Za někotre dny bych jemu k 85ćinam gratulowała, nětko zwostanje nam jenož dźakowne spominanje na swěrneho słowakskeho přećela a njesprócniweho spěchowarja serbskeje literatury a kultury. Šesteho februara je Peter Čačko w Bratislavje zemrěł.

Čitarjo Serbskich Nowin znaja jeho mjeno z prawidłownych rozprawow wo politiskich a kulturnych podawkach w Bratislavje, wosobinsce znaty pak je wón nam we Łužicy hižo dlěje hač poł lětstotka.

Po zakónčenju wysokošulskeho studija słowakšćiny a srjedźowěkowskeje łaćonšćiny přeńdźe 18. apryla 1936 we wuchodosłowakskim Vranovje narodźeny Peter Čačko bórze do nakładnistwa Mladé letá. Při wuhotowanju wustajeńcy Ludoweho nakładnistwa Domowina w Bratislavje so tam spočatk 1960tych lět prěni raz ze Serbami zetka a bórze po tym so na wopyće we Łužicy do serbskeje rěče, literatury a kultury zahlada. Tuta lubosć jeho čas žiwjenja pušćiła njeje.

Ze wšeho spočatka jeho wjac hač 30lětneho skutkowanja jako redaktor a za eksport zamołwity nawjedowacy redaktor bě jemu zhromadne dźěło ze serbskim nakładnistwom wosebita naležnosć. Serbskim dźěćom wobradźi to wjac hač 50 titulow, někotre kaž »Časnik« abo »Na wsy« w šěsć nakładach. Štó drje njemóže so dopomnić na pisane papjercowe knižki, z kotrymiž so tež rjenje hrajkaše a twarješe? Kak hewak drje by LND móhło papjercowe knižki wudawać w času, hdyž dóstawaše papjeru za ćišć jenož přidźělenu? Wjacore generacije su so w běhu lět z dźěłami znatych słowakskich awtorkow a awtorow, kaž běchu to Maša Haľamová, Ľudmila Podjavorinská a Rudo Moric, zeznajomili. Słowakskim dźěćom posrědkowachu so mjez druhim dźěła kaž »Krabat« Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, »Łučlany Pětr«, »Klinkotata lipka« a w rjedźe »Bajka« wot Bena Budarja, Jurja Kocha, Kita Lorenca, Benedikta Dyrlicha, Angele Stachoweje a dalšich znowa powědane serbske bajki. Wjetšinu z nich je Peter Čačko přełožił, nic wšak jenož te.

Mnohich – nic jenož rěčespytnikow – fascinuje, zo noša Serbja dwě mjenje: němske a serbske. Nimale emblematisce steji za to w swěće slawistiki a sorabistiki mjeno prof. dr. Schustera-Šewca, kotryž je 10. februara 2021, krótko po swojich 94. narodninach, na prawdu Božu wotešoł. Na jeho dźěła storči kóždy, kiž chce so wobšěrnišo ze serbšćinu zaběrać. 2014 ćišćana bibliografija jeho publikacijow mjez 1947 a 2013 wopřijima 511 pozicijow, w minjenych lětach je so hišće horstka nastawkow přidružiła.

Z wědomostnej karjeru drje njeje nichtó ličił, jako narodźi so 8. februara 1927 Šewcecom w Poršicach syn. Nan Ernst bě ćěsla a skałar a dźěłaše po swjatoku hromadźe z mandźelskej Johannu, rodź. Marćinkec, na pólku, zo by swójbu zežiwił. Serbšćina bě w ródnej wsy Hinca Šewca tehdy wobchadna rěč, młodźina pak mjez sobu zwjetša hižo němcowaše. Prěnje šulske lěta Šewca padnychu do časa, jako přewzachu po wšej Němskej nacionalsocialisća móc. W šuli drje bě wučer Erich Krawc šulerjam spočatnje tež do čitanki Kwětki pokuknyć dał, štož pak so bórze zakaza. Serbsce čitać a pisać Šewc w šuli tuž njenawukny. Wo druhim wučerju-kantoru pisa Šewc w swojich dopomnjenkach (Wučerjo prěnich lět, zest. Jurij Wowčer, Budyšin 1984, s. 13–26): »Naš ›serbski‹ kantor powědaše nam za to w hodźinach stawiznow, zo su tak mjenowani ›słowjanscy‹ Serbja dawno hižo Łužicu wopušćili a zo su tu wostali jenož ›Wendojo‹ z někajkej k ničemu wušnej, starej skepsanej rěču, kotruž mamy sej po přikazu wyšnosće a tež w swojim wosobinskim zajimje nanajspěšnišo wotwučić.«

Spočatk januara dóńdźe do Łužicy zrudna powěsć, zo je 27. decembra zemrěła pólska slawistka, horliwa sorabistka a přećelka Serbow prof. dr. Ewa Magdalena Siatkowska. Wjac hač poł lětstotka skutkowaše wona na Instituće za slawistiku na Waršawskej uniwersiće jako uniwersitna wučerka wjacorych generacijow pólskich slawistow, z kotrychž je mnohim zamóhła posrědkować zajim a zahorjenosć za Serbow, jich rěč a kulturu.

Ewa Siatkowska narodźi so 18. julija 1930 we Waršawje. Swój studij slawistiki na Waršawskej uniwersiće (UW) zakónči 1953, a tutomu kubłanišću wosta cyłe swoje přez poł lětstotka trajace powołanske žiwjenje swěrna. Hižo jako studentka započa skutkować jako zastupowaca asistentka w Slawistiskim seminarje. Hnydom po studiju přistaji so w Katedrje Slawistiki UW jako asistentka wuznamneho slawista a mjez druhim tež sorabista prof. Zdzisława Stiebera. Jeje zajim płaćeše předewšěm zapadnosłowjanskim rěčam, wosebje jich słownistwu a stawiznam. Tak zaběraše so jeje 1964 wozjewjena disertacija z přirunowacej čěsko-pólskej temu. Pozdźišo rozšěri swój zajim tež na hornjo- a delnjoserbšćinu – kotrejž zaběraštej w jeje 1976 wozjewjenej habilitaciji wo słowjanskich zawołanjach na domjace zwěrjata wobšěrne městno.

Tonija Bruka zeznach dnja 12. julija 2011 na swojej prěnjej jězbje do Łužicy, jako sej wón cyły dźeń chwile wza, zo by mi kulturu Łužiskich Serbow zbližił. Jědźeše ze mnu a z mojej swójbu po Budyskej wokolinje, pokaza nam chěžu Jurja Brězana a Ralbičanski kěrchow, serbske tykowane domy a hrodźišća, přeprosy nas do hosćenca ze serbskimi specialitami a Kra­batowym piwom, powědajo wo swojich filmach wo mjeńšinach cyłeje Europy: wo Kašubach w Pólskej, Danach w Němskej, Bretonach w Francoskej, Molisanskich Słowjenjach w Italskej, Chorwatach w Gradźišćanskej a Słowjencach w Korutanskej, Madźarach w Słowakskej a Słowakach w Madźarskej, Polakach w Čěskej, Saterfrizach a Frizach w Friziskej, Łemkach w Pólskej a Serbach po wšěm swěće. Předewšěm pak powědaše wo serb­skim wuměłstwje a kulturje na wašnje, kotrež zahorješe. Jeho powědanja běchu wuchadźišćo projekta »Přechod. Übergang. Prehod – Serbska kultura/Sorbische Kultur/Lužiškosrbska kultura«, kotryž so 2014 w Korutanskej wotmě. W ramiku projekta měješe Tonija Brukowy »Rekwiem za Mata Starika« w Měšćanskej cyrkwi w Pliberku jako sceniske čitanje swoju prapremjeru.

Toni Bruk bě přećel, skoro hižo čłon našeje małeje swójby. Krótko po mojim kwasu počeše do Bratislavy jězdźić, zběraše tu material za swoje doktorske dźěło. Mój mandźelski, Ladislav Volko, kotryž dźěłaše na słowakskim filmowym instituće, sta so z jeho fachowym mentorom. To bě kónc 1970tych lět a prěnja jězba Tonija po přichadźe w Bratislavje bě k našemu bydlenju w Petržalku. Tu, pola nas w kuchni, so při bleši wina najnowše chutne a mjenje chutne nowinki z filmoweho swěta Słowakskeje a z cyłeho swěta rozrěčachu. Tu zhonichmy wot Tonija wo žiwjenju Serbow, wo kotrychž běchmy w šuli wukli, zo su hižo wotemrěli, a wo filmach a kulturje w NDR. Mějachmy dosć domjacych chłóšćenkow ze wsy a tak staj sebi »hólcaj« ke kulturnym debatam domjacy połć a cyblu na drjewjanej desce krałoj, druhdy bu bleška domjaceje sliwowicy wočinjena. K tomu wuknješe Toni słowaksce, najradšo typiske słowakske wudma. Na tute wječory je, tež po lětach, rady spominał.

Pozdźišo je Toni z mojim mužom dokumentarnej filmaj natočił. Korjenje zeznawanja (1983) wo literarnych a kulturnych kontaktach Słowakow a Serbow a druhich a Mosty – návštevy bez protokolu (Mosty – wopyty bjez protokola) (1986) wo přećelstwje dweju městačkow – słowakskim Leopoldovom a čěskim Mostom. Mój mandźelski počeše so bliže z mjeńšinami zaběrać, wosebje ze serbskim filmom a kulturu.

»Te por hriwnow bychmoj z Bibianu po swjatoku rjadowałoj«, citat Tonija Bruka, 1999

Kaž husto w žiwjenju stawaja so wosebje zrudne wěcy we wokomikach, w kotrychž z nimi njeliču. Bych ze smjerću swojeje 100lětneje wowki ličił, kotraž je so z koronu inficěrowała, jako we Wojerowskej chorowni jeje tumor operowachu. Nic zo njeby mje smjerć mojeje wowki hnuła, ale naše wuměranje započina so z dnjom našeho poroda. Po dołhim žiwjenju z wjele dźěćimi, wnučkami a prawnučkami by směła w měrje woteńć. Wona pak, moja wowka, je wirus a tumor přetrała. W lěću budźe 101 lět stara.

Ze smjerću mojeho pućrubarja dr. Tonija Bruka njejsym ličił. A wona zlemi mje ćim bóle, dokelž sej myslu, zo bychmoj tutón puć dale hromadźe kročić móhłoj. Toni by mi hišće wjele powědać, rozkłasć a pokazać móhł. Młodźina pak chce samostatnje za pućemi pytać a ignoruje, zo su ći »stari« wjetšinu hižo dožiwili, zo móhli jej puće přikrótšić, jeli by jim młodźina kedźbliwišo připosłuchała.

Toni Bruk přistaji mje 1998 jako kameroweho asistenta, zamołwiteho za zwuk, techniku (wot bjezwědnych zwysoka jako nošer kablow pomjenowany), šofera, potajkim jako »hólca za wšitko« w filmowym studiju SORABIA. Běch wukubłany ćěsla, nachwatach runje maturu na wječornym gymnaziju a běch tohodla wšědnje wječor wot napoł šesćich do napoł jědnaćich w šuli, přetož mój cil běše medicinu studować. Jako ćěsla bě rozdźěl temperatury wot 40 stopjenjow mjez třěchu a šulskej ławku njeznjesliwy. Wusnych sej w běhu někotrych mjeńšin, tohodla so powołanja ćěsle wzdach.

Wjetšina čitarstwa znaje Marju Młynkowu (1934–1971), kotraž je před połsta lětami zemrěła, předewšěm jako prozaistku zběrkow kaž »Dny w dalinje« (1967) abo »Za płotom« (1977). Wona pak je tež serbsku literarnu kritiku na nowy schodźenk pozběhnyła. Franc Šěn je so w dosłowje druheho zwjazka Zhromadźenych spisow Marje Młynkoweje w lěće 1994 tež z jeje skutkowanjom jako literarna kritikarka rozestajił. Wurězk tule podamy:

Kritisku literarnu debatu je Marja Młynkowa sama wjacore lěta sobu postajowała. Wot spočatka lěta 1961 recensowaše wona z wobdźiwajomnej konsekwencu prawidłownje nimale wšě nowowudaća hornjoserbskeje prozy. Přeco hišće swojemu pedagogiskemu započatkej zawjazana pisaše najprjedy jenož do časopisa Serbska šula. Jeje prěnje kritiki běchu móhłrjec analytiska pomoc za wučerjow a pokazki za wužiće wobjednanych knihow w šulskej wučbje. Wotpowědujo tehdyšemu ideologiskemu zwužiwanju literatury w šuli wobchadźa tež wona spočatnje z wuměłskim słowom kaž z ilustraciju historiskich a aktualnych towaršnostnych podawkow, problemow, zjawow a procesow. Njehladajo na to rozeznawaja so hižo jeje prěnje recensije napadnje wot dotalneje literarnokritiskeje praksy, kiž wšitko serbsce pisane chwalobnje witaše. Ze swojim swědomitym a kritiskim wobjednanjom literarnowědnych prašenjow pokazowaše chětro strózbje na poradźene a na po jeje měritkach słabe stronki nowinkow serbskeje prozy, je měrjo na dotal docpětym a na přikładach z druhich literaturow. Serbscy spisowaćeljo pak njemějachu jeje ćichi hłós hišće kedźbu; wučerka a spisowaćelka Marja Kubašec skoržeše na 11. zeńdźenju Zwjazkoweho předsydstwa Domowiny znowa, zo nimamy serbsku literarnu kritiku. To bě w septembrje lěta 1963. Marja Młynkowa, kiž bě z dopisanjom wobšěrneju powědančkow mjeztym wažne nazhonjenja w spisowaćelenju nazběrała, reagowaše na tajku ignorancu z wěcownym, ale zdobom sebjewědomje-energiskim přinoškom »Wo wužitku literarneje kritiki za wuwiće serbskeje literatury přitomnosće« na awtorskim schadźowanju serbskeho nakładnistwa. Wuchadźejo z trochu přeabsolutnje zrozumjeneje predestinowanosće spisowaćela za wědomostnje fundowanu literarnu kritiku chcyše rozputać »hibanje literarneho analyzowanja našich dotalnych knihow«: »Literarna kritika z wjacorych pjerow, njebojazna a sprawna we wotkrywanju sylnosćow a słabosćow, kotraž ma zdobom podźěl na přemyslowanju awtora, wučisći atmosferu, wukristalizuje jadrowe problemy, pozitiwne a negatiwne strony noweho dźěła, wona twori sobu objektiwne měnjenje wo towaršnosći a wuměłskej hódnoće knihi.« Swoju rěč, złožowacu so na »hišće na započatku wuwića« stejacu marxistisku literarnu wědomosć, zakónči z citatom wo imaginarnym we wuměłstwje z knihi »Von der Notwendigkeit der Kunst« awstriskeho spisaćela a politikarja Ernsta Fischera, wažneho rozmołwneho partnera kritiskeje čěskeje inteligency w 1960tych lětach. W Serbach bě z Fischerom lěto prjedy argumentował Jan Rawp w swojim pledoajeju za profesionalnu serbsku wuměłsku kulturu »Wo problematice serbskeho kulturneho wuwića«. Młynkoweje pospyt, »budźić zjawne literarne žiwjenje«, bě – móže być – jenička reakcija na Rawpowe rozpominanja wo dialektice kulturneho wuwića: »Mjez konkretnym spisowaćelowym dźěłom a kritikarjowej analyzu wobsteji dialektiski poměr wotwisnosće. Bjez woprawdźiteje eksaktneje analyzy spisowaćeloweho dźěła njebudźe kontinuowaceho wuwića literatury. Tohodla dźě njeje njeznaty w Serbach tamny njespokojacy zaćišć, zo tón abo tamny spisowaćel na blaku tepta, zo so prawje njewuwiwa k přeco wyšim wukonam. Runje w nětčišim stadiju literarneho wuwića, hdyž je telko młodych, kiž su startowali abo hišće chcedźa startować, je trjeba literarneje kritiki.« a »Kritika a sebjekritika stej wobstatk w produkciji, stej motor we wuwiću cyłeje towaršnosće ...«

Přećel a podpěraćel Serbow w Pólskej Janusz Wójcik je njeboh. Žaruju wo wurjadneho basnika, kulturnika a politikarja, kiž bě w 59. žiwjenskim lěće 28. awgusta 2020 po dołhej ćežkej chorosći w Brzegu zemrěł. Jeho mandźelskej a swójbje słuša sprawna sobuželnosć.

Janusza sym zeznał spočatk noweho lěttysaca. Tehdy běch šefredaktor Serbskich Nowin a předsyda Zwjazka serbskich wuměłcow, w kotrymž so wjacori z nas hižo wot přewróta wo womłodźenje a zesylnjenje literarnych a kulturnych stykow k swojim słowjanskim susodam prócowachu.

Na popołdnju w lěću 2003 so muž w dobrych třicetych lětach a swětłym wobleku a kłobuku w redakciji našeho dźenika zjewi a so jako »direktor departementa za kulturu, sport a turizm« wojewódstwa Opola předstaji. Rjekny, zo je jemu wopyt pola mje Jurij Łušćanski, referent za kulturu a wukraj w Domowinje, doporučił. Zdobom přepoda mi zběrku basnjow ze swojeho pjera. Z nich wučitach, zo tematizuje zahubne wójnske a powójnske časy, sćěhi etniskich wuhnaćow, lubosć k Adamej Mickiewiczej a k swojej pólskej a šleskej domiznje, w kotrejž so zetkawaja a tež kusaja njeličomne narodne a nabožne prudy.

Lětsa 15. septembra bě tomu 20 lět, zo zemrě w Praze horliwy a jara aktiwny přećel Serbow Bohumil Malotín. Zeznach jeho w lěće 1958 w Praze. Studowach tehdy na filologiskej fakulće Karloweje uniwersity, jako wón wo mni zhoni. Bórze smój so spřećeliłoj. Jeho zajimowaše wšo we Łužicy. Wosebje horliwje lubowaše Delnju Łužicu, delnjoserbski narod a jeho rěč. Tutu rěč sam nawukny. Zawěsće pohonjowachu k tomu tež styki z fararjom Herbertom Nowakom a jeho dźěćimi, kotrež přebywachu husćišo pola njeho na Nerudowej w Praze. Bohumil Malotín njewotpokaza ženje Serba, kotryž w Praze nóclěh pytaše, hačrunjež měješe na Małej Stronje jenož małe bydlenčko pod třěchu. Naju přećelstwo so ani po studiju slawistiki w Praze njepřetorhny. Často sym jeho z mandźelskej do Łužicy přeprosył. Tu zeznajomi so tež z druhimi Serbami kaž z Jurjom Młynkom, Janom Rawpom, Janom Pawołom Nagelom a dalšimi w Delnjej Łužicy.

Jako horliwy přećel Serbow hromadźeše wšo, štož ze serbskej rěču zwisowaše. Tak móžeše hač do lěta 2000 někak 1.170 serbsce spisanych eksemplarow knižkow, brošurkow a dokumentow ze swojeho zawostajenstwa měšćanskemu muzejej w Čěskej Lípje přewostajić, wšako běše tuta institucija po přewróće jeho najwažniše skutkowanišćo. Tak je tójšto skupinow Serbow, dźěći z prózdninskich lěhwow w Kytlicach, wučerske kolektiwy abo kulturne skupiny po Praze přewodźał a jim rozkładował a pokazał historisce sławne Praske pomniki a městna. Je so nimale na wšěch zarjadowanjach Towaršnosće přećelow Serbow we hłownym měsće wobdźělił. W 1990tych lětach dopisowaše tež pilnje do »Čěsko-lužického věstnika«, wosebje wo Delnjej Łužicy.

Tworjacy wuměłcy mějachu w NDRskim času swoje lěpšiny w tym, zo dóstawachu nadawki a projekty wot komunow resp. wot zarjadow poskićene a zapłaćene. Dźakowano tajkemu postajenju je so molerka Priscilla Ann Siebert do Serbow dóstała. Wuměłči namjetowachu w swojim času w někajkim Drježdźanskim zawodźe socialistiskich dźěłaćerjow při mašinach zwobraznić a z tym nic naposled zwjazanosć inteligency z dźěławym ludom wuměłsce dokumentować. Molować w industriji wona wotpokaza a prašeše so za nadawkom druhdźe, na přikład na wsy, hdźež je při dźěle wjac pohiba. A čehodla nic pola Serbow. Sposrědkowany přez Zwjazk tworjacych wuměłcow NDR dósta potom 1975 druhi poskitk a to do Worklec, zo by so tam w nadawku Domowiny ze socialistiskim ratarstwom a z tam dźěławymi rozestajiła. We wosobje Jurja Handrika, wjelestronsce zdźěłaneho wjesnjana, mulerja, prodrustwoweho brigaděra, předsydy Domowinskeje skupiny, braški a kantora Worklečanskich křižerjow, njeběše ćežko nadawkej wotpowědować. Wot prěnjeho dnja wjesnjenjo wuměłču derje přiwzachu a do jich žiwjenja zapřijachu, na to so wona hač do wysokeje staroby rady dopominaše. Rady a derje je dźěło a žiwjenje Jurja Handrika w cyklusu pjeć barbnych litografijow předstajiła. Byrnjež je z tym poprawom swój nadawk spjelniła, běše to hakle spočatk jeje »lubosće k Serbam«. Priscilla Ann Siebert horješe so dale a bóle za wšědny dźeń serbskeho luda na wsy, běše wćipna na rěč a kulturu, prašeše so za nałožkami a wobdźiwaše narodnu drastu, kotraž tehdom hišće do wjesneho wobraza jako dźěłanska a njedźelska drasta słušeše. We Worklecach, Wudworju, w Nowej Wjesce a druhdźe čuješe so »kaž doma«. Tutón wutrobity poćah k ludźom, tale lubosć k tomu, štož widźeše, słyšeše a dožiwješe, wotbłyšćuje so tež w jeje wobrazach, skicach, rysowankach a mólbach. Nimo wjele studijow, rysowankow wo katolskej narodnej drasće, zwobraznjenju hotowanja družkow, procesiony na Bože ćěło a někotre podobizny jimaše a zaběraše wuměłču najbóle jutrowny nałožk: křižerske procesiony.

Lětsa wopominamy 25. posmjertniny kubłarja generacijow serbskich wučerjow, wyšeho wučerja, ludowědnika a domiznowědnika Ericha Krawca. Wón słušeše k tym kubłarjam, kotrehož skutkowanje studentow wučerstwa sobu najbóle motiwowaše. Jeho wurunanosć charaktera a jeho stajnje z praksu zwjazana zajimawa wučba wo łužiskej domiznje bě jim najwjetši dobytk. Wot lěta 1958, jako běch po studiju na tutym wustawje přistajeny, bě mi jako nowačkej wulki přikład a přeco z pomocu a dobrej radu poboku.

Zahori so tak jara za wuznamneju ludowědnikow Adolfa Spamera a Oskara Seyfferta, zo jeho slědźerske a zběraćelske dźěło na polu serbskeje ludowědy hižo njepušći. W lěće 1933 přeswědči eksaminand Krawc ze swojim eksamenskim dźěłom wo drjewjanych serbskich narownych křižach na kěrchowach sewjerneje Hornjeje Łužicy. Wone bu potom 1983 w Lětopisu wozjewjene. Dalšemu studijej pak nacionalsocialisća dla jeho skutkowanja w Serbskim akademiskim towarstwje zadźěwachu. Wón smědźeše hišće krótke lěta na ludowych šulach we Wjelećinje, w Hućinje a Poršicach wuwučować. Wottam zwołachu jeho bórze do wojakow na wuchod, hdźež bu jako infanterist w sowjetskej Ruskej zranjeny. Wot 1943 bě we Veronje w sewjernej Italskej zamołwity za transport. Na kóncu wójny dósta so do ameriskeje jatbje w Bozenje, z kotrejež so 1946 domoj nawróći.

My wuprajamy swójbnym našu nutrnu sobuželnosć.

Čłowjek kaž Jurij Grós, a nic mjenje tež wšitcy, kotřiž su za čas zańdźeneho stata prawdźepodobnje na dobro serbskeho ludu skutkowali, su husto njewoprawnjenym wumjetowanjam abo podsunjenjam wustajani. W telewizijnym wusyłanju Wuhladko rěkaše po smjerći Jurja Grósa němsce, zo bě zemrěty »dwělomna wosobina«, w serbskim originalu so »kontrowersna« mjenowaše. Runje pola Jurja Grósa je dowolene so prašeć, kajke su měritka za skutk Serba, hdy je prawy, hdy dobry, hdy dwělomny Serb? Z Ćišinskim mamy pak wysoke a stajnje płaćiwe měritko: pozitiwne dźěło.

Jurij Grós, Nowe lěto 1931 jako syn serbskeje skałarskeje swójby narodźeny, zastupi połdra lětdźesatka po tym do Noweho časa, do časa serbskeho wozrodźenja a serbskeje zahoritosće. Zahoriće wobdźěli so na brigadowanju na twarnišću Serbskeho domu pod nawodom swojeho wjesnjana, legendarneho Pawoła Šenkerja. A hdyž dóńdźe do Łužicy z Juhosłowjanskeje přeprošenje na brigadowanje we wukraju – prěni raz w serbskich stawiznach –, poda so wón z 44 dalšimi młodostnymi na brigadowanje při twarje awtodróhi »Bratrowstwojednota«. Połsta lět pozdźišo wopyta wón z dalšimi Serbami skutkowanišća młodeho časa. Spisowaćel Křesćan Krawc bě jězbu do mjeztym wot wójny krjudowaneho kraja organizował. Na moje prašenje na juhosłowjanskej zemi, kak so čłowjek čuje, hdyž wopyta městna produktiwneje młodosće, mi rjekny: »Njewěm, hač bych telko mocy a mysli w pozdźišim žiwjenju měł, hdyž njebych tu začuwał, što wuska bratrowska zhromadnosć zdokonja.« Powědaše hnujace epizodki, sposrědkowa dožiwjenja. Njeběch Jurja Grósa tajkeho hdy zeznał.

Zemrěł je dnja 10. nazymnika 2019 w starobje 91 lět wučer a komponist Hinc Roj z Klětnoho. Nawróćiwši so hnydom po skónčenju Druheje swětoweje wójny domoj, do kotrejež běchu jeho jako 17lětneho gymnaziasta sćahnyli, sta so wón z nowowučerjom. W tym powołanju kubłaše so z wjele energiju zaměrnje dale a wuwučowaše wšelake předmjety. Na uniwersiće w Halle nad Solawu docpě kwalifikaciju jako wučer hudźby za wyši schodźenk. Po politiskej změnje bě hišće štyri lěta nawoda Klětnjanskeje šule.

Wučerstwo bě potajkim jeho prěnje a hłowne powołanje wot młodosće hač do wuměnko­weje staroby. Tola ćěrješe jeho tohorunja ke komponowanju. Priwatnje wukmanjowaše so wón, kiž bě hižo jako šuler swoju prěničku předpołožił a kotraž so tehdy tež zjawnje předstaji, w pjećlětnym studiju wuspěšnje pola renoměrowa­neho komponista a wysokošulskeho wučerja Fritza Reutera w Drježdźanach a Berlinje. Tež w tym nastupanju bě wón nimoměry agilny. Spisa přibližnje 200 twórbow wšelakich žanrow. Tak wopřija jeho tworjenje nimo komorneje hudźby, wuměłskich spěwow a chóroweje hudźby tež sinfoniku.

Klětnjan jako agilny serbski komponist

Wulki dźěl Hinca Rojowych kompozicijow je Budyski Serbski ludowy ansambl prěni króć předstajił. Hižo z jeho załoži­ćelom Jurjom Winarjom je so wón, kiž bě sej jako wnuk wjesneho herca Jana Wujca z Cympla swojeho serbskeho pochada jara wědomy, hižo w młodych lětach spřećelił. Jako čłon Koła serbskich hudźbnikow a pozdźišeho Zwjazka serbskich wuměłcow přiličowaše so kruhej serbskich hudźbytwórcow

Mój nan jo zemrěł. Wón jo był pśecej tudy – něnto wěcej nic. Njok to za wěrno měś, pak musym. Wón ga jo pśecej hyšći pśibytny. W źěłańskej śpě na stołowem jabriku wisy jogo źata jaka, na pisańskem bliźe notice, pisak bźez kapki, škla z wórjechami. Jogo njelicobne manuskripty rozłožone pó cełem rumje, kótarež jano na to cakaju, až zachopijo na nich zasej dalej źěłaś. W kuchni – jogo městno. Do myslow zanurjony – kaž samorozmějucy – stoj za njogo talaŕ, kótaryž wóstanjo prozny. Wón ga jo pśecej tudy był – něnto pak wěcej nic.

Myslim se, jo trjeba wjele casa, aby wurozměł, což njamógu zapśimjeś.

Mój nan wšuźi pśibytny, jogo slědy, jogo drogi. Zacynijom wócy a wiźim jogo pśiźecego mě napśeśiwo, malsnje hyšći pśed slědnym wuproznjenim listowego kašćika listy wótpósłaś. Skóro kuždy wjacor. Wón jo był njewomucny, do pózneje nocy som jogo wiźeł w jogo źěłańskej śpě spózy swětła lampy, pśi njewopśestajucem klapotanju pisańskeje mašiny. Pótom jo wuśěgnuł łopjeno, se za pisańske blido sednuł a z ruku diakritiske znamuška pśipisał, kótarež su byli wósebne wupominanje. Pón malsnje na post. Casy jo testował z kamuškom, kótaryž jo do listowego kašćika chyśił, lěc njejo juž pśepózdźe był.