wot časa studija­ w Praze zwjazowaše ju přećelstwo z Hilžu Bartákovej, kotraž dźěli z nami swoje dopom­njenki.

Jěwa Wórša Lanzyna rodźena Lorencec narodźi so 11. septembra 1928 w Delnjej Kinje pola Budyšina. Do studija na wysokej šuli da so w Zhorjelcu na keramikarku wukubłać. W lěće 1949 přińdźe do Prahi a studowaše na Akademiji tworjaceho wuměłstwa. Jako Łužiska Serbowka bydleše wona w Serbskim seminarje. Tule zeznajomichmoj so z Wóršu na zetkanju, kotrež wotmě so kóždu sobotu wječor za Serbow, bydlacych, dźěłacych abo studowacych w Praze. 1950 schori Wórša ćežko na suchoćinu. Po lěkowanju bydlach z njej w jednej stwě w Serbskim seminarje a spřećelichmoj so. Naju mnoholětne přećelstwo traješe cyłe žiwjenje, 71 lět přez statne hranicy.

Ze strowotnych přičin wróći so w lěće 1951 domoj do Łužicy, ja wostach w Praze. Wórša studowaše grafiku a kaligrafiju na Lipšćanskej Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo. Za čas studija w Lipsku zezna swojeho pozdźišeho mandźelskeho Steffena Langu, znateho ilustratora a grafikarja němskich a serbskich knihow, časopisow a Protyki.

Před 150 lětami narodźi so 15. róžownika 1872 w Klukšu zasłužbny serbski wyši wučer, stawiznar, rěčewědnik a domi­znowědnik Měrćin Kral jako syn wučerja a kantora. Kralowy nan Handrij wučerješe najprjedy w Psowjach, na to w němskim Oderwitzu a potom w Ketlicach, hdźež běše Korla Awgust Kocor wučer a kantor. Jeho młódši bratr Jan bě wot lěta­ 1920 wyši šulski radźićel w Budyšinje. Jeho wuj Michał Awgust Kral (1836–1905) běše znaty wučer, spisowaćel a ilustrator, kotryž je dlěje hač štyri lětdźesatki spomóžnje w Sokolcy (Soculahora) pola Budyšina za swój serbski lud skutkował.

Jako syrota k wujej

Měrćin Kral nazhoni hižo jako dźěćo woporniwosć wučerskeho powołanja přez swojeho nana, kiž dyrbješe sčasami na 200 šulerjow wuwučować a k tomu tež słužbu w cyrkwi kaž při pohrjebach abo wěrowanjach wukonjeć. Hakle dźewjeć lět bě Měrćin, jeho bratr Jan bě hakle pjeć, jako zemrěchu 1891 krótko za sobu mać, dorosćeny bratr a nan. Wuj Michał Kral w Sokolcy přewza zastaranje syrotow. Měrćina da na wustaw do syrotownje w Drježdźanach, hdźež někotre lěta přebywaše. Hdyž běštaj hólcaj wotpowědnu starobu docpěłoj, da wuj wobeju wukubłać na wučerjow na Budyskim Krajnostawskim wučerskim seminarje, štož běše za njeho z dosć wysokimi pjenježnymi woporami zwjazane. Měrćin so tam wot lěta 1886 do 1892 wukubła a tež dopokaza, zo njeje lěta do toho w Drježdźanach swoju serbsku rěč zanje­chał a njeje serbsku wutrobu zhubił. Jemu kaž tež jeho bratrej Janej běše wuj Michał přikład jako dobry wučer, skromny čłowjek, slědźer přirody a stawiznow kaž tež spisar serbskich powědančkow.

Składnostnje 45. posmjertnin Wilibalda von Schulenburga (1847–1934) – molerja, spisowaćela, ludowědnika a němskeho přećela Serbow, pisaše Pawoł Nedo w Předźenaku 1979: »Serbski lud měješe we wšěch dobach swojich struchłych stawiznow tež jednotliwych přećelow ze srjedź knježacych klasow němskeho ludu, wurjadnje sprawnych a humanistisce zmyslenych ludźi, kotřiž so za nas zajimowachu a nam po swojich mocach pomhachu. My sej tutych jednotliwcow a jich skutkowanje wysoko wažimy.« A tajki běše Schulenburg, kiž je so před 175 lětami narodźił.

Pochad

Schulenburg pochadźeše ze stareje zemjanskeje a oficěrskeje swójby a načolnika Krajneho lěsnistwa w Braniborskej. W Berlinje wopyta gymnazij a po abiturje nastupi, mějo so po tradiciji, tež oficěrsku karjeru. W Němsko-francoskej wójnje 1870/1871 bu ćežko zranjeny a zhubi lěwu ruku. Tutoho zbrašenja dla njemóžeše we wójsku wostać a nahladne městno we wokolinje kejžora, kotrež jemu poskićichu, wotpokaza. Chcyše swobodny wostać a so ludowědźe a wuměłskemu molerstwu wěnować, za kotrež bě so přeco hižo zajimował. W lěće 1870 poby krótki čas w Błótach a 1876 přesydli so potom na dlěši studijny přebytk do Bórkowow, kiž traješe wjac hač tři lěta. W Kuparskich Bórkowach bydleše pola rybaka a małoratarja Badaraka. Do jeho stwički so tež w pozdźišim žiwjenju přeco zaso nawróći. Tam nawukny delnjoserbsku rěč tak derje, zo mějachu ludźo jeho samo za rodźeneho Serba a jeho bórze po hospodarju Badarakojc molaŕ mjenowachu.

Husto sy w zašłosći nic tak jara wulkeho muža po Budyskich hasach běhać – ně, spěchać – widźał. Stajnje ze čapku, šawlom a kaž přirosćenym wuchodźowanskim kijom. Chwatnosć jeho pohibow móhli so jako wonkowny wobraz čiłeho, hibićiweho ducha wobhladować. A Juro Mětšk – wo nim je tule rěč – je wo sebi woprawdźe prajił, zo při běhanju wo hudźbnych procesach rozmysluje, kotrež nabywaja pozdźišo na notowej papjerje krutu formu. Snano takle: Energija ćěła rozpłomjeni duch, kotrehož wuslědki spožčachu tworićelskemu čłowjekej žiwjensku radosć a zmysł.

Juro Mětšk wobhladuje so jako najwuznamniši serbski komponist pózdnjeho 20. a nětčišeho lětstotka. Dołho dyrbješe na připóznaće swojeho žiwjenskeho skutka čakać. W lěće 2017 bu jemu najwažniše serbske wuznamjenjenje, Myto Ćišinskeho, wot sakskeho ministerskeho prezidenta spožčene.

Hižo jako dwanaćelětny započa komponować; štyrnaćelětneho zeznach jeho 1969 na Specialnej šuli za hudźbu w Berlinje. Wot tutoho časa je přećelstwo hač do přitomnosće naju žiwjenje wobohaćało. Wobdźiwachmoj wulkich mištrow zašłosće, wuknjechmoj wot nich a spytachmoj wězo jich přikładej sćěhować. A komponowachmoj samaj, diskutowachmoj wo naju dźěłach a w někotrych padach wěnowachmoj jedyn druhemu swoje twórby. Tak dari mi swoje »Tři skicy za solo-wiolinu«, kotrež předstajich potom 18. nowembra 1972 w Budyšinje prěni króć.

Dokelž mějach w zašłych lětach husćišo móžnosć z Geraldom Stonom hromadźe dźěłać, buch prošeny něšto wo nim napisać. Bojach so, zo tomu wotpowědować njemóžu a zo njenańdu prawe słowa, kotrež zwuraznja moju česćownosć a dźakownosć za jeho přećelnu zwólniwosć, mje při mojich prócowanjach w serbskich naležnosćach podpěrać a jeho wědu ze wšěm swětom dźělić. Hdyžkuli jeho prošach něšto přełožić, tute nadawki zwólniwje a bjez předsudkow přewza. Praji jenož: »Połožu to na swój běžaty pas!«

WELDON MERSIOVSKY

»Kaž kóždy z nas wšědnje swoje puće chodźi a wróćo zhladujo z pomjatka swojich žiwjenskich wobstejnosćow čerpa, tak wobsedźi kóždy lud swoju topografiju. Tajka karta je žiwa z jeho zhromadneho pomjatka.« Tole napisa Alfons Frencl w předsłowje swojeje knihi »Daloko preč a cyle blisko« (2004). Na rysowanju a wudospołnjenju tajkeje serbskeje a zdobom łužiskeje karty je čas žiwjenja dźěłał. Lětsa by 14. decembra woswjećił swoje 75. narodniny.

Alfons Frencl narodźi so 1946 w Róžeńće. Nan měješe ratarstwo a rěznistwo, mać zastarowaše domjacnosć a korčmičku. Wón maturowaše na Serbskej rozšěrjenej wyšej šuli w Małym Wjelkowje a studowaše w Lipsku slawistiku a pedagogiku. Wot lěta 1970 skutkowaše jako wučer w Ralbicach. Spočatk lěta 2007 poda so na wuměnk. Wjele lět njebě jemu hižo popřate. Wón zemrě 27. nazymnika 2015 w Drježdźanach.

W domjacym Róžeńće njebě za njeho swět ke kóncej. Nawopak, přeco zaso ćehnješe jeho do swěta won. Poby na nimale wšěch kontinentach. Zwěrju sej prajić, zo bě krute zakorjenjenje w domjacym swěće wuchadźišćo žedźby za dalokim swětom. Ale to njedosaha. Je chcył serbskemu čitarjej přewodnik do ruki dać, kiž móhł wobohaćić jeho stawizniske wědomje a wědu wo skutkach a slědach serbskich a łužiskich krajanow. Takle je pisał na topografiji serbskeho luda geografisce: »Derje je wědźeć, na kotrej zemi a w kotrym susodstwje generacijow smy žiwi. Nic mjenje nam a druhim tyje wědźenje wo wšelakorych splećenjach z dalšim swětom. A tón započina so hnydom wokoło róžka.« A stawiznisce: Wona karta »je woznamjenjena přez wosebite podawki, kiž wučinjeja poćahi kraja a jeho ludźi ze zašłosće do přitomnosće.« Ze swojimi knihami, přednoškami, rozhłosowymi a nowinskimi přinoškami je swoju wědu a swoje dopóznaća dale dawał tym mnohim, kiž wo nje rodźachu.

Je nimale lěto, zo je moja mandźelska Kathinka zemrěła, ale kóždy dźeń čuju znowa ból žarowanja. Přeco hišće dóstanu pisma sobužarowanja lubych kolegow, sobuwojowarjow a doł­holětnych přećelow, kotřiž, po­dobnje mi, njewopřimnu, zo Kathinka wjac njeje a zrudnu powěsć zwjetša hakle z interneta zhonichu. Dla pandemije njeběše bohužel móžno žarowansku swjatočnosć přewjesć, kotraž by wšitkim tutym lubym čłowjekam móžnosć dała so z njej rozžohnować. Tež hdyž buchu dla pandemije, njezboža Kathinki a jeje dołheho pře­bywanja w chorowni čitanja k serbskej hudźbje spočatnje přetorhnjene, tak móžu dźensa rjec, zo móžemy na zbožo ze zarjadowanjemi pokročować. Předwidźane je, zo w přichodnym lěćnym semestrje pjeć­ho­dźinski čitanski cyklus přewjedu a wšitke moje prócowanje su na to wusměrjene, zo by so hudźbnoslědźerske zawostajenstwo mojeje mandźelskeje čestnje dale wjedło. Hižo w zymskim semestrje 2001/2002, potajkim runje před dwaceći lě­tami, je wona mje namołwjała, čitanja k serbskej hudźbje tež na Humboldtowej uniwersiće w Berlinje přewjesć, štož sym potom w zwisku kubłanskeho nadawka přewzał. Tak chcu ze wšitkimi čłonami krok po kroku akademiske dźěło Instituta za zapadosłowjanske hudźbne slědźenje z. t. w zmysle mojeje mandźelskeje zaso wožiwić a sym sej wěsty, zo z pomocu wjele zajimowanych nowe a dobre ideje nastanu.

Prof. dr. Kathinka Rebling, wiolonistka a hudźbna wědomostnica, je po Serbach mało znata, tež hdyž je wona přez lětdźesatk wobšěrnje za słowjansku a wosebje serbsku hudźbu skutkowała. Wona je so ze serbskimi hudźbnymi stawiznami zaběrała, je wědomostnje přeslědźiła, wědomostne konferency přewjedła a wo tym we fachowych časopisach rozprawjała. Nimo toho je so swěru wo młodźinski dorost starała.

Kathinka Rebling je so 8. awgusta 1941 w Den Haagu narodźiła a 23. nowembra 2020 w Berlinje zemrěła. Kruta koronapandemija je sej bohužel jara ćiche pochowanje w najwušim swójbnym kruhu žadała, tak zo so zrudna powěsć pozdźe w zjawnosći rozšěri. Mějach wotpohlad, za nju składnostnje jeje 80. narodninow zjawnu gratulaciju napisać. Nětko je to pospyt, na jeje wobšěrne hudźbnowědomostne skutkowanje spominać.

Hudźbnica a hudźbna wědomostnica dósta swój talent hižo ze staršiskeho doma. Nan, prof. Eberhard Rebling, běše připóznaty pianist a wědomostnik za hudźbu a reje. Jako młody 26lětny wón 1937 z fašistiskeje Němskeje, z ródneho Berlina do Den Haaga emigrowaše. Tam w Nižozemskej zezna so ze swojej pozdźišej mandźelskej, spěwarku, rejowarku a dźiwadźelnicu Židowku Lin Jaldati. Po Druhej swětowej wójnje, w lěće 1952, wróći so swójba Rebling-Jaldati z dwěmaj dźěsćomaj, holcomaj Kathinku a Jaldu, do Berlina. W NDR běše Eberhard Rebling nimo swojeho wuměłskeho dźěła tež politisce angažowany, běše z čłonom Ludoweje komory, skutkowaše w předsydstwje měroweje rady, kulturnym zwjazku NDR a druhdźe. K wosebitosćam kulturneho žiwjenja słušachu tehdom koncerty mandźelskeju Rebling-Jaldati z jidiskimi spěwami a rejemi w tu- a wukaju.

K 200. narodninam Jana Bartka

Jan Bartko słuša do koła serbskich doprědkarjow-wučerjow, kotřiž wojowachu wosebje w času rewolucije 1848/1849 za prawa Serbow a kotřiž běchu dosć doprědkarsce zmysleni. Ze swojimi swěrnymi přećelemi Janom Radyserbom-Wjelu (1822–1907), Janom Bohuwěrom Mučinkom (1821–1904) a Janom Jurjom Meldu (1814– 1894) podpěrowaše tež stajnje politiske, socialne a narodne žadanja swojeho ludu.

Jan Bartko narodźi so 16. nowembra 1821 jako syn małeho žiwnosćerja w Drobach pola Minakała. Po wopyće domjaceje ludoweje šule poda so 1836 tři lěta na wučersku preparandu na Židowje. Ju wuchodźiwši, bu wón jutry 1839 jako šuler do Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje přijaty, hdźež sedźeše w samsnym lětniku z Mučinkom. Po wuspěšnym złoženju pruwowanja na tutej kubłarni wučerjow bu 1843 dwě lěće wikar w Delnjej Hórce a 1845 zasadźi so jako wučer w Chwaćicach, hdźež wosta dwanaće lět. W lěće 1857 přesydli so do Nosaćic, hdźež skutkowaše hač do 1890 33 lět jako wučer. Wjeska ležeše tehdy na narańšej hranicy Serbstwa. Po tym zo bě swoju šulsku a cyrkwinsku słužbu złožił, poda so na wotpočink k swojej dźowce do Budyšina. Njeběše pak to wotpočink: Je so hišće swěru jako pokładnik wo nowu serbsku nalutowarnju w Małym Wjelkowje starał a měješe wulke zasłužby jako zarjadnik Maćičneho doma, hdźež je pjenjezy za twar hromadźił a jako sobustaw twarskeho wuběrka stajnje dobry poradnik był.

K 200. narodninam Jana Bohuwěra­ Mučinka

Jan Bohuwěr Mučink słuša do rjada aktiwnych serbskich prócowarjow narodneho wozrodźenja kaž jeho přećeljo a kolegojo Jan Radyserb-Wjela, Jan Bartko, Jan Jurij Melda, Korla Awgust Kocor a Michał Rostok.

Mučink pochadźeše ze swójby chudeho serbskeho nadróžneho dźěłaćerja w Njechanju pola Lubija, hdźež so 12. septembra 1821 narodźi. Lědma 13lětny dyrbješe nanej pomhać twjerde ćmowe bazaltowe kamjenje klepać, zo by něšto přizasłužił. W mnohich nastawkach je lětdźesatki pozdźišo na krasnu horatu krajinu swojeje ródneje wokoliny spominał. W skałach horow a w pěskowych jamach tuteje kónčiny je tež za žadnymi kamuškami pytał a sej počasu rjanu zběrku nazběrał.

Do šule chodźeše do Wulkeho Dažina k wučerjej Jakubej Ryćerjej (1807–1875), kotryž běše syn serbskeho tkalca z Hodźija. Tutón pohnuwaše Mučinkec nana, zo by swojeho syna na Krajnostawski wučerski seminar do Budyšina pósłał. Nan tole najprjedy kruće wotpokaza měnjo, zo njewě, kak měł tajke wukubłanje zapłaćić. Po stajnym naprašowanju swojeho syna a dołhim přemyslowanju nan skónčnje do toho zwoli, zo smě Jan Bohuwěr tři lěta k swojemu wučerjej chodźić a so pola njeho na wopyt seminara přihotować.

Z Italskeje docpě nas zrudna powěsć wo smjerći rěčespytnika a slawista prof. dr. Andrea Trovesi. Profesor Trovesi je był nimoměry rěčnje wobdarjeny wědomostnik, kotryž je wjetšinu słowjanskich rěčow wobknježił a so tež ze słowjanskimi mjeńšinowymi rěčemi zaběrał.

W Serbskim instituće wobdźěli so na lětnim kursu serbšćiny w lěće 2000. Po studiju rušćiny, čěšćiny a němčiny w swojim ródnym měsće Bergamo a dlěšich studijnych přebywanjach w Praze je w Mailandźe 2002 zakitował disertaciju wo wuwiću definitnych artiklach w čěskej, serbskej a słowjenskej rěči. Jako docent a profesor je dołholětnje na Instituće za słowjansku filologiju uniwersity w Bergamje skutkował, prjedy hač přewza 2015 profesuru za slawistiski rěčespyt na uniwersiće »La Sapienza« w Romje (z ćežišćom słowjenskeje rěče).

Trovesi měješe šěroke wědomostne zajimy a je přeslědźił stawizny, struktury a rěčnu politiku słowjanskich a balkanskich rěčow. Publikowaše wšelake dźěła, mjez druhim wo wokatiwje w słowjanskich rěčach, wo etymologiskich prašenjach, na přikład wo přirunanju turkowskich požčonkow w bołharšćinje a bosnišćinje, wo sociolinguistiskich zjawach, kaž wo nastaću a kodifikowanju čornohórskeje rěče. Wo didaktiskich kompetencach wědomostnika swědči sobuawtorstwo gramatiki čěšćiny za italskich wuknjacych (Grammatica ceca: fonetica, morfologia e sintassi con esercizi e soluzioni, Milano 2019). 2003 je organizował sorabistisku konferencu w Bergamje z wobdźělenjom rěčespytnikow a literarnych wědomostnikow Lipšćanskeje uniwersity a Serbskeho instituta. Wuskutk konferency běše zwjazk I serbi-lusaziani. Storia, letteratura, lingua (Milano 2007), kotryž předstaja čitarjam w italskej rěči najwažniše fakty wo stawiznach, rěčomaj a kulturje Serbow.

Před połsta lětami, 16. junija 1971, zemrě w chorowni w Drježdźanach 44lětny dr. phil. Jurij Młynk, serbski literarny wědomostnik, hibićiwy kulturny organizator, basnik a bibliograf. Młynk narodźi so jako syn skałarja a chěžkarja 13. apryla 1927 w Šunowje. Jako běchu němscy fašisća runje na móc přišli, zastupi wón do tehdyšeje ludoweje šule w ródnej wsy. Po wopyće wobchodneje šule w Kamjencu a wot lěta 1943 na njej jako překupc přistajeny, dyrbješe 1944 jako sydomnaćelětny pachoł hišće do wojakow.

Jako jedyn z prěnich serbskich nowowučerjow bu w lěće 1945 we Worklecach zasadźeny. Na spočatk januara 1946 załoženym Serbskim wučerskim wustawje w Radworju, kotrehož direktor běše Michał Nawka, wopyta dwuměsačny kurs wukubłanja na wučerja. Bórze po tym wučeše w Ralbicach, hdźež běše tež hnydom direktor šule.

Za studij a po nim trjebachu za šulsku wučbu wotpowědny serbskorěčny material. Wo tym pisaše Jan Suchi (1922–1983) ze Sulšec, něhdyši šulski towarš Młynka, w knize »Wučerjo prěnich lět«: »Z Młynkom běchmoj so na hotoweju hońtwjerjow za serbsku literaturu wuwiłoj. Nic zo bychmoj jeno pjelniłoj knižny kamor, ale zo bychmoj so zeznajomiłoj ze serbskim pismowstwom a z toho dźěćom a dorosćenym powědałoj. Požadane běchu zwjazki Zejlerja a Ćišinskeho, Radyserba-Wjele, Časopis Maćicy Serbskeje, Krajana, Protyki a dźiwadłowe hry. Najspomóžniši fundus nadeńdźechmoj w nowym sydle Domowiny na Sukelnskej, hdźež Arnošt Simon po Łužicomaj hromadźe zwožene zbytki serbskeje literatury rjadowaše, składy stražowaše a zajimcam na předań poskićeše.«

K 75. posmjertnym narodninam tworjaceje wuměłče Boženy Naw­ka-Kunysz (1946–2000)

Jubileje su dobra składnosć spominać na wusahowace wosobiny, kotrež njejsu hižo mjez nami. Přez swoje žiwjenske dźěło su zawostajili kedźbyhódne slědy, kiž njeměli so z našeho wědomja pozhubić a so tež młódšim generacijam spřistupnić. K nim słuša bjezdwěla serbsko-pólska tworjaca wuměłča Božena Nawka-Kunysz.

Biografiske

Božena Nawkec narodźi so 20. junija 1946 w Radworju jako prěnje dźěćo Antona Nawki (1913–1998) a jeho mandźelskeje Heleny Nawcyneje (1917–2010) rodźeneje Juraszek. Jeje mać běše po pochadźe Pólka. Staršej běštaj so srjedź 1930tych lět w Berlinje zeznałoj, hdźež studowaše Anton Nawka wot 1933 žurnalizm, stawizny a ekonomiju. Prěnje tři lěta swojeho žiwjenja wotrosće Božena w Poznanju, dokal běše so młoda swójba dalšeho studija nana dla mjez 1946 a 1949 přesydliła. W tutym času přidružichu so swójbje dalšej dźěsći Milena (1947–2008) a Tomasz (*1949). Někotre lěta pozdźišo narodźi so hišće syn Stefan (*1953). Po nawróće do Łužicy a zasydlenju w Budyšinje, hdźež skutkowaše Anton Nawka spočatnje jako wučer na Serbskej wyšej šuli a jako docent na Serbskim wučerskim wustawje – prjedy hač so politiskich přičin dla z wučerskeje słužby njewuwjaza –, nastupi Božena Nawka-Kunysz šulske wukubłanje na serbskich kubłanišćach. Hižo za šulski čas horješe so za wuměłstwo, molowaše a skicěrowaše, hdźežkuli bě jej to móžno, a wopytowaše wšelake molerske kružki. Hižo zahe pokazowaše so jeje wulka nadarjenosć. W pozdźišim interviewje naspomni, zo je hižo srjedź šulskeje wučby husto na swoje zešiwki rysowała1. Jeje nachilnosć k tworjacemu wuměłstwu njezadźiwa, wšako skićeše jej jeje staršiski dom wonu muzisku atmosferu, kotraž polěkowaše wuwiću jeje talenta a pozbudźowaše Boženu Nawka-Kunysz tež powołansce do tutoho směra kročić. Wobaj, nan a mać, staj w swojim wólnym času přewšo rady rysowałoj. Hižo jeje mać je so z myslu nosyła so z wuměłču stać, štož jej pak wšelakich přičin dla móžno njebě. W lěće 1965 złoži Božena Nawka-Kunysz maturu na Serbskej rozšěrjenej wyšej šuli w Małym Wjelkowje. Po maturje požada so wona na Lipšćanskej Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo, hdźež chcyše so na polu grafiki, ilustracije a knižneho wuhotowanja wukubłać dać. K tomu pak politiskich přičin dla njedóńdźe. Tak nastupi w samsnym lěće 1965 studij na Krakowskej Akademiji tworjaceho wuměłstwa (Akademia Sztuk Piȩknych im. Jana Matejki w Krakowie). Sta so ze studentku na jeje wotnožce w Katowicach, na kotrejž wuwučowaše so grafika a nałožowana grafika. Wróćo zhladujo praji Božena Nawka-Kunysz: »... mějach zbožo, smědźach so do Pólskeje na studij podać.«2 Hižo přez staršiski dom zezna so wona z aktualnej politiskej a kulturnej situaciju w susodnym kraju, tak tež přez pólske časopisy, kaž běchu to »Panorama« a »Przekrój« (Přehlad).3 Wone běchu swojim čitarjam kaž wokno přez železny zawěšk do zapadneho swěta a wozjewichu přinoški wo načasnych wuměłcach a wuměłskich prudach na zapadźe, wo čimž so w tehdomnišej NDR lědma něšto wozjewješe. Prawdźepodobnje je so přiwzaće młodeje Serbowki na ASP z pomocu přećela Serbow, spisowaćela, publicista, literarneho wědomostnika a wuběrneho znajerja němskeje a serbskeje literatury Wilhelma Szewczyka (1916–1991) poradźiło. Szcewczyk haješe wuske zwiski k serbskim spisowaćelam a publicistam a přebywaše často tež w duchownje liberalnym a wuměłstwu přichilenym Nawkec domje w Budyšinje. Nimo toho měješe Szewczyk jako čłon Pólskeje zjednoćeneje dźěłaćerskeje strony PZPR a zapósłanc sejma Ludoweje republiki Pólskeje wotpowědny politiski wliw. Na Katowickim kubłanišću absolwowaše Božena Nawka-Kunysz najprjedy wukubłanje w zakładnym studiju w molerstwje, grafice, w rysowanju a w pismje kaž tež na polu rězbarstwa. W běhu studija specializowaše so na swobodnu a nałožowanu grafiku. Jeje wučerjej běštaj tu prof. Andrzej Pietsch (1932–2010) na polu grafiki a litografije a prof. Gerard Labus (1934–1988) we wobłuku nałožowaneje grafiki. Wobaj běštaj tohorunja absolwentaj Krakowskeje ASP. Wosebje twórby Andrzeja Pietscha, kotryž wěnowaše so primarnje raděrowance a křidowemu ćišćej, zawostajichu widźomny stilistiski wliw na tworjenje Boženy Nawka-Kunysz. Předewšěm pak wotbłyšćuja so w jeje pozdźišim tworjenju elementy rukopisa Jaceka Gaja (1938–2021), wuznamneho Krakowskeho ilustratora a grafikarja, kotryž nawjedowaše na kubłanišću tehdom dźěłarnju za rysowanje. Diplom złoži Božena Nawka-Kunysz 1972 na polu swobodneje grafiki z rjadom litografijow. We wobłuku nałožowaneje grafiki je za swoje zakónčace dźěło kompletnu seriju produktow za kosmetisku firmu wuwiła. Mjeztym bě so 1971 na architekta Janusza Kunysza (*1942) wudała a jimaj narodźi so jeju syn Marek (*1971). Wotnětka bydleše ze swójbu w Katowicach, hdźež skićachu so wuměłči mnoho kulturnych móžnosćow we wokolinje ideologisce a kulturnopolitisce wotewrjenišeje atmosfery hač znaješe to ze swojeje domizny kaž tež kontakty do awantgardistisce zmysleneje wuměłskeje sceny Katowic a Krakowa. K swětowotewrjenosći a k zaznaću načasneho wuměłstwa přinošowachu bjezdwěla tež Mjezynarodne bienale grafiki – z lěta 1992 wuhotowane jako trienale –, kotrež so wot 1966 w Krakowje organizowachu. Tam wustajowachu wusahowacy grafikarjo z cyłeho swěta. Móžnosće njewobmjezowaneho pućowanja poboku swojeho mandźelskeho do njesocialistiskich krajow kaž do Italskeje, Šwicarskeje, Rakuskeje, Francoskeje abo do Zapadneho Berlina wužiwaštaj mandźelskaj zaměrnje za zeznaće muzejow a galerijow kaž tež swětoweho kulturneho herbstwa.

Jako krótko po přewróće na teologiskej fakulće Lipšćanskeje uniwersity ze studijom započach, słyšach, zo maja na spřećelenej instituciji, na teologiskim seminarje, wosebiteho docenta. Wón da swojim studentam prěnich semestrow stajnje nadawk, małe domjace dźěło wo swojich ródnych městach resp. wsach napisać, wo jich přirodnych wobstejnosćach, jich połoženju, wobydlerjach a předewšěm: wo jich stawiznach. To zdaše so tež mi powabne a putace. Dokelž sej našej instituciji mjez sobu wopyty wučbnych zarjadowanjow připóznawaštej, podach so na seminar, ale přińdźech přepozdźe. Docent bě hižo dale ćahnył, wostała bě legenda wo jeho bohatych idejach, jeho wědźe, wosebje pak wo jeho krutosći. Jeho mjeno bě Karlheinz Blaschke. W přichodnym času běše husto składnosć, so z nim zetkać, wosebje w literaturje: Nimale kóžde standardne dźěło NDR k sakskim stawiznam bě z jeho mjenom zwjazane. A po přewróće přiběrace publikacije k Sakskej mějachu jeho jako awtora abo referencu.

1927 w čěskej Krásnej Lípje rodźeny Blaschke běše wot 1969 na teologiskim seminarje Ewangelsko-lutherskeje krajneje cyrkwje Sakskeje docent za cyrkwinske stawizny. Historikar a archiwar bu pola Rudolfa Kötzschkeho promowany a dźěłaše wjele lět w Sakskim hłownym statnym archiwje. Byrnjež 1962 w Lipsku habilitowany, njedósta Blaschke dowolnosć wuwučować a tak přińdźe kónc 1960tych lět na teologiski seminar. Kaž naspomnjene wopušći jón po wjace hač 20 lětach jako docent a přewza wučbny stoł za sakske krajne stawizny na Drježdźanskej uniwersiće, w starobje, hdyž so druzy na wuměnk podadźa. Zo jeho tam powołachu, běše wjace hač jenož pospyt wotrunanja za někoho, kiž bě w NDRskim systemje njeprawdu nazhonił. Běše to připóznaće za to, štož do toho zdokonjał bě, a zdobom předpłatk za to, štož hišće zdokonjeć měješe.

(19.11.1933–18.2.2021)

Nekrolog pisaś za Pětša Janaša njejo pśeliš śěžko, jo jano notnje, jogo žywjeńske statki nalicyś, a južo su někotare boki połne. Staram se wó to, to nejwažnjejše wufiltrowaś.

Pětš Janaš jo se naroźił 1933 w Chóśebuzu, źiśecy cas jo był cas wójny a nan jo wóstał we njej. Wótrosł jo mały Pětš pla stareju starjejšeju maminego boka w srjejźnej Łužycy, w Hórnikecach, a lěśojski cas pśebywa pla stareju starjejšeju nanowego boka w Krosnje nad Odru. Pó naraźenju tamnego fararja Zyguša slědujo wucba na Serbskem gymnaziumje w Budyšynje, což wóznamjenijo nawuknjenje górnoserbskeje rěcy a prědne zmakanje z Fridom Mětškom, direktorom gymnaziuma, kenž jo dejał hyšći měś wjeliki wliw na žywjeńske rozsudy Pětša Janaša. Rownocasnje jogo wuwucujotej Michał Nawka a Jurij Wjela, pśisłušnika serbskeje inteligence stareje šule, což wopśimjejo kubłanje k serbskemu patriotizmoju! Teke I. serbska kulturna brigada, źož jo grał trompetu, jo lubosć k serbstwu zmócniła. Tak rosćo młody Janaš ako wótnabocnik nutś do serbskego žywjenja.

Pó naraźenju Mětška pódajo se na studij do Lipska, a to nic sorabistiki, ale germanistiki. Mětšk běšo měnjenja, až w sorabistice dajo pśemało literarnych wědomnostnikow. Janaš jo był pósłušny, jo ga literaturu a lyriku južo wót źiśetstwa lubował. Za pózdźejše zaběranje ze serbskeju literaturu jo było toś to zakładne wukubłanje wjelgin wužytne.