Smy we wójnje. Chto »grajo« sobu? A chto nic? Co cyniś?

Ja gronim »Ně!«. Cu spomnjeś na jadnu baseń nimskego basnikarja Ferdinanda Freiligratha z lěta 1848. Ow, kak wón pšawje ma!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ móžoš!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ coš!

Raz pśiźo cas, raz pśiźo cas –

pśi rowach stojš a jěrosć cujoš.

FERDINAND FREILIGRATH

    serbski: INGRID HUSTETOWA

wurězk z basni »O lieb, solang du lieben kannst« ze zběrki »Zwischen den Garben«, 1848

Jako so wójna znowa rozžehli,

wołachu woni, zo měli so derjeměća wzdać.

Potom nam kiwa dobyće, překrasne dobyće!*

Basnik zapyri radostnu zahoritosć za kraj.

A hrimacy přiklesk wuzběhny nuzu

ze wšěch platformow na wěčnu zbóžnosć.

Na česć wotrjeknjenja bubnowaše

zelena wutroba zrozumjenje za žratwu třělbow.

K rowu přewodźachu strachule pacifizm.

Njewinowata duša je na wšě časy noze

zwróćiła, jako so ze zakopa bojownikow

spyta sama podarmo wudrapać.

Křidło triptychona so hižo paleše, jako so

samotny wobhladowar wopraša, čemu

w Albertinumje přeco hišće měr knježi.

2022

BENEDIKT DYRLICH

* rjadka z basnje »Lied an alle« Richarda Dehmela z lěta 1914

Wróćo zhladujcy

Pohlad wróćo je stajnje tež pohlad do fotografiskeje zańdźenosće. Při tym nimaja jenož wobrazy swoje wosudy, ale tež jich wobsah.

Mjezwoča so modlacych mužow njeběch ženje widźał. W 1960tych lětach w mošeji w srjedźnej Aziji fotografować, bě skoro njemóžne. Přirunowanja so prawje njehodźa, ale situacija bě podobna kaž fotografowanje ze šmóratkom w swójbnej sawnje.

Wosud našeje swójby bě wróćo zhladujo wjace hač tři lětdźesatki w nowym měsće w Halle spočatnje jara spokojace: w symboliskich wysokodomach z młu a wubiwacymi štomami prědku. Kóždy mólički róst w nowym měsće smy kedźbliwje a wobškitujo přewodźeli. Dźensa je bolostnje, hdyž so tute městna a jich wobydlerjo w zjawnosći a zdźěla w medijach na wothódnoćace wašnje pokazuja.

W lětomaj 1968/69 je mi centralna rada Swobodneje němskeje młodźiny dwě studijnej jězbje do Sowjetskeho zwjazka zmóžniła, štož běše darmotnje. Pućowanska agentura Intourist organizowaše lěty, přenocowanje a zastaranje. Wo fotografiski wšědny dźeń na městnje dyrbjach so sam starać. To njebě jenož kóždy dźeń, ale kóždu hodźinu wužadanje. Dorěčane bě, zo mam z kóždeje jězby 20 fotow w formaće 30 x 40 cm wobrazowej galeriji młodźinskeje organizacije wotedać. Bjez směrnicow, bjez dorěčenja.

Směr pokazowacy

Kóžde lěto 26. oktobra swjeći Awstriska jako narodny swjaty dźeń »statne zrěčenje«. Měnjene je z tym historisce wažne dojednanje, jako je so Awstriskej 1955 poradźiło ze Sowjetskim zwjazkom jako dobyćerskej mocu Druheje swětoweje wójny něšto podobne kaž měrowe zrěčenje zwěčnej neutralitu wujednać. To je wulki podawk za Awstrisku, kiž je so 1995 składnostnje 40. róčnicy wujednanja wosebje swjećił.

»Österreich-Werbung« je wliwapołne statne předewzaće a je ze mnu k 40. róčnicy wo ideji rěčało, hač móhli wo plakaće z poćišćanej zadnjej stronu k temje »neutralna Awstriska« rozmyslować. Nic zwjeršnje – přećelnosć a rjanosć měještej so zapřijeć. Njeje jednorje za tajku temu wobrazliwje sćěhujomnu formu (z fantaziju) nańć.

Z awstriskimi narodnymi barbami čerwjene-běłe-čerwjenje je mi tutón »do wšěch směrow wotewrjeny« wobraz do mysli přišoł. Jón mějach tehdy we wobstatku. Tajkele něšto njefotografuješ na skazanku! Wšitcy na plakaće wobdźěleni su symboliku za Awstrisku zrozumili. Zastupnicy knježerstwa bohužel nic: »Awstriska njeje republika w dźunglu štomow.« Kćějate krajiny mějachu w pozadku widźeć być – cituja tam rady hrónčko Helmuta Kohla wo němskej jednoće!

»Tu mataj přeprošeni za wotewrjenje wustajeńcy. Ekstra za waju.«

»Što wustajeja? Swinje? Konje? Nukle?«

»Papa, prošu, njeměj so kaž někajki bur.«

»Ale Weronika, papa a ja smój přeco buraj byłoj. Njehańbujemoj so, zo smój buraj.«

»To njejsym měniła. Je to wuměłska wustajeńca. Molerstwo. W galeriji, w kotrejž wot njedawna dźěłam.«

»Ach, wuměłstwo! Galerija! My njejsmy hłupi, Weronika! Mama a ja hižo dawno wěmoj, zo je wuměłstwo doskónčnje mortwe. Wotbyte do wšeje wěčnosće. Što ma nam wuměłstwo hišće rjec? Dźensa móže kóždy roboter lěpje rysować hač čłowjek. Samo wopicy hižo moluja. Drje bjez zmysła, ale to tehdy tež žanu wulku rólu hrało njeje. Jako je wuměłstwo hišće něšto woznamjenjało.«

»Handrijo, njejsym scyła wědźała, zo je wuměłstwo wotemrěło. Hdy da to bě? Je wo tym něšto w nowinje stało?«

»Regina, swětło mojeju woči, tajke něšto njesteji w našej nowinje. Naši ludźo­ dyrbja přeco hišće do wuměłstwa wěrić. A nic jenož do njeho.«

»Wostaju wam kartce tu a wój čińtaj, kaž chcetaj.«

»Ja wěrju přeco hišće do wuměłstwa, to je něšto rjane, něšto tróštne. Njemóžeš jenož warić, žehlić a nakupować. Druhdy dyrbiš so tež wočerstwić. Ja tam zawěsće póńdu. To sej twoja mać raz popřeje.«

Wobraz

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Žeńska stoj, do swójich myslow zanurjona, pśed wobrazom. Krajina. Woblico žeńskeje jo napněte, casy guba se giboco, wócy se pśizacynjatej a wóna sebje šwyrnjo włose z coła. Śańki póśichy dych se młogi raz zatkajo. Wobraz ju njepušćijo. Co wóna wiźi? Dla cogo jej ten wobraz nacynijo?

Co to jo na tom wobrazu? Wóna njerozmějo. Gódarne formy, zběžone kontury, změšane barwy. Depresiwnosć. Chto ga móžo w takich pustych stronach žywy byś? Chto ga take něco mólujo! A za co! Źo jo dobra naźeja?

Žeńska zacynijo wócy a padnjo do sebje.

A słyšy śichučki, wabjecy głos. To jo Klara. Žeńska se pósmjejknjo. Wóna buźo se z Klaru wulicowaś. Naraz, z wobrazom na sćěnje a we sebje, žeńska wiźi a słyšy tužne a rozmyslowate tšojeńka.

Něchten źo pó se wijucej wuteptanej sćažce ku groblicce. To jo stary lutk. Wón něnto bydli na kšomje góle, blisko milinaŕnje. Jogo tamne, tencasne górkate bydło su jomu zebrali. Wón jo ducy na woglěd k swójomu pśijaśeloju wódnemu mužoju a jogo familiji. Co se pšašaś, kak se jim źo, z togo casa ako něga jasna a swětła groblicka wěcej tak luštnje njepluskoco, ale jano hyšći pšosto a głušnje se wlaco. Wóda jo brudna. Wódne źiśi tam rad wěcej njegrajkaju.

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Mjez lětomaj

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Sym sej swoju najlěpšu zymsku drastu woblekła. Na njej lěpi šarm NDRskeje mody. Nimam hišće ničo lěpšeho w kamorje. Na nastupišću Drježdźanskeho dwórnišća ćěri mi lódzymny wětřik sylzy do wočow. Wobhladuju sej sobujěducych, po našich woblečenjach smy přeco hišće ći z wuchoda. Přede mnu lěze młoda žona w tołstych škórnjach z kožuškom wokoło kromy te por metalowych schodźenkow do zymneho ćaha. Stupa kedźbliwje, pomału. Wobroći so a kiwnje. Mje huška, njech so kusk do spěcha ma. Wětřik hrabnje za mojej rukajcu a ćěri ju wróćo na nastupišćo. Dyrbju hišće raz po schodach dele. Čepl tola! Moja pućowanska toša steji hižo zhubjena w ćahu. Smy tu wšitcy někak zhubjeni. A nichtó na nikoho nječaka. Ćah nječaka. Nic, zo hišće bjez mje wotjědźe. My wšitcy chcemy z ćahom za hranicu, kotraž wjac njeje. Ći, kiž na nas čakaja, su naši lubi w tamnym dźělu Němskeje. Su so něhdy na ilegalne abo ze zadźěwkami na legalne wašnje bjez nas do zapada dóstali. Jich hłosy při telefonach susoda, jich stysk za nami w cuzej wokolinje. Nětko naša wćipnota na to cuze, to nowe, ze startoweho dypka zwučeneje domjaceje přitulnosće.

Spušćiś wuteptane sćažki jo droga k sebje.

Na słyńckowatem nazymskem dnju drogujom pó gónach, pólach a pólinach. Ja sama. To lubujom, pśeto pśi tom móžom swójim myslenjam šyroku drogu daś a sama se do sebje zanuriś. Drogowańska sćažka jo mě derje znata, som tam cesto ducy. Mam rad to, což jo mě znate. Mam rad, jo pśecej zasej zmakaś. Toś njamóžom se zabłuźiś. Stakim drogujom ze swójim małym nakśebjatnikom z prowiantom a piśim na kśebjaśe. Za wěsteju chylu womucnjejom.

Na małej wušynje se sednjom kaž pśecej na stary pjeńk, něco jěm a pijom, se rozglědujom a mykocom do južo słabšego słyńca. Mrokawy se ześěguju a pómałem se změrka. Jo, dejała se wupóraś na domojdrogu. Stanjom, ­scynijom nakśebjatnik na kśebjat, rozglědujom se zasej, aby se rozsuźiła, pó kótarej sćažce dalej.

To zawupytnjom górcycku dołoj w krickach pódla małego zarosćonego ­kališća něco se błyskotaś. To pjerwjej hyšći žednje njejsom zawupytnuła. Wóno mě wabi a pśiwabijo. Źom tam.

Małe stwórjeńko z wjelikim kłobykom, w škórnjach a kamzolu, z małym błyšćecym kašćikom w ruce! Ja strowim, wóno pśijaznje nygnjo a mě chylu wobglědujo. Som pitśku njeměrna, pśeto jogo wócy pód kłobykoweju kšomu se błyskatej kaž małe błyski pógrima. Chylam wócy a glědam narska na kašćik w jogo ruce.

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Čerwjeny štom

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

njeměr lěha na swětlinje

drjewo jaskrawe

chila so

k žołmam zdychnjenja

we wokomiku bliženja

je čerwjeń njesćerpna

sćinuje wobličo holiny

moch zastona

hat so zatorhnje

w šumje mikoce wjeršk

łoskotaja łopješka pótne

do stwjelcow huškaja

dźiwje sony barbiča

štomy znazdala

blady šěrja

scena w lěsu

žada kulisu

MĚRANA CUŠCYNA

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Sada kaž kaskada

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Sada kaž kaskada: Doniž přepozdźe njeje. A swět jenož hišće pusćina z pěska a plastika. Wot wusmahnjeneje čłowječeje kreje wočerwjenjeny pěsk a rozpadanju so spjećowacy plastik. Twórba zmylkow žiwjenja, hódna wěčnoh wopomnjeća, ale prošu njewospjetowanja.

Je to sada kaž kaskada, hdyž so polarne kónčiny pozhubja a z nimi energiju słónčnych pruhow wróćo mjetace běłe płoniny. Jenož běła plastowa třěska zwostawa.

Je to sada kaž kaskada, hdyž lodowcy roztawaja a jich słódku krej do selowych morjow wuliwaja, zo motor so přewalacych wodźiznow zakašluje a wjaznje. Jenož módra plastowa třěska zwostawa.

Je to sada kaž kaskada, hdyž trajnje zmjerznjene bahnja roztawaja a z nich njehaćene dalše płunojte woćoplenje twocha. Jenož bruna plastowa třěska zwostawa.

Je to sada kaž kaskada, hdyž suche wětry kerki a lěsy zamiškrja a składowany wuhlik zaso z kislikom woženja. Jenož čerwjena plastowa třěska zwostawa.

zynk něhdyšich domow nošu we sebi

drjewo wrotow majka mój słuch

a běłosć škleńčanych wočow jelenja

kotryž nad zachodom wisa wupjelnja

přeco časćišo moje sony

wopojenosć njezapomniteho procha

šćipa kwětki w staromódnych zahrodach

w kotrychž kročele křipja

kaž na drjewjanych špundowanjach skromnje wuhotowanych

kóždy raz hdyž sym sam

wobkružu swój něhdyši dom

w kotrymž bych će rady widźał jenički raz

poměrnje a woměrje

zo by mi na přeco dosahało

mój něhdyši dom

natwarić njeje dosahało

kaž twojim pohladnjenjam njedosahaše

mje widźeć

mój něhdyši dom

w kotrymž swoje dźěćatstwo schowach

prjedy hač woteńdźech

a do kotrehož wjace nutř njepřińdźech

ženje wjac

Temeswar, 1977 Traian Pop Traian

do serbšćiny přebasniła: Dorothea Šołćina

»Přewjele ze swojich wunamakankow a wudobyćow přeradźić,

je jedne a to same, kaž so wupłodow swojeje wunamakarskeje

bohatosće wzdać.«Filippo Brunelleschi (1377–1446)

Jan Buk – wuměłc a wučer

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Serbska šulska zhromadnosć w Budyšinje 1960-tych lět njebě mała, tola poměrnje přewidna. Přez to, zo mějach w třoch rjadownjach nad sobu sotře a bratra, znajach tež jich sobušulerjow a sobušulerki. Sobušuler Pětr w rjadowni bratra bě syn Bukec mandźelskeju, Jana a Marki. Wuměłc Jan Buk zasłužeše swój wšědny chlěb tehdy hišće ze swojej fachowej kompetencu w šulskej słužbje. Wón bě naš wučer za rysowanje. Na tutym polu nječujach so wosebje talentowana. Zdobom mje poćežowaše, zo trjebachmy za wučbu wšelake wosebite materialije, kiž bychu móšeń wjeledźěćneje Malinkec swójby snano přećežili – za jednu šulsku hodźinu wob tydźeń. Ale na jeho wučbu so tež po wjace hač poł lětstotka hišće rady dopominam. Naša serbska, tak mjenowana A-rjadownja měješe w přizemju Serbskeje polytechniskeje wyšeje šule pod Bohatej wěžu (dźensa Dźěćaca a młodźinska biblioteka) rysowanje w małej rumnosći. Tam běchu ławki hišće stare: jednotliwe, při zadnim pulće přičinjene drjewjane sydadła stajnje horje prasnychu, dyrbjachmy-li stanyć.

Mje njezajimuje,

z čim swoje pjenjezy zasłužiš.

Chcu wědźeć,

za čim so žedźiš

a hač sej zwěriš sonić,

zo so twoje najnutrniše spjelni.

Mje njezajimuje,

kak stary sy.

Chcu wědźeć,

hač so zwažiš

kaž błazn wupadać,

za lubosć

za swój són

za dyrdomdej, žiwy być.

Mje njezajimuje,

kotre planety křižuja

twój měsačk.

Chcu wědźeć,

hač sy so dótknył

žra swójskich bolosćow,

hač su će wotewrěli

přerady žiwjenja

abo hač sy zeschnyty a zawrjeny

ze strachom před dalšim horjom.

Chcu wědźeć,

hač móžeš horjo znjesć,

moje abo twoje,

bjez toho zo by je zakrywał

abo zamazał

abo sporjedźał.

Chcu wědźeć,

hač móžeš z radosću być

z mojej abo ze swojej

hač móžeš dźiwje rejować

a so cyle z wopojenosću napjelnić

hač ke kónčkam swojich porstow a palcow

bjez namołwy,

zo mamy być kedźbliwi

a strózbi,

zo mamy so na swoje wobmjezowanja

jako čłowjekojo dopominać.

Mje njezajimuje,

hač je stawizna, kotruž mi powědaš,

wěrna.

Chcu wědźeć, hač móžeš

druheho přesłapić,

zo by sebi samomu swěrny wostał.

Hač móžeš znjesć

wumjetowanje přerady

a swójsku dušu njepřeradźić.

Hač móžeš być njeswěrny

(za Jiříja Grušu)

Dobry wječor

powěda smjerć.

Wšak je dobry

powěda kral.

Tebi dobry

powěda smjerć.

Wšak ze mnu je

powěda kral

a powěda: njechodźće

po fararja.

A hdyž přiwjedu fararja,

powěda: njechodźće

po krawca.

A hdyž přiwjedu krawca,

powěda: njechodźće

po blidarja.

A hdyž přiwjedu blidarja,

powěda: nochcu hudźbu.

Hudźba přichadźa

a mortwy prosy:

njehašujće swěčki.

Hudźba dóńdźe

a tón z husličkami

porazy stólčk.

IVAN WERNISCH

z čěšćiny přebasniła RÓŽA DOMAŠCYNA

IVAN WERNISCH narodźi so 18. junija 1942 w Praze. Wón je basnik, prozaist, přełožowar a nowinar. Za swoje dźěło dósta mjez druhimi Statne myto za literaturu (2012). Jeho dźěła su w mnohich rěčach wušli, tak w jendźelšćinje, francošćinje, pólšćinje a němčinje. Sam přełožuje z francošćiny, rušćiny, łaćonšćiny, italšćiny a němčiny.

Baseń »Marionety« je wuwzata z knihi samsneho titula, wudatej 2019 w Praze.

Sejźim na ławce pśi pśibrjoznej droze města Bordeaux a do myslow zanurjona glědam na Garonne, ako se něnto zasej na swěśecem słyńcu błyskoco.

Pśed njewjele minutami som pśišła z cerkwje Saint Louis, do kótarejež běšo mě mócna lejawa zagóniła. Jo se zdało, ako njeby ceły źeń kśěło wěcej pśestaś se dešćowaś.

W cerkwi Saint Louis su swěśili namšu, na dnju 15. awgusta, na swěźenju Marije do-njebja-stupjenja. Ja, njewěrjeca, som wuběgnuła pśed toś tym póstrowom lubego Boga togo Kněza pód jogo šćitajuce kšywo a som była ned pśejmana.

Mója maś jo teke tam. By dejała se tam z njeju zmakaś – na spirituelnej rowninje? Wóna, ako jo na kóńcu swójogo žywjenja, abo samo južo z młodych lět, to dokradnje njewěm, jano hyšći zajśpjenje a zgórkosćone słowa za togo Kněza wušej měła, se mě cesto pokazujo, gaž se w cerkwjach rozglědujom, se chylcycku we wobmysliwosći zgubujom abo na górucych dowolowych dnjach chłodnosć pytam, něźi na swěśe. Ale how, w cerkwi Saint Louis w měsće Bordeaux, swěśe namšu. A wšykno jo hynac ako pśi po­wšyknych wótpócywańskich pśestawkach, ako howac w cerkwjach póžywam.

Toś take spiwanje! Kšasnje! Zacuśiwe, pśejmjece a pitśku bólece. Kak by móžno było, se tej imaginaciji na wutšobu a dušu njepowdawaś? Do togo zapśimjeś a zacuśa dopušćiś. Zacuśa dopušćiś – to ga se žycym wjelgickan. Za žedne minuty wumějom wšo pušćiś – žywjenje wence, zwenka cerkwinych murjow, wótkulž wšak monotone šumjenje dešća w slězynje meditatiwnje zni. Pśeto cerkwine źurja su wótcynjone.