W nětko hižo stolětnych stawiznach Serbskeho Sokoła – w Budyšinje bu 9. nazymnika 1920 prěnja jednota załožena – hrajachu serbscy wučerjo wusahowacu rólu. W rozdźělnych funkcijach wot starosty abo načolnika (to bě nazwučowar) w jednoće hač k wodźacym funkcijam we Łužisko-serbskim sokołskim zwjazku skutkowachu wučerjo kaž Feliks Hajna, Arnošt Holan, Filip Jakubaš, Ota Jurak, Jan Meškank, Michał Nawka, Pawoł Pjetaš, Jurij Słodenk, Herman Šleca, Jurij Wjela a druzy.

Mjez katolskim resp. ewangelskim duchownstwom sahaše nastajenje k Sokołej wot zjawneje zwjazanosće přez tolerancu hač k napřećiwnemu wustupowanju. Z ewangelskeje strony mamy dotal přemało faktow. Symboliske njech je měnjenje fararja Jana Křižana z Klukša, kiž jako tehdyši předsyda Domowiny na sokołskim zarjadowanju 1. měrca 1931 w Lichanju młodźinu do sobudźěła za narod namołwješe.1 W slědowacym wěnujemy so přikładam z katolskeho duchownstwa hač do 1933.

Pater Romuald chwali Sokoł

21. septembra 1924 zetkachu so Sokoljo ze 14 jednotow w Pančicach k prěnjemu zwjazkowemu zlětej. Wobsah programa bě swjedźenski nyšpor.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lětstotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wu­slědki předstajić a zdobom přeprošujemy ke kritiskej debaće wo zakładach načasneje serbskeje kultury.

Kak spušćomny je naš stawiznopis? Z tutym prašenjom njezaběraja so jenož historikarjo, ale tež cyły rjad powšitkownje stawiznisce zajimowanych čitarjow a čitarkow. Při tym njeje spušćomnosć žadyn kriterij, kotryž by so lochko zrozumił abo zapřimnył. Proste zwěsćenje lětoličbow a rozprawow kaž tež dodźerženje chronologiskich wotběhow njezamóžetej tutomu kriterijej dospołnje wotpowědować. Skerje sej studij stawizniskich žórłow a pojednanjow tež kritiske rozestajenje z pozadkom nastaća spisow žada, tak zo so wotpowědne wliwy knježacych towaršnostnych poměrow a ideologiskich konceptow při hódnoćenju wobkedźbuja. Sćěhowacy přinošk ma tole na přikładźe z prěnjeho zwjazka »Stawizny Serbow« demonstrować. Jedna so wo naratiw »Serbow dobyća«, kotryž powěda wo dobyćerskim boju serbskich kmjenow přećiwo Němcam w srjedźowěku. Dwě ludowej episkej pěsni – hornjoserbska »Serbja so do Němcow hotowachu« a delnjoserbska »Naše gólcy z wójny jědu« – měještej jako swědstwje fungować. Jan Rawp hódnoćeše jej jako »reminiscency z časa politiskeje njewotwisnosće«.1 Z ilustraciju tutoho časa sta so pjerorysowanka Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Naši hólcy z wójny jědu« (wokoło 1926), kotraž pokaza dobyćerskeho pana na konju, kotremuž wobrónjeni wojacy sćěhuja. Woni stuleneho jateho w putach ze sobu wjedu.

Jaroměr Hendrich Imiš (1819–1897) a jeho »Der Panslawismus­, unter den sächsischen Wenden (...)« před pozadkom słowjanofilstwa 19. lětstotka1

W mnoho srjedźowěkowskich chronikach stej etniska bliskosć Słowjanow a jich rěčna přiwuznosć naspomnjenej. W 16., 17. a 18. lětstotku zastupowachu w słowjanskim swěće spisowaćeljo, chronikarjo, historikarjo, słownikarjo a gramatikarjo ideju słowjanskeje zhromadnosće.

Pod zapřijećom španiska gripa rozumi so pandemija influency, kotraž so w třoch žołmach po cyłym swěće z powyšenej ratu letality jewi. Pomjenowanje španiska gripa złožuje so na wubuch chorosće w Madridźe w pózdnjej meji 1918. Dźensa so z toho wuchadźa, zo pochadźeše tuta influenca prěnjotnje z USA. W Němskej wužiwaštej so za to pomjenowani »Flandern-Fieber« abo »Blitzkatarrh«, jendźelsce pak husto »three-day-fever« abo »purple death«, dokelž so koža potrjechenych pobrachowaceho kislika dla husto ćmowomódrje barbi. Prěnja žołma chorosće jewješe so w nalěću 1918 a w juniju so w němskich časopisach z wjerškom prěnjeje žołmy wo tym pisaše. Druha žołma w nazymje samsneho lěta bě po zdaću hórša, hladajo na ličbu smjertnych woporow. Za Němsku trochowaše so, zo dwaj wot třoch wobydlerjow schorještaj. Hladajo na smjertne wopory njebě třeća žołma, kotraž wubuchny w februarje lěta 1919 we Wulkej Britaniskej, tak sylna. Wona rozpřestrě so w meji do druhich krajow, doniž njezachadźeše 1920 w Americe a Europje.

Jara wysoke mnóstwa smjertnych woporow w relatiwnych ličbach, přirunujo ze zapadnymi krajemi, žadaše sej španiska gripa w južnych krajach a kolonijach. Dohromady sta so 50 do 100 milionow ludźi z woporom pandemije, wjac hač direktnje přez Prěnju swětowu wójnu.1 Spěšnosć wupřestrěća gripy zwisowaše z wutworjenjom swět přesahowaceje transportoweje a komunikaciskeje syće za zastaranje frontow w Europje za čas wójny2.

Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.

Prěni nam dotal znaty serbski napis na materielnym objekće steji na wazy Jana Gelanskeho z Hodźija a pochadźa z lěta 1735. W dalšich lětdźesatkach sćěhowachu serbske napisy předewšěm na narownych pomnikach, ale tež na zjawnych twarjenjach a w priwatnym wobłuku.1 W běhu 19. lětstotka jewja so serbske napisy w přiběracej měrje tež we wuhotowanju cyrkwjow w katolskich kaž ewangelskich wosadach Hornjeje Łužicy. Při tym zapřijachu so tež zwony na cyrkwinskich wěžach, kiž běchu w předchadźacych lětstotkach pak z łaćonskimi pak z němskimi tekstami wuhotowane. Po rjedźe jich nastaća maja so w přinošku najstarše zwony ze serbskimi napisami předstajić.

Zwón w Radworju z lěta 1835

Dalokož dotal znate, bě Radworska wosada prěnja, kiž wobsedźeše zwón ze serbskim napisom. Jednaše so wo mały z dohromady třoch zwonow tehdyšeje farskeje cyrkwje při nawsy, kotrejež wołtarnišćo dźensa jako sakralny muzej słuži. Na jeje wěži bě so 18. apryla 1835 srjedźny zwón puknył, na čož da jón wosada hromadźe z małym zwonom do zwonylijernje Friedricha Gruhla w Małym Wjelkowje, hdźež buštej wobaj za 196 tolerjow nowej latej. Na srjedźnym zwonje stejachu nimo lětoličby 1835 mjena kolatora, biskopa, fararja a wučerja. Mały zwón pak bu ze štučkomaj w němskej a serbskej rěči, kóžda po štyrjoch linkach, wuhotowany. Swjatočne poswjećenje noweju zwonow wotmě so 7. februara 1836 w Radworju.

W lěće 1933 na horje Mužský w Čěskim raju

Na puću na wjeršk Mužský wyše čěskeho města Mnichovo Hradiště wita wot lońšeho julija informaciska taflička turistow. Tuta dopomina na to, zo bě hora w zašłosći něšto króć městnosć manifestaciskich zhromadźenjow. Loni bě tomu 150 lět, zo spjećowachu so čěscy politikarjo 11. julija 1869 přećiwo dwě lěće staremu rakusko-wuherskemu wurunanju. Njejednaše pak so wo jónkrótnu podawiznu. Spočinajo w lěće 1868 ze zhromadźenjom pod horu Říp, zwotkelž kamjeń za twar Narodneho dźiwadła w Praze pochadźa, rozšěri so w čěskich krajach tak mjenowane lěhwowe hibanje (táborové hnutí) manifestaciskich politiskich zetkawanjow. Tute wotměwachu so prawidłownje na pomjatnych a wuznamnych horach. Mužský, markantny wosamoćeny wjeršk nad Jizeru, poskićeše so jako idealne městno za podobne zetkawanja. Tu manifestowaše so tež runoprawosć čěšćiny a němčiny w lěće 1900, w lěće 1919 woswjeći so tu nastaće republiki a w lěće 1928 so jeje dźesaćlětne wobstaće wopomni.

Bjez wulkeho přehnawanja móže so manifestacija na wjeršku Mužský jako zakładny kamjeń abo samo mytiski dypk modernych serbsko-čěskich poćahow mjenować. Hačrunjež so pola podawiznow z wjace hač 30.000 wosobami, kotrež wustupowachu hnydom po zetkanju, jara přehnawa (w lěće 1935 pisa hłowny organizator zetkanjow, zastojnik Miloslav Škoda z čěskeho města Mladá Boleslav w brošurce Tragiske serbske prašenje, zo zetkachu so na městnje »přez 20.000 ludźi z Jizerskeje kónčiny«), jednaše so z přehladom wo najbohatšu wopytanu zjawnu narěč k podpěrje Serbow. Tutu přetrjechichu najskerje hakle w lěće 1945 manifestacije ze žadanjom wo přidruženje Hornjeje a Delnjeje Łužicy k Čěskosłowakskej.

Što su wuměnjenja a wuslědki serbskeho stawiznopisa w druhej połojcy 20. lět­stotka? Mały rjad přinoškow zaběra so z nastaćom štyrizwjazkowych »Stawi­znow Serbow« a ze stawiznopisom w šěršim zmysle. Chcemy nowe slědźenske wuslědki předstajić a zdobom přeprošu­jemy ke kri­tiskej debaće wo zakładach načas­neje serbskeje kultury.

K płodej zezrawjene lipowe kćenje pyši wobalku knihi, kotraž wuńdźe w na­zymje 1945 we Warnoćicach a měješe jednory kaž programatiski titul »Srbská Lužice. Severozápadni hlídka slovanská«.1 Njebě to wosebitu kedźbnosć zbudźacy a tola wurjadny podawk. Na 138 stronach prezentowaše awtor Jiří Kapitán (1901–1980) powědančko před dołhim časom do njeswobody storče­­­neho a hač do dźensnišeho pod nje­přećelskim nadknjejstwom Němcow žiwe­ho serbskeho luda. W čěskej rěči rysowaše kontury Łužicy, wopisowaše zwjazanosć Serbow z krajinu wot wob­sy­dlenja hač do dźensnišeho jako měr­liwu koeksistencu, rozprawješe wo narodnym wo­zrodźenju Serbow a wo zdźěla namócnym potłóčowanju přez Němcow. W nimale bibliskim wobrazu přispomni awtor: Je na času, Serbow z wotročstwa a njeswobody dowjesć do swět­łeho přichoda. Z jich wuswobo­dźenjom z rozpadankow přemóženeho agresora, Němskeje, móže cyłe Słowjanstwo wozrodźenje a zjednoćenje swjećić. Tak daloko, tak derje. Naratiw jako tajki skići mało překwapjaceho. Nje­dźiwajcy toho w mjezywójnskim času zajim čěskeje towaršnosće na wosudźe Serbow chětro stupaše. Zamołwitej za to běštej Towarstwo přećelow Serbow a politiska relewanca mjeńšinoweho prašenja. Ideja čěskeje bratrowskeje pomocy kaž tež funkcija Serbow jako sewje­rozapadna prědnja straža Słowjanow zajim powyšištej. A skónčnje bě tež žadosć­ za nowym časom, w swobodźe a bjez horja, hladajo na poražku Němskeje a nacionalsocializma, zrozumliwa.

Spočatk lěta wjedźeše měšćanska wodźerka skupinu přez nutřkowne město, pokazujo jim zajimawostki a powědajo lóštnje tójšto »bajkojteho« wo zašłosći Budyšina. Po puću zasta před domom čo. 2 na Mjasowych wikach, natwarjeneho 1670 wot »Hans Bejnádä«, kaž to fonetisce šěroko wurjekowaše. Powědaše, zo bě jara zamóžny a wuspěšny překupc, štož je tež widźeć na bohaće wozdebjenych železnych durjach chěže. Wo serbskim pochadźe ničo njepraji, bě drje – hladajo na nałožowanu fonetiku – skerje přeswědčena wo jeho francoskim, na kóždy pad pak němskim pochadźe.

Zo nimaja jenož turistiscy přewodźerjo, ale tež samy Budyšin – wobydlerjo runje tak kaž zarjady – swoje ćeže ze serbskimi korjenjemi a stawiznami města, pokazuje nam měšćanski muzej runje tak kaž turistiske flajery, krótke a dlěše přehlady stawiznow města. Nihdźe njejewja so Serbja jako zamóžni byrgarjo. Tak rěka w flajeru »Bautzen – Geschichte entdecken ...« na druhej stronje: »Seit Jahrhunderten leben hier Deutsche und Sorben, ein kleines slawisches Volk mit eindrucksvoller Kultur. Tausende Besucher kommen jedes Jahr zu den Osterreiterprozessionen oder erleben mit, wie die kunstvoll verzierten Ostereier entstehen.« A na časowej tabulce str. 12: »3. Jh. ostgermanische Besiedlung / 7. Jh. Einwanderung slawischer Milzener.« Wothladajo wot toho, zo lědma někajki turist abo domoródny »slawische Milzener« z nětčišimi Serbami wjaza, posrědkuje so zaćišć, zo zapućowachu Serbja do wot Němcow kultiwěrowaneho a znajmjeńša hišće zdźěla wobsydleneho teritorija. To je wšo. Zo za 3. lětstotk naspomnjeni Germanojo z Budyšinom ničo činić nimaja, to spisaćelow njewadźi. Wažniše drje je pokazać, zo je to němske město, hewak bychu tola tež mjenowali tu prjedy zasydlene ludy kamjentneje, bronzoweje a železneje doby?! Tute nastupajo stawizny Budyšina dźiwne mjenowanje Germanow saha wróćo na wot spočatka 19. lětstotka hač přez nacistiski čas wjedźene diskusije wo wobsydlenju Łužicy – konkretnje: štó bě tu prjedy: Serbja abo Němcy? Nastupajo njepřetorhnjene zasydlenje Budyšina su to wězo Serbja, štož pak so nacionalistiskim a šowinistiskim Němcam njelubješe a traš tež někotremužkuli dźensa njespodoba. Zo so tuta diskusija pod ruku (hlej naspomnjene a dalše wobłuki) hišće dźensa dale wjedźe, je wjac hač absurdne.

Alojs Andricki funguje jako rjek we wše­lakich historiskich epochach. Při tym wobkedźbujemy rozdźělne naratiwy a připisowanja, předstawy wo wosobje Andrickeho sylnje wariěruja. We wjace hač sydom lětdźesatkach, njepo­srědnje po Druhej swětowej wójnje, w socialistiskej towaršnosći a po politiskim přewróće 1989 hač do dźensnišeho pak naratiw Andrickeho na wuznamje zhubił njeje.

Dnja 23. jutrownika 1946 zetkachu so serbscy studenća prěni raz po wójnje w Radworju. Při tutej přiležnosći wotkrychu při Křižnej cyrkwi k česći swo­jeho poslednjeho předsydy Alojsa Andrickeho taflu z tekstom: »Měšnik boha wjeršneho / Wojowar za čłowjestwo / Martrar ludu serbskeho / Budźićer bě młodźiny«. W kotrym duchownym kon­teksće so tute prěnje zetkanje wotmě, pokazuje so w jednym w žnjencu samsneho lěta wozjewjenym přinošku studenta Błažija Nawki w časopisu Naše Nowiny – Łužiskoserbski časopis. W nim so dźakownosć serbskich studentow napře­ćo Čerwjenej armeji jako wuswobodźerce Serbow wupraja: »Dobyćerske wójska ›Čerwjeneje Armady‹ su přez zničenje němskeho fašisma a imperializma tež nam łužisko-serbskim stu­­dentam zmóžniłe zjawne skutkowanje we łužisko-serbskim narodnym hibanju. Nacisća zakazachu nam wšě dźěło a prócowanje we Łužicy. Poslednjeho hłowneho staršeho bywšeho ›Zwjazka Łužisko-Serbskeho Studentstwa‹, Alojsa Andrickeho, tyknychu do koncentraciskeho lěhwa w Dachauwje, hdźež wón 3.2.1943 martrarsku smjerć wumrě.« (15.8.1946, str. 6). Wotwobaranje mrěća serbskeho naroda přez słowjanskich bratrow wopisuje so jako fanal noweho, swobodneho narodneho žiwjenja. Studentski angažement njeposrědnich powójnskich lět wuznamjenja so přez syl­ny­ serbski narodny impuls, kiž so pře­ćiwo němskemu nadknjejstwu měrješe a so za słowjansku zwjazanosć wupra­ješe. W lětach 1946 do 1948 bě Andricki idol serbskeje powójnskeje młodźiny, »generacije natwara« młodych ludźi, kiž běchu so srjedź dwacetych do srjedź třicetych lět narodźili a kiž běchu dźesać do dwaceći lět młódši hač Andricki. Někotři z nich znajachu jeho hišće wosobinsce. Wopominachu jeho hłownje jako něhdyšeho předsydu serbskeho studentskeho towarstwa.

Štyrizwjazkowe wudaće »Stawiznow Serbow« je prěnje wobšěrne a lětstotki přesahowace předstajenje serbskich stawiznow a z tym centralny měznik w serbskim stawiznopisu. Cyłkownu powahu a awtoritu štyrjoch zwjazkow podšmórnje paralelne serbske a němske wudaće kaž tež wysokokwalitatiwne a bohate wuhotowanje. Płatowa wjazba a škitna wobalka, přemysleny typografiski a ilustraciski koncept pokazuja hižo na prěni pohlad, zo jedna so tule wo starosćiwje a z wjele angažementom a resursami přewjedźeny projekt wšelakich akterow. Awtorski kolektiw wokoło Jana Šołty, Měrćina Kaspara, Jana Brankačka a Frida Mětška bě znosył hač dotal mało znaty wobrazowy material kaž karty, rysowanki, fota, reprodukcije atd. a zmóžni čitarjam z tym tež wizuelny přistup k serbskim stawiznam. Z tym twori štyrizwjazkowe wudaće »Stawizny Serbow« zdobom bohaty fundus wobrazoweho materiala. Z tutoho su mnozy awtorojo a wuhotowarjo slědowacych wopisanjow serbskich stawiznow w knihach, wučbnicach, nastawkach a wustajeńcach čerpali.

Štož kritiskemu čitarjej hižo do politiskeho přewróta napadny, to konstruktiwne čitanje »Stawiznow Serbow« dźensa poćežuje, haj znjemóžnja. Interpretaciske kategorije, duktus a wokabular wudaća skutkuja na spočatku 21. lětstotka cuze a hołe. Na kóždej stronje so stawiznopis jako legitimacija tehdyšeho politiskeho porjada a jednanja wopokaza. Marxistisko-leninistiski swětonahlad wuchadźa z jasneho historiskeho wotběha, namaka jednozmyslne wotmołwy a pokazuje dokładny směr do přichoda.

Mladoboleslavska sokołska župa Fügnera a započatki serbskeho­ Sokoła

W měrcu 1933 – potajkim měsac do toho, zo nacistiski režim Serbski sokołski zwjazk k tomu nuzowaše, so rozpušćić; tola hižo po konfesionalnym rozpačenju, kotrež woznamjenješe faktiski rozpad jeho činitosće – reziměrowaše Josef Maštálko (1876–1950) na stronach župneho łopjena Ruce čěsko-serbske sokołske aktiwity. Maštálko bě funkcionar sokołskeje župy Fügnera z Mladá Boleslava a hižo wjace hač dźesać lět zamołwity za poćahi k serbskemu Sokołej. W swojim teksće tuž njelutowaše ze sebjekritiku: »Dyrbimy přidać, zo mamy sami wulku winu na tym, zo smy bratrow we Łužicy zanjechali, kotřiž ćežkich wuměnjenjow dla njemóžachu k nam přińć. Naše styki běchu hłownje wobmjezowane na inteligencu – ale lud wo tym wjele njewědźeše« (3/1933).1

Z jeho słowow klinči hórkosć nad tym, zo njebě so serbskemu Sokołej najebać čěsku pomoc poradźiło narodnu mysl mjez Serbami bóle rozšěrić. Maštálkej drje zdachu so poćahi župy Fügnera ze serbskim Sokołom z perspektiwy lěta 1933 podarmo być, my wšak njemóžemy z jeho rezignowacymi słowami scyła přezjedni być. Župa Fügnera přewodźeše mjenujcy serbski Sokoł po cyłej dobje jeho mjezywójnskeje eksistency. A tutón zhromadny puć je zajimawy.

W času politiskeho přewróta 1989/1990 steješe stawiznopis NDR w fokusu towaršnostneje kritiki, wšako słušachu historikarjo sobu do system nošaceje elity w dobje socializma. Jich slědźenja so jako ideologiski instrument bywšeje diktatury zasudźichu. Tuta kritika poćahowaše so na wšitke časowe doby a discipliny stawizniskeho slědźenja. Na kóncu dowjedźe to k tomu, zo so na nimale wšitkich stawizniskich wotrjadach při uniwersitach w nowych zwjazkowych krajach dotalni historikarjo z přistajenja pušćichu a městna so z nowymi ludźimi ze starych zwjazkowych krajow wobsadźichu, wšojedne hač jednaše so wo archeologiske, zažnostawizniske, srjedźowěkowske abo nowšostawizniske slědźenišća. Trochu hinak wuwiwaše so rozestajenje w nastupanju serbskeho stawiznopisa. Kritika poćahowaše so wosebje na slědźenja wo 20. lětstotku a tu předewšěm na slědźenja wo dobje po 1945. Tak pokaza so hižo na zarjadowanju Serbskeje narodneje zhromadźizny kónc 1989, hódnoćejo štyrizwjazkowe »Stawizny Serbow« z jedneje strony na šěroku materialowu bazu wo dobje wot započatkow hač do 1917 w zwjazkomaj 1 a 2, z druheje strony so žadaše, zwjazk 4 wo dobje po 1945 dać do makulatury.

Njeznata serbska rukopisna kniha z Texasa

W januarskim čisle lońšeho Rozhlada pisach pod nadpismom »Mały Wjelkow – centrum serbskeho pismowstwa we 18. lětstotku« wo wažnej róli nabožneje literatury za wuwiće serbskeho pismowstwa. Jedna z centralnych tezow nastawka je, zo bě 18. lětstotk, kotryž so husto jako prěnja wulka doba serbskeho ćišća charakterizuje, we wulkej měrje zdobom čas serbskich rukopisow. Wosebje w Małym Wjelkowje a w kruhach zbudźenych Serbow so wulke mnóstwo rukopisneje literatury produkowaše a šěrješe. Wjetšina tutych manuskriptow ma so podobnje kniham jako zjawne pismowstwo wobhladować a docpě šěroke čitarstwo resp. připosłucharstwo. We wšelakich nabožnych, wosebje Ochranowskich kruhach běchu rukopisy samo prezentniše hać ćišćana serbska kniha.1 Rozmach rukopisneho pismowstwa bě wusko splećeny z runočasnym rozwićom serbskeho knihićišća, serbski knihićišć a produkcija manuskriptow so mjez sobu płódnje wobwliwowaštej. Nadrobnišo pišu wo tutej tematice w nastawku »Bibel, Traktat und Handschrift – sorbische Lesewelten im 18. Jahrhundert. Leser und Lektüre im Spiegel der herrnhutischen Überlieferung«, kiž je w prěnim čisle Lětopisa 2019 wušoł.

Jako nazhonity nakładnik wědźeše Měrćin Benada, do čeho bě so dał. »Bjez wojowanja přećiwo wšěm zadźěwkam njeje dotal ani jedna kniha wušła«, přeradźi Klausej J. Schillerej, projektowemu koordinatorej »Stawiznow Serbow«, w meji 1974. Někotre tydźenje zašo bě prěni z wosom manuskriptow (druhi zwjazk, němsce) do sadźby šoł. Hač k dokónčenju štyrizwjazkoweje twórby dyrbjało hišće pjeć lět trać. Předwidźiwje přihotowaše nawoda Ludoweho nakładnistwa Domowina kolegu Instituta za serbski ludospyt na intensiwne zhromadne dźěło a so bojownisce rozžohnowaše: »Do boja – zdar!«1

»Knihi maja swój dóńt« rěka znate wuprajenje łaćonskeho gramatikarja Terentianusa Maurusa, a to płaći we wosebitej měrje za tajke knihi, kotrež wuńdu pod restriktiwnymi politiskimi wuměnjenjemi, za literaturu w dohladowanskich statach a totalitarnych diktaturach. Dołhi a wobćežny nastawanski proces štyrizwjazkowych »Stawiznow Serbow« wobswětla móžnosće a wobmjezowanja knižneho nakładnistwowstwa NDR. Na jeho přikładźe da so eksemplarisce pokazać, kajku odyseju měješe někotryžkuli knižny manuskript přetrać, prjedy hač dóńdźe do ćišća a skónčnje do knihikupstwa. Na bojach wo wozjewjenje »Stawiznow Serbow«, kotrež Benada Schillerej w meji 1974 připowědźi, běchu hnydom wjacore strony wobdźělene: awtorojo, institut, Akademija wědomosćow, nakładnistwo, Domowina, SED a statne organy. Wšě běchu zapřijate do kompleksneho procesa z oficialnym mjenom »Druckgenehmigungsverfahren«, kotryž móhli pak tež prosće censuru mjenować.