Loni w nazymje wuńdźe w Ludowym nakładnistwje Domowina jeje mjeztym šesta serbskorěčna zběrka »W času zeza časa«. Runja titulej prěnjeje zběrki z lěta 1990 »wróćo ja doprědka du« hodźi so nimale 30 lět pozdźišo znowa wěsty paradoksny woznam wučitać. Prepozicija »zeza« steji tu we wobsahowym zwisku ze zapřijećom časa. Wěcy, zjawy, podawki abo jednanja so do časa zarjaduja, runočasnje pak jewi so wzdaće konkretneho časa a podaće do relatiwnosće.

W času zakazanych socialnych kontaktow sym priwilegowany. Hačrunjež so z techniku za internet njewuznaju, móžu swoje mysle do zjawnosće trubić. Mam so tomu dźakować, zo sym Serb, kiž móže serbsce rěčeć a pisać. A mam zbožo, zo so serbske medije přez wabjenje financować njedyrbja. To pokazuje so mjez druhim w tym, zo smědźa politiske abo wědomostne přinoški w serbskim rozhłosu dlěje hač dwě mjeńšinje trać. To je w Němskej jenož kulturnym sćelakam dowolene, kiž su wot GEZ-popłatka žiwe. Wone hraja tež kompozicije Měrćina Weclicha abo Mozarta, hačrunjež wobaj masu ludźi njenarěča. Tohodla maja tajke wusyłanja jara wobmjezowanu ličbu připosłucharjow. Tež jako wuměłc sym priwilegowany, dokelž njejsym financielnje jenož wot wustupow wotwisny, ale dóstanu za w serbskich medijach wozjewjene artikle honorar a mam serbski minijob. Kraj Braniborska je mi samo korona-pjenjezy přepokazał, zo bych sej nowu gitaru kupić móhł, byrnjež so lětsa ani na jenički koncert nadźijeć njemóžu. Njejsym jenički, kotrehož podpěruja, hdźež nje­wědźa, što a kak wón dźěła. Dokelž mam nimo toho měch wirtuelnych pjenjez na lutowarni, trjebam hakle wot hodownika wot renty mojeje žony žiwy być. Mjeztym pomha rjad mojich kolegow hižo buram na hromakowych polach. Delnjoserbske přisłowo dźě praji: »Tón móže wjace hač na huslach hrać.« Nětko wuknu, što prawe dźěło rěka. Raku­ski kulturny wědomostnik S. D. Sauerbier pisaše w lěće 1986: »Wuměłc je najnjetrjebawši subjekt w našej towaršnosći, cyle na kromje stejaca postawa, kotruž nichtó njetrjeba.«1

Město wustajeńcy z realnymi wobrazami, kotrež móžeš ze wšěmi zmysłami zaznawać, dyrbi so Žitawska galerija »Kunstlade« tutón króć z hladanjom zdaloka spokojeć. Ale znajmjeńša měło so poselstwo słownych wobrazow molerki Isy Bryccyneje z Kubšic prezentować.

Wšo bě spřihotowane a po zdaću so tomu ničo njespřećiwješe, ale realita nas dosćahny: Dźeń do natwara wustajeńcy, so hižo na wernisažu 20. měrca wjeselo, dosćahny nas, wuměłču, lawdatorku, Budysku basnicu Róžu Domašcynu kaž tež hudźbnych přewodnikow wječora, klasiski gitarowy trijo Teresa Heinrich, Debora Knieser a Christina Große, warnowanje před wirusowej katastrofu z mjenom korona. Nětko je naš škleńčany »kašćik« na Lipowej dróze prózdny, nichtó njewě, kak dołho hišće.

Powěsć wobrazow Isy Brycyneje njeje jednora. Jich wuprajenja su wobrazliwe a rozdwojene kaž wuprajenja orakla. A sami so tež we wěšćenju pospytachmy, kak daloko abo wusko maja so oficielnje doporučene naprawy k prewenciji přećiwo korona-infekciji wukładować. Běchmy połni nadźije ze zapozdźenjom abo bjez wernisaže wustajeńcu přiwšěm pokazać, wšako so nam wěrnosć wobrazow nětko ćim bóle wuwědomja.

Dźensa njeje Krabat jenož powěsćowa postawa, kotruž zwjazujemy ze spodobnymi ilustracijemi Měrćina Nowaka-Njechorńskeho abo z romanom Jurja Brězana. Krabat steji tež za zwičnjenu marku a jeho mjeno kmótři zelowemu palencej abo kolesowarskej šćežce. A hdyž rozmyslujemy wo pěstowanju serbskich nałožkow, dyrbimy so sčasami prašeć, hač dźe nam při tym jenož wo wobchowanje ludoweho herbstwa abo hač su wone mjeztym woblubowany srědk k přiwabjenju turistow?

Bě to w lěće 1975, před 45 lětami, běch młoda studentka. Tež tehdy so za dorostom hladaše. Šefredaktor Cyril Kola so mje wopraša, hač nochcyła něšto wo prěničce Angele Stachoweje »Halo Kazek« napisać. Připrajich, ale potom so njesměrnje dračowach. Něšto wšak napisach a wotedach. Njetraješe dołho a dóstach list. Takle njemóže Rozhlad přinošk wozjewić, dyrbjała bóle do hłubokosće hić. Někak běch to hižo při wotedaću začuła. Tuž dračowach so dale a hlej, nadobo so mi lěpje pisaše. Pozdźišo slědowachu dalše přinoški, ale dopominam so derje, zo dyrbjach so stajnje napinać. Recensiju napisać traješe dołho: sej sam měnjenje wo knize abo dźiwadłowym předstajenju wutworić, je wopodstatnić, za formulacijemi pytać, čerwjenu nitku za tekst namakać a potom hišće wšo na pisanskej mašinje wotpisać a termin tež tłóči ... Honorara dla to nječiniš. Snano dla duchowneho wužadanja? Zo něšto trajneho zawostajiš? Z dobrej recensiju stworiš wšak sam čwak literatury. Njepisaš hoły posudk wo wuměłskej twórbje, ale powědaš swoju stawiznu wo twórbje, zawjedźeš čitarja do njeje, zahoriš jeho w najlěpšim padźe za nju a druhdy jeho tež wottrašiš sej knihu kupić, předstajenje wobhladać abo koncert naposkać.

My Serbja smy zawěrno bohaći na dobrych a smjerć dobrych tradicijach. Jedna ze smjerć dobrych tradicijow je basnjenje. Kelko serbskich basnikow je z klina našeje rjaneje Łužicy wušło! Šěsćdźesat zešiwkow wopřijima rjad »Serbska poezija«, Olymp serbskeho basnistwa. A zwjeselace je, zo je tale smjerć dobra tradicija tež w našej młodej generaciji žiwa. To je mjez druhim lońše Literarne wubědźowanje LND a Załožby za serbski lud zaso pokazało. Syła młodych pisacych – najmłódši wosom lět! – je basnje zapodało. Sam sym był čłon jury a mje je runjewon wozbo­žiło, zo bě mjez nimi telko wušiknje rymowanych. Je dźě čisće rymowana baseń nonplusultra wšeje poezije. Haj, naša młodźina wě wo wuznamje rymowanja za traće našeho ludu, byrnjež tola »serbski basnić«, z čistymi žónskimi a muskimi rymami, »kus dźěła ćežki jara ... je, a – dźaka w Serbach mało«. Ně, »słónco serbskeje poezije« bohudźakowano »hasło« njeje, kóžde ranje nam znowa schadźa, njedźiwajcy toho, zo wjetšina ludźi dźensniši dźeń jeho schadźenje hižo zańč nima­. Lědma wotućiwši z poł woči­njenymi wočimi chcyćiwa na smartfon pohlada, ležacy wšu nóc pod hłowakom, zo nje­by božedla bóh wě što skomdźiła, a wostanje na wobrazowce wisajo, čehoždla tale wjetšina ludźi dźensniši dźeń wozbožace schadźenje słónca prosće skomdźi. Haj, wono na­dal­ schadźa. Wutoru po jutrach na přikład, słónco bě runje schadźało, da je mi młody basnik, kotrehož mjeno do toho njeběch znał, z mejlku baseń pósłał – wěsće běše jutry doma kaž my wšitcy a měješe wjele chwile za bas­njenje –, na kotrejž sym so, dohla­dawši so jeje připadnje w dźankmejlkowym kašćiku, hdźež bě so zabłudźiła, wulce radował. A dokelž dyr­bimy w tychle ćežkich časach pře­dewšěm na to dźiwać, zo nam wone humor njerubja, sym so młodeho basnika nablaku prašał, hač směm jeho baseń wozjewić. Najprjedy njeje to chcył, je wotmołwił, zo baseń tola ćišćahódna njeje, zo by so naposled jenož hańbował, ale po třećim­ abo štwórtym borkanju je do­ toho zwolił – z wuměnjenjom, zo anonymny wostanje. A tak smě Rozblad dźensa baseń anonymusa prawozjewić:

Profesor doktor Staehle, zubny medicinar a uniwersitny profesor Uniwersity Heidelberg, wuspyta so w swojej štwórtej a najnowšej twórbje na sociologiskej analyzy wobydlerstwa Budyšina. Tutu sadźi do konteksta někajkeje nadrjadowaneje, »wuchodoněmskeje« mentality. Awtor złožuje so při tym na nazhonjenja a rozmołwy z wobydlerjemi kaž tež na hižo wozjewjene studije a nowinske artikle, předewšěm ze Sakskich Nowin a tydźenika »Die Zeit«.

Kniha je do dweju dźělow rozrjadowana. Prěni wobsteji bjez wuwzaća z fotografijow, wotćišćanych na wjace hač 120 stronach. Wobrazy komentuje awtor z »miknjenčkom wóčka«, štož twori dosć razny kontrast k wěcownemu, tekstowemu wotrězkej knihi. Zdźěla Staehle tu chětro přehnawa. Tak pisa na přikład pod fotografiju Budyskeho křižerskeho procesiona: »Das große Bautzener Reiter-Besäufnis«. Spodźiwnje wjele městna zabjeru prawicarsko- kaž tež lěwicarskoekstremistiske grafitije. Recipientej so tak sposrědkuje, zo w tutym měsće politiske kromy postajeja, dokal dźe. Hač woprawnjene abo nic, wostawa wotewrjene. Někotre móranja interpretuje awtor nimo toho dospołnje wopak. Tak komentuje na přikład grafito »SGD 1/9/5/3« ze słowami »Erinnerung an den Iwan 1953«. Samo zamylace je, hdyž montuje Staehle konterfaj Ernsta Thälmanna do pomnika k tysačinam Budyšina w Schillerowym zelenišću. »Ernst Thälmann lässt grüßen!«, k tomu pozadnje žortnje pisa. Trochu wjace serioznosće tu škodźało njeby.

Transformaciske procesy w zwisku z techniskim postupom poslednich dekadow potrjechja cyły swět, we wosebitej měrje industrializowane a zapadne kraje. Zakłady tutych přewalacych, přeformowacych wotběhow wurosćechu z techniskich wuwićow, wosebje na polu elektroniskeho předźěłanja datow, kotrež korjenja zdźěla w dobje do Druheje swětoweje wójny. A na druhej stronje mějachu tohorunja towaršnostne změny wulki podźěl, mjez druhim přiběraca participacija mjeńšinowych a nakromnych skupin we wšelakich diskursach.

Šwicarski awtor Felix Stalder (*1968) je kulturny a medijowy wědomostnik a dźěła w Zürichu jako profesor za digitalnu kulturu a teoriju zwjazowanja. Wón je tež awtor knihi »Der Autor am Ende der Gutenberg Galaxis«.1

Ako glucne zmakanje wopokažo se wusta­jeńca z wobrazami serbskego wuměłca Fryca Latka (1895–1980), kótaruž stej zarědowałej na nowem chóśebuskem kulturnem městnje »Wósekojske dwórnišćo« w tam zaměstnjonej »Galerija Bramborska« a »Galerija Pěś« w zgromadnem źěle ze Serbskim mu­zejom a Spěchowańskim towaristwom Serbskego muzeja. Wusoke sćěny nowo saně­rowanego historiskego twarjenja w radnej cerwjenej a mechzelenej barwje su idealna slězyna za śiche a pó źělach­ małe wobraze. W głownem jo jadnab 40 krajinowych mólbow k wobźiwowanju. Mimo togo se pokažo teke na Latkowu źěłabnosć ako ilustrator a na jogo twóŕby pó skazanju, z kóta­rymiž jo swójo wužywjenje (»źěło za klěb«) zasłužył. Ekspozicija zjadnośijo někotare wobraze z priwatneje zběrki z twóŕbami z wobsejźeństwa Serbskego muzeja Chóśebuz, tak ako někotare twóŕby, ako stoje na lisćinje žycenjow muzeja. Zwjaselece jo, až su mj. dr. někotare mólby z krejza pótomnikow na swětło pśišli; stakim se zjadnośijo how tšocha wólejowych wobrazow, kenž dotych­měst w zjawnosći žednje hyšći wiźeś njejsu byli.

Cas swójogo žywjenja běšo droga Latka k wuměłstwu widobnje ze śěžkosćami wuflastrowana, což móžo se jano krotko naspomnjeś. Tak chapjašo pó wokołodrogach akle 1921 we Weimarje študěrowaś. Malsnje pak wuwijašo swójo kreslaŕske wobdarjenje, rozmógnuch bogate ilustraciske wuměłstwo a twó­rjašo rowno tak wobrazowe tšojenja, kenž ako knigły wudachu.

Kak drje wón lětsa budźe, naš jutrowny swjedźeń? Zlemjaca běše powěsć, jako rěkaše, zo lětsa žane křižerske procesiony a jutrowne Bože mšě njezmějemy a docyła, zo je zjawne žiwjenje mjenje abo bóle sprostnjene.

Spytamy to najlěpše z toho činić a sej tež na tutych dnjach radostneho swjedźenja z najwušimi swójbnymi doma rjane wokomiki stworić. Snano dohladamy so tež rjanych fotow lońšeho abo hišće dale wróćo ležaceho jutrowneho swjedźenja. Wšako wobchowa foto wokomik, kotryž je zwjazany ze začućemi a myslemi abo je tež wuprudźa. Tak mamy z wobrazowym zwjazkom »Jutry doma – Osterreiten« Maćija Bulanka, kotryž je lětsa w Ludowym nakładnistwje Domowina wušoł, rjanu fotowu zestajenku a z tym kusk začuća hewak tak žiweho byća kołowokoło wysokeho cyrkwinskeho swjedźenja jutrow.

Hdyž wočinju knihu, widźu napřećo nutřkownemu titulej foto Budyskeho křižerskeho procesiona před kulisu Radworskeje cyrkwje, kotrež twori rjany zazběh. Po podaću wobsaha slěduje so přez dwě stronje wupřestrěwace foto, na kotrymž widźiš kćějace rěpikowe polo. W pozadku je módre njebjo z někotrymi swětłymi a ćmowymi mróčelemi změšane, štož pokazuje na měnjate wjedro w aprylu. Runja tomu překwapi nas tež kóžde lěto zaso přiroda na jutrownej njedźeli – wot sněha hač k temperaturam nad 30 stopnjemi, wšitko su křižerjo hižo dožiwili. Je to z rozdźělnymi motiwami kołowokoło křižerjow ze wšelakorymi přirodnymi a tež wjedrowymi pozadkami w tutej knize derje zapopadnjene.

Po krizy je do krizy – a tele dny skoro hižo zabyte je bjezdwěla dale chutne a w zmysle słowa palace sćoplenje zemje a hrožacy kolaps klimy. Snano tež dla toho, dokelž šulerjo tuchwilu wjace pjatk wob pjatk njedemonstruja, z čimž by znajmjeńša skutkownosć zjawneho protesta – nic naposledk sylneje medialneje prezency dla – dopokazana była.

»Fridays for future« běchu Choćebuskemu awtorej Danielej Rattheijej nastork, temu we formje dźiwadłoweje hry wuswětlić. A tele słowjeso je zawěrno dosć přisprawne, wšako je so jemu z hru »Greta« šlachćiło, motiwaciju hibanje pohonjacych šulerkow a šulerjow wotbłyšćować – a nic jenož to. Takrjec jako znapřećiwjenje k často a wosebje ze stron liberalno-konserwatiwnych kruhow (wo prawicarsce orientowanych zapřisažnych teoretikarjach a/abo populistach cyle wothladajo) »kompleksne zwiski njespóznawaceje« młodźinje wumjetowanej »pobrachowacej ekspertizy« wón šibale njekmanosć někotrehožkuli politikarja, ale tež toho abo tamneho přežadaneho »jednoreho« dorosćeneho pokazuje, sami mjenowanu kompleksitu woprawdźe dodnić.

Snano nic najlěpša, na kóždy pad pak najbohatša jendźelska spisowaćelka Joanne K. Rowling je jednej ze swojich figurow sćěhowace słowa do erta kładła: »Młodźina njemóže wědźeć, kak staroba mysli a začuwa. Hrěch staroby pak je, zo je zabyła, kak je być młody.« Ratthei, sam na mjezy k tomu, štož hodźało so jako dorosćeny (z dorosćenymi mozami) wopisać, rysuje na tutu diskrepancu nawjazujo – hišće raz – kompleksny wobraz. Młoda Annegret tči wosrjedź pózdnjeje puberty, ze wšěm chwatkom a šmjatkom, wšej rozwólnosću a wšěm dwělom, wšej rebeliji a wšěm zwrěšćenjom. Karusel hormonow, w inscenaciji Činohrajneho studija při Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle kongenialnje po wašnju cartoona a »štwórtu sćěnu« přełamujo pokazany, ju znajmjeńša runje tak tyši, kaž omniprezentna, přiwšěm difuzna apokalypsa in spe. Starši (najprjedy raz) na nju njeposkaja, wučerjo zdadźa so pačeni a reaguja zdźěla ze zrozumjenjom, zdźěla z raznym wotpokazanjom, přećeljo chabłaja ćišća přichoda dla – špatne znamki a tuž špatne powołanske wuhlady abo wjele lubjaca karjera połna špatneho swědomja? A k tomu njepřewidna situacija nastupajo informacije: Komu (do)wěrić? Štó profituje? Kelko móžeš docyła sam sej wotkryć?

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.

Redakcija prosy wo »kritisku debatu wo zakładach načasneje serbskeje kultury«. Sym so z tym pospytał, ale z tutym nastaw­kom móžu na spočatku jenož ironisce wobchadźeć:

W lěće 1949 je so w Barće stał žałostny njeskutk: Tam su wottorhali hród a hižo lěto pozdźi­šo na samsnym městnje započeli šulu twarić – a w tutej šuli je so potom, kaž pisa druhi nětčiši serbski stawiznar (w připisu tu w Rozhledźe abo w Serbskich Nowinach) wučiła jenož ideologija, potajkim nic fyzika, matematika, chemija atd., tež nic nabožina! A Ma­linkowa pisa w sćěhowacym wotrězku, hdźež rěči wo wuswojenju a wuhnaću zemjanow a wo zemskej reformje: »Skrótka: jedna so tule wo socialistisku propagandu w historizowacym šaće, kiž ma načasnu politiku legitimować.«

A w slědowacym wotrězku, hdźež dźe wo wobraz Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Wot našich robotow rosćechu knježim jich wisate kutła« pisa awtor­ka: »Při tym konstruuje Njechorński zahubny a hač do dźens­nišeho skutkowacy wobraz lětstotki potłóčowaneho a wuklukowaneho Serba. Tutón pak njeje žadyn ›stawizniski fakt‹, ale produkt socialistiskeho swětonahlada.«

Tute wuprajenje móžu jenož tak do normalneho zrozumjenja přewjesć: Wuklukowanje a potłóčowanje Serbow (a wězo tež němskich burow – hlej burske zběžki za čas Müntzera a Luthera a tež zběžki serbskich burow) njejsu »žadyn stawizniski fakt«, ale Měrćin Nowak je tajke něšto »konstruował« a socialisća/komunisća su sej to wumyslili, zo bychu swoju »načasnu politiku legitimowali«.

W přirodźe woznamjenjeja kaskady schodźenki we wodopadźe, přez kotrež woda bjez přestaća prudźi. Bjez přestaća prudźa tež wuměłske twórby Maje Nageloweje w běhu wjace hač štyrceći lět wuměłskeho skutkowanja. Tworićelske etapy – časowe kaskady – rjaduja wobšěrnu wobrazowu přehladku. Dohromady wobsahuje kniha šěsć kaskadow a w kóždej su mjez štyrceći do pjećdźesat twórbow wotćišćane, kotrež časowje na so slěduja. Započiwši z prěnjej kaskadu a twórbu »Zwei Vögel« z lěta 1983, slěduja wšě dalše, zakónčiwši ze šestej kaskadu a twórbu »hinfort, na kromje 12« z lěta 2018.

Zo pokazuje so »Krabat« po Preußlerowej knize na wulkich němskich jewišćach, njeje wulka wosebitostka. W zašłych lětach inscenowachu maćiznu mjez druhim w Bad Hersfeldźe, Frankobrodźe nad Mohanom, Hamburgu abo Oldenburgu (tam w delnjoněmskej rěči). Zo při tym pak serbšćina tajku wulku rólu zaběra kaž w tuchwilnej inscenaciji režisera Markolfa Naujoksa při Statnym dźiwadle w Mohuču (Mainz), je za profesionelne dźiwadło zwonka Łužicy – abo samo zwonka Budyšina – skerje žadnostka. To chcychmoj sej bliže wobhladać a podachmoj so w decembrje do Mohuča.

Stawizna je znata a sćěhuje hłownje Preußlerowy original a z tym serbsku ludowu bajku. Estetisce pak so młynska wobsadka dźensnišim předstajenjam přiměri. Kołowokoło charismatiskeho čorneho młynka (Rüdiger Hauffe) z mócnym hłosom a muskuloznym ćěłom je so natwariło zapřisahane zhromadźenstwo młodostnych młynskich, kotrež dopomina na tajne zwjazki. Jej přistupi tež młody Krabat (Julian von Hansemann), po zahorjenych reakcijach publikuma wočiwidnje młoda hwězdźička Mohučskeho dźiwadła. Z čornymi chorhojemi na jewišću, z ritualom přiwzaća do skupiny, z łamanjom swójskeje wole młodych młynskich, ze stajnje prezentnej namocu a šěrjenjom njejednoty mjez jednotliwymi hólcami skutkuje cyłk sčasami kaž sekta – abo tež młodźinska organizacija totalitarneho režima, štož je wočiwidnje wotpohlad, wšak pokazaja młynscy sami wjacekróć na »česć, swěru, kameradstwo«. Tuta parabla njeje subtilna, ale skerje plakatiwna, štož pak jeje skutkownosći nješkodźi. Hižo Preußler sam bě wšak na to pokazał, zo dźe w swojim »Krabaće« hłownje tež wo to, kak lochko so wosebje młodostni wot charismatiskeho wjednika zawjesć (abo tež zakuzłać) dadźa.