W pražniku

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

złote kłosy a kłóski

na wjeršku lěća

zybolaca so horcota

mjez nimi

hłódne dźěći žurka

na kromje

a wšudźe druhdźe tež

klepanje jězdźenje hara

syčomłóćawa suwa so

w runych smuhach

po žołtym žitnišću

kłosy połne

do rynkow zestupane

kłonja so nožam

zawleku so do mašiny w słužbje

z namocu dźěla so

pluwy a zorno a słoma

so syće a młóći

pjerje a bije

bjez cypow w bróžni

huna su puste a čiste

wšě serpy připołdnicy

tajne lubki w snopach

njewoža so domoj

zorno so wubluwa

na čeladne nakładne awta

z napřemo chwatacych hobrow

wumjeta so słoma

na zhusćenu pódu

zwostanu

brune šćernišća

žurkow žně

SYLWIJA ŠĚNOWA

ýýýý3. STRONA WOBALKI:

Jan Buk – Syčomłóćawy w słužbje, něhdźe 1970/71, wolij na płatnje, Serbski muzej, Budyšin

Njebozowy ropot Pawlinu ze spara torhnje. Młoda žona z poslešća wujědźe a styknywši ruce we łožu sedźo hač na smjerć wustróžena wustorči: »Božičkecy­, što tu činiće?«

Zadwělne słowa měrja so na muža, kiž w ćmowomódrej dźěłanskej monturje na metalowym rěblu a z chribjetom k Pawlininemu łožu stejo nad woknom spanskeje stwy dźěru do sćěny toči.

Njeskazany dźěłaćer wustork Pawliny wězo njesłyši, nawopak, z pozběhnjenymaj ramjenjomaj a rukomaj tłóči ze wšej mocu wjerćacy so njeboz bićoweje točenskeje mašiny do betona. Na folijowu płachtu na špundowanju padaja proch a kruški z twjerdeje murje.

Zatrašena so Pawlina hromadźe bjerje, zo njeby za rěblom sahnyła a cuzbnika z njeho torhnyła. Dyrkotajo pak sej wuwědomja, zo ju nawalny hósć njewidźi a njesłyši. A zo su rańše zerja zeschadźeli.

Pawlina na budźak pohladnje, kiž na nócnym kamorčku pódla łoža pokojnje tikota, štož pak pod haru točenja tohorunja słyšeć njeje.

Wona widźi, zo je krótko do wosmich. To ju hišće bóle rozšeršenja hač grawoćiwa hara, wšako ma w dźewjećich termin pola swojeje frizerki a přećelki Hilže, kotraž ma swój salon hnydom wokoło róžka blisko cyrkwje Našeje lubeje­ Knjenje. Pawlina je so z dźiwadźelnikom a swojim lubuškom Lukašom wotrěčała, zo chcetaj wječor party molerja Litwina wopytać, w schowanym a chětro zanjerodźenym ateljeju na zadnjej hasce nakupowanskeje mile. Tam wuhotuje wuměłc, kiž ma sam sebje za prěkulu a zakitowarja swobody, hižo cyłe lěto kóždu sobotu wječor tajne hejsowanja, njedźiwajo na postajenja a zakazy korony dla.

W skale

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

Módrin njebja špihelowaše so na hładźinje wody. Wanda połoži swoje trjenje na nahi kamjeń. Wokoło njeje sahachu skalizny do wyšiny. Čuješe so wot nich škitana, runočasnje bě to hoberska błuzna w zemi. Něhdy běchu kamjenje tu schowane pod trawu leželi. Nětko dźeržachu wone sćěny a třěchi, zo bychu ludźo w nich bydlić móhli.

Wona so zeslěka a tykny jednu nohu do zymneje wody. Ju huškaše, zdobom bě to wjeselo na horcym dnju. Hišće bě tu sama, měješe skału za sebje. Cyle skedźbliwje stupaše wona po kamjenju dale do wody. Běše hładki, wona so nimale wobsuny a móžeše hišće runje tak runowahu dźeržeć. Njewidźeše hižo­ dno a tasaše so pomału z nohomaj dale. Kamjeń so nahle skónči a wona zjědźe njenadźicy do hłubiny. Njezamó ani zakřiknyć, tak spěšnje bě wona preč.

Ruce ju wotdeleka podeprěwaštej a njeseštej ju horje k hładźinje. Lochke žołmič­ki wokoło njeje zejhrawachu. Wanda kašlowaše, so zhraba a poča płuwać­. Z mócnymi storkami přepłuwa skału a dźeržeše so kamjenja. Hakle nětko bu jej wědome, zo bě jej něchtó pomhał. Zo bě tu hišće něchtó druhi.

»Halo?«, wona zawoła. Jeje hłós bu wot sćěnow wotraženy. Nadobo wujědźe pódla njeje młody muž z wody. Jeho zelenkojtej woči so šibale na nju smě­ještej.

Bukecy swjeća lětsa 800. róčnicu prěnjeho naspomnjenja. Składnostnje jubileja je wušoł dalši nakład čitanki »Pod Čornobohom – Unterm Czorneboh« z historiskimi powěsćemi a stawizničkami z Bukečanskich kónčin, kotruž je před dźesać lětami wudał Bukečan Marko Grojlich. Kniha je tehdy jara dobry wothłós našła, wosebje w tamnišej němskej ludnosći, wšako je čitanka přezcyłna dwurěčna. Wudawaćel sam je wubrane serbske teksty do němčiny přednjesł, w nadźiji, zo so ludźo we wsach pod Čornobohom na swoje serbske korjenje dopomnja, zo je njeprěja, zo so snadź samo k nim přiznaja. Kniha skića zajimawy dohlad do žiwjenja ewangelskich Serbow na ranje a na połnóc Budyšina w druhej połojcy 19. a prěnjej połojcy 20. lětstotka.

Ja wumru ...

A hdyž ja wumru,

to zelenej woči mojej

přerostu znjeměrnjene trawy

a horcej dłóni mojej,

kiž woraja kłosy,

a moju rozbudźenu wutrobu

– přerosće štom, čerwjena kalina,

hej, z čerwjenej kalinu

nad mojej Ukrainu.

W trawach budu holiča so kupać,

hosći budu z chlěbom, selu witać

a za čerwjenu kalinu

a za moju Ukrainu

poeća zbasnja hišće basnje,

kajkež sam wjac njenapisach ...

ROMAN KUDLYK

do serbšćiny přebasnił: BENO BUDAR

Woknowy wobraz

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

To čini wokno, zo »wonka« prajimy ‒

a dokelž sami nutřka smy.

  Wolfgang Borchert

Wokomik a dlěje traje wobraz, doniž njestupi z ramika. Wotwonka chceš nutř do swětła woknow hladać. Što by był dom bjez woknow? Směrki padaja a do zawěška ćahaja wšědne chowanki. Pišpot sći

Čerwjenosć wjedźe će dosrjedź wokna k na hłowje stejacemu F, kotrež njenapadnje dale do E saha. Smuhi šwižneho I přeńdu do čorneho a dótkaja so fijałkojteho susoda. Srjedźišćo je křižowanišćo fragmenta. Wabi do rozwólneho zetkanja myslow a začućow. Samozwuki jako wukřiki. Te su pola kóždeho hinak. Je wotwisne, zwotkel přińdźeš a dokal dźeš. Čim dlěje hladam, ćim bóle so do wobrysow sobuzwukow zanurjam. Wone tworja sćinojte poćahi ze samozwukami.

(za Kamila Thorquindt-Stumpfa)

1.

»Měj se! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd lube słowa za nami wołaju.

Naš cołn milny wětšyk pózlažka kólebjo

a list starych wólšow nad nami šepoco:

Co ga was wabi wen do cuzego kraja?

Doma ga jo nejrědnjej, tak pěseń baja.

Z lažkeju myslu do cuzby śěgnjo syłoj,

z wutšobu stysknej’ wrośijo se zas’ domoj.

Mały syłojk, toś leś,

wustrěj kśidle, se zwigaj!

Z Błotow pytaj se swóju drogu

pśez naš kraj šyroki!

2.

»Ahoj! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd do njeznateg’ swěta nam kiwaju.

Naš cołn gónje štormy na mórjo šyroke,

zmil Bog se a wjeź nas na brjogi daloke.

Do swěta comy, aby se cuzych płodow

najědli a se napili cuzych wódow.

Aby pó dyrdakojstwach zas’ najšli pokoj,

wrośijomy se, co-li Bog, zasej domoj.

Běły gołub, toś leś,

wustrěj kśidle, se zwigaj!

Z kraja pytaj se swóju drogu

ku brjogam dalokim!

3.

»Hatchej! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd pó njeskóńcnem njebju nas žognuju.

Naš cołn swětnišćowy jěźo wšen samotny,

kaž klek slobrowity byza do daliny.

Gwězdate njebjo woła do nimjernosći,

na zemi tudy byli smy jano gósći.

Daśi tek’ młogi cowa wó nawrośenju,

Šwarkajucy naglěd

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

how šwarkaju barwy

how šwarkatej naźeja a póžedanje

pśichod a wótgłos zachadnosći

160 tonow brunice

šwarkaju njewiźone

naša energija

dawny wuglowy proch, něnt jasna wóda

pśidobytk, pśiwabjecy brjog, kamjenjate

abo wódnite póžedanje

mójej wócy cotej

źaržaś ten brjog

njewuglěda tak, až sam co wóstaś

kamjenje se rozběgnu, njamógu

swóje barwy źaržaś

te barwy šwarkaju

z fryšneju wódu, ako pśitšurajo

z Carnego Halštera

te kamjenje šwarkaju

jano njebjo se zda kšute

horicont jo śichy

abo wšykno tori?

wšykno co se rozběgnuś?

ten naglěd ga

jo rědny

našo wjelike wódychanišćo

za něnto a za

šwarkajucy pśichod

pśi wědobnosći kamjenjow

a z wótegronom wódy

a ja mam pšašanja

naźeje kśě zběžaś, něco

kšutego twóriś

krajina pó wudobywanju

brunice – raz UNESCO-swětowe derbstwo?

derbstwo ma

gódnotu, ma se

zdźaržaś, dej wjele

wulicowaś – w kótarej rěcy? –

dej wužytne byś

dej pokazaś do

pśichoda, teke do zachadnosći

pśi wědobnosći kamjenjow

a z wótegronom wódy

a mysli rozběgnu

bźez brjoga

Mój dudlowak

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

zechce so mi baseń pisać

laptop přimnyć na nim wisać

pódla dudak na mnje hlada

kedźbnosć cyłu sebi žada

za mnu woči wjerći luby

posměwk w prawym róžku huby

dudeldumdaj dudako

hladaj z wokna wotchil so

hudźbnik na to njemysli

a kaž wrótny zahudźi

jazyčkowa pišćel drišći

zwuk so mi do mozow lišći

měchawa kaž cybnjena

dycha dych mi wotraža

póčnu kózły pocybać

spěwać hižo rejować

serbsku reju pospytać

katalansku nawjazać

jendźelsku francosku drje

wěsće sobu skakać chce

do rejki so zestupać

snano ze mnu didlować

muzikant bjez dlijenja

kus po kusu słyšeć da

potom kłobuk zejmuje

we wobrazu wostanje

stup a krok a jako by

sama steju wosrjedź stwy

wobraz wisa na sćěnje

laptop wěko zaprasnje

RÓŽA DOMAŠCYNA

Hdyž rano zahe wotuću,

sej trubku zapalam,

a wječor, hdyž du do łoža,

je w měrje dožehlam.

Njech spěwam, dźěłam abo spju,

njech činju štožkuli ‒

we wjeselu, we zrudobje

mam trubku při sebi.

Ma rjanu trubku bohaty,

njech božemje ju ma ‒

što droha trubka wušna mi,

mje moja spokoja.

Hdyž jenož trubka swětła je

a dźe z njej mróčałka ‒

najrjeńša trubka k ničom njej,

je-li ći »bjez cuga«.

Při rańšej šalce kofeja

mi trubka zesłodźi,

najlěpše trubka lěkarstwo

je w kóždej chorosći.

Njech přińdu starosć, mjerzanja,

njech smudźa wutrobu ‒

ja z jednym kmańšim pachnjenjom

wšě złósće wukurju.

A wječor, hdyž du k Šołćicom,

bjez trubki njechodźu ‒

bjez trubki piwo njeběži,

to pasu wostudu.

Wšak tohodla tak dołho tež

mi traje prěd’wanjo ‒

mi wodaj, luby Božo, to,

tež wy, knjez fararjo! ‒

Hdyž młody chodźach na žeńtwu,

so trubka žehleše;

a Leńka wša so smějkaše ‒

jej trubka wonješe.

Nětk z Madlenki je Madlena,

nětk smjerdźi trubčička,

hdyž chcu sej jednu natykać,

z njej dyrbju do kuta.

To Zejlerja sej chwalić chcu,

toh našoh Handrija,

tón rjane pěsnje pěsnješe ‒

najrjeńša kurjerska!

Duž swar nož, žónka, božemje,

Šeptać, dychać z tobu měrliwje,

połny měsačk naju tajny swědk.

Parlički pućuja po cyłym ćěle,

twoje wobličo je najrjeńši kwět.

So tebi přitulić, moja přewšo miła,

luboznje majkamoj nowe słowa.

Słódna kwětkojta twoja dolina,

w borlešku putaš mje požadliwa.

Twój wobtok čuju přewšo žiwy,

horce myslički wodnjo a w nocy.

Sprawne słowčka twoje lubomiłe,

najlubša, dariš wokřewjace mocy.

ŠĆĚPAN RIČEL

Pozdatnosć jeba,

to přisłowo wě.

Tute sotry, mandźelske a maćerje su pilne žony,

njejsu zwólniwe wótku do žita ćisnyć.

Samo hdyž maja riwalizować, so při wšěm podpěraja,

wšako zjednoća jich prěnjotnje wšědny dźeń wikowarkow,

bóle hač zadwělne pytanje za nadhódnotu

a wubědźowanje w blišej wokolinje,

jednoća je přeće, potomnikam žiwjenjakmany přichod zaručić,

kiž je jim wjace hódny hač kopjenje zamóženja.

Wothladajo wot wšěch wonkownych zwobraznjenjow

njejsu wiki w tropach dźiwja kupa spytowanjow,

hdźež sylni słabych zežeru,

njejsu tež arena gladiatorow,

hdźež wostanu mordarstwa, eliminacija a wutupjenja jeničke prawidła.

AIMÉE NGUEMTCHUENG

z němčiny/francošćiny RÓŽA DOMAŠCYNA

Přisłušnicy mócneje maćerje přirody,

ći Pygmejscy we wuchodnym Kamerunje,

kaž ći Bamounjenjo z Nouna,

wšojedne hač su Baka abo Maka,

čuja so ze samsneje pupownicy a přiwuzni.

Sedźa při winje, kiž rěka Odontol,

jeho škódny wliw na čłowjeka je znaty.

Tući Baka a Maka mrěja kaž słomjany woheń,

pomału sapotajo doskónčnje wuměraja.

Z lěsa wućěrjeni,

dźiwjemu kapitalizmej moderneje towaršnosće poddani,

nimaja ani jeničkeho orientaciskeho dypka.

Wisaja zadwělnje na tymle napoju,

kiž ma móc, hrubosć swěta zabyć dać.

Wokatej woči, z prócu hladajo, pohlad w dalinje zhubjejo

abo stajnje hišće někajki cil pytajo.

Kóždy čłowjek wuprudźa po swojim poraženosć a zaprajenje.

Hubje skulojćenej w klasiskej, kulowatej,

we wobłuku Amora abo eliptiskej formje.

Wšelakorosć nima ničo z inteligencu činić.

AIMÉE NGUEMTCHUENG

z němčiny/francošćiny RÓŽA DOMAŠCYNA

Z kofrom rad njejězdźim do swěta; lubjej nosym w kuždej ruce někaku brjucha­tu kóžanu tašu. Do njeje móžoš teke wjele natkaś. Akle w nowšem casu som zasej raz se wudał dodaloka ze śěžkim kofrom – ale wó tom pózdźej. Pósłuchajśo nejpjerwjej, co jo se mě stało w lěśe 1945!

Někotare mjasece pó tšašnej wójnje som se pušćił domoj z wjelikim kofrom. Wóze zeleznice běchu juž dosć stare a mějachu hyšći prězy a slězy platformu, na kótarejž móžo na fryšnem pówětšu niźi pěśnasćo luźi stojaś. Wobzacy­njona jo taka platforma ze zeleznym źaržanim. A nabite połne běchu tencas wšykne śěgi!

Tak se walich ze swójim kofrom, kenž chowašo wšykno mójo bogatstwo, ned do wóza nutś, aby hyšći město k sejźenju załapił. Ale njamóžach se zewšym ze źurimi pśeśišćaś. Toś pśiwołachu mě žedne sobudrogujuce, až dejał ten kofer lubjej wence stajiś na platformu, wóni by južor za nim glědali – bźez kofra ga by lažčej sejźenje namakał. Tak wótstajich swój kofer na platformu a namakach napšawdu we wózu rožk k sejźenju. Ceły źeń běch se naganjał – mucny se blarnuch na twardu drjewjanu ławku.

Źeń spěšnje se chylašo ku kóńcoju, běšo drje rowno 30. september 1945. Jěźech­my ze snadneju spěšnosću, a casy se pśetłocych pśez stojecych luźi, aby póglědnuł za swójim kofrom. Wuglědach jen kuždy raz za wjelimi no­gami­. Bywašo śma. Śěg wótergi wustawašo. Lěcrownož poł spicy, ga weto njeskomuźich, za kofrom póglědaś. Wón stojašo hyšći na starem měsće. Dowě­riś se njamóžoš nikomu w tak zwitem casu ... Mějach swójo wjasele nad tymi dobrymi luźimi, kenž w tej chłodnej nocy wence na platformje stoja­chu a hyšći za mójim kofrom glědachu. Cełu noc smy tak pśepórali. Do słyń­ca som slědny raz póglědnuł za swójim drogim kofrom: wón běšo hyšći derje zamknjony a z rjemjenjom wobwězany.

Namakach zaso

swój dźěćacy són wo Berlinje,

w kotrymž mjez domskimi

z wysokich etažow

ćahi přez dróhi jězdźa

na napřećiwnu stronu.

Namakach jón

na wobrazu wo twarnišću

Babylonskeje wěže, kotraž

hišće njehotowa sahaše

wyše mróčelow.

Bórze rosćechu z wuhenjow

ćahow, z wěže jěducych,

jazyki, tentakelam podobne

čorne hady, wijace so

wokoło njewidnych šijow,

dźiwnje mjelčacych

w mnohich rěčach.

KITO LORENC

ze: Zymny kut. Basnje a smorženki, Budyšin 2016