Hdyž smy lětsa znowa předstajenje Kocoroweho oratorija »Israelowa zrudoba a tróšt« dožiwili, so někotryžkuli připosłuchar abo interpret tež praša: Što je komponista pohnuło, w lěće 1861 duchowny oratorij stworić? Biografojo Korle Awgusta Kocora njeskića na to mje spokojaceje wotmołwy. Zwostawa jenož z kontekstow přičiny a nastorki wotwodźeć, tukać a dale pytać. Znate je, zo je chór Lumir dźěle z oratorija prěni króć předstajił 22. apryla 1862, na beneficnym koncerće pestalozzijoweho zjednoćenstwa w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje a zo chcyše Kocor specielnje na hłós altistki, něhdyšeje dwórskeje spěwarki Marje Schusteroweje, solowu partiju stworić.

Z jednym ze spěchowarjow koncertneho rjadu, z loni w Budyšinje zemrětym serbskim komponistom Detlefom Kobjelu, so dźěl ze serbskimi kompozicijemi wotewri. Kobjela zawostaji mnohostronske dźěło, mjez druhim twóbu »Nenia«, kotruž wěnowaše dwustotym posmjertninam Mozarta a kotraž předstaji so tu we wobdźěłanju za braču a klawěr. Swjatočne, pomałe smjertne hrona w brači – jara rjenje hrate wot Waltraut Elvers – so w swojej tragice dale bóle stopnjowachu, doniž klawěr z choralom njezasadźi, kotryž brača cunjo komentowaše. Měrne wuklinčenje wobeju wubudźi zaćišć tróšta a měra.

Prěni wobraz pokazuje młodu Hanku, kotraž z ćahom přijědźe, dokelž bě ze swojim awtom do štoma zajěła. Publikum zeznaje zamylenu wowku, jeje hladarja a někotrych susod(k)ow w holanskej wsy na kromje wuhloweje jamy. Srjedźišćo předstajenja je skromny stary dom Symakec swójby ze stwu a kuchnju, hdźež hižo přez třěchu kapa; wjerćite jewišćo dowola najwšelakoriše městna za napjatu hru w chěži a před njej. Z pomocu starych listow wunurjeja so poněčim podawki ze zašłosće, podawki, kotrež spožčeja dźensnišemu, modernemu žiwjenju tragiske rysy, korjenje. (Tež tole je překwapjenje w našim mjeńšinowym dźiwadle, kiž je přewažnje wot komedijow žiwe.) Mjez Hanku a sprawnym hladarjom Janom nastawa z časom dowěrliwy poměr, haj poćah. Na kóncu pak přińdźe na swětło (a tute »swětło« na jewišću je krejčerwjene), zo běchu prjedownicy młodeju hłowneju figurow přez wšelake biografiske zapletki poćeženi. Runje swójbne konflikty staršich přiwuznych su zdźěla njewuprajne, a to hač k wumocowanju na kuchinskim blidźe (w serbskej hrě!). Přihladowar rozumi přičiny starych zwadow krok po kroku, při čimž wotměnjeja so přitomnostne sceny wokoło wowki prawidłownje kontrapunktisce z wróćozhladowanjom na młodosć staruški a jeje zemrěteje dźowki Jěwy. Prjedy hač Hanka zaso do Berlina ćeknje – a to bjez sympatiskeho hladarja –, zapali wona hišće drjewjany skelet swójbneho dwora, zo njeby so z woporom bagrow stał. Wowka Marja bě so, hižo w chorobnym stole a do rozžohnowanja wot doma, k swojej winje dźowce napřećo emfatisce přiznała: »To je mi tak žel!«. Nadźija wotpočuje tuž na milenijowej generaciji wnučkow ...

Kak woraš polo, kiž su druzy hižo prěki a podłu přeworali? Wo Milčanach a Łužičanach mějachmy hižo w susodnych němskich muzejach wjacore zajimawe archeologiske wustajeńcy. Měł so Serbski muzej w Budyšinje tohorunja tajkej temje wěnować, hačrunjež archeologu nima? Je wid Serbow na swójske stawizny trochu hinaši hač tón z němskeje strony? Kak docpěješ dźěći a młodźinu?

Ideja, so zmužić na zhromadny kooperaciski projekt z Dešnjanskim muzejom a jeho spěchowanskim towarstwom, při wšěch wobmyslenjach zrawješe. W Dešnje bě w lěće 2013 nastała słowjanska wjes z aktualnym knowhowom wo starosłowjanskim času. Pedagoga Pětš Kornelius Kuš, jeho mać, tekstilna specialistka Petra Kušowa, a dalšej čłonaj dźěłoweje skupiny »Stary lud« wuměłča a wuhotowarka Maxie Heiner a fachowc za drjewo Kai Jensen podpěrowachu Serbski muzej při jeho wustajenskim projekće wot 4. nowembra 2018 do 3. měrca 2019. 1000lětny jubilej Budyskeho měra spočatk lěta 2018 bě dobry zazběh za přihoty. Z mnohimi přednoškami Budyšin na to spominaše, zo bě ležownosć Budyskeho hrodu a dźensnišeho Serbskeho muzeja něhdy městno za historiski měrowy akt mjez němskim kejžorom Heinrichom II. a pólskim wjerchom, pozdźišim kralom Bolesławom Chrobłym. Telko europskeje kedźbnosće we łužiskej prowincy nam wuwědomi, zo běchmy hižo před 1000 lětami wosrjedź europskich stawiznow, kotrež su stawizny přichada a wotchada, změšenja a zachowanja. Njeměło so we wustajeńcy na to skedźbnić, zo njejsu potomnicy wonych Milčanow a Łužičanow jenož horstka Serbow, ale tež mnozy tu bydlacy Němcy?

Manšćina jo wótemrěła ako prědna rěc južo w 1970tych lětach. Zachadaś jo zachopiła južo w 19. stolěśu ako »rěc głupakow«. Pśi minjenju rěcy jo nastał zwisk mjazy maminorěcnymi a aktiwistami, což jo wjadło do gibanja, kótarež jo rozkwitło w 1990tych lětach. 1992 jo był prědny manski rěcny zastojnik wumjenjony. Wón nawjedujo »wandrujuce ceptarje«, kótarež póbituju mansku rěc ako fakultatiwny pśedmjat w šulach pó cełej kupje.

Štož je mi w tutej knize, kaž bych za tym wołał, napřećo přišło: pokiwy za krimipisarjow. Pomyslće sej! W dźěćacej knize nawod za krimipisarjow! Koch zapleće za serbskich krimiawtorow, kak maja podeńdźenja po dramatiskich zasadach rjadować. A zo tworitej w dobrym krimiju čas a městnosć jednotu. W Kochowej powědce njeje njetrjebawšeho skakanja a tež njeje přeco zaso nowych wo­sobow. Koch wě, hdźe maš w powědanju jednanje pospěšić a hdźe­ napjatosć přiwótřić. »W skoro wšitkich kriminali­stiskich padach ... přińdźe připad na pomoc. Tón sławny komisar připad« (str. 91) a: »Kóždy, kiž krimije čita, wě, zo maja dobri kriminalisća dobry čuch.« (str. 99) Tele instrumenty zasadźuje dramatikar a komikar Jurij Koch na městnach, hdźež słuše­ja. Na přikład: »Nětko je tež stary Worješk při­stu­pił ...« (str. 80), »Worješk za­móže ... ze swojimaj nadměru wulkimaj wušomaj njewšědne zwukowe žołmy přijimować.« (str. 108) Worješk zamóže so z njetopyrjemi dorozumić. Na tutu ideju je Koch přišoł, z čimž mjez druhim nam dorosćenym kaž tež našim wnučkam prajić chce: Kriminalki su kriminelne, dokelž njejsu po faktach wěrne, jenož po wob­sahowym wuprajenju. Nadźijomnje kolegam – serbskim krimispisowaćelam tale wučba w prawym času dóń­dźe a my w blišim času dalše serbske krimije pod čitansku lampu dóstanjemy, putace, zo samo plěchatemu włosy stawaja.

Na »wulkim podawku sokołskeho zlěta 1928 w Skopju« je so tež Sokoł Měrćin Nowak-Njechorński wobdźělił a wobšěrnje wo tym pod nadpismom »Prěki a podłu po Juhosłowjanskej« w Serbskich Nowinach (wot 30.10.1928 w 22 pokročowanjach) rozprawjał. Nowak piše wo tajkim a hinašim wjedrje, wo jědźi a piću, zapozdźenju ćaha a wjele wjace skerje njewažnym. Ze žanym słowčkom njenaspomni wuznamjenjenje Jakuba Šajby z Rjadom swjateho Sawy.­ Tónle wažny podawk naspom­nić je cyle zabył. Čehodla, snano ze zawisće?

Jakub Šajba pak njeje jenički Serb, kotremuž je so tale česć wopokazała. Hižo w lěće 1893 je so Arnoštej Muce tele wu­znamjenjenje přiznało, te­hdy hišće wot kralestwa Serbiskeje. Po wšěm zdaću je Muka tón Serb, kotremuž su so najčasćišo myta z wukraja spožčili. Nimo južnoserbskeho dósta tež ruski Rjad Swj. Stanisława (1900), čornohórski Rjad Danila (1906) a ruski Rjad Swj. Hany (1914). W Sakskej počesći so z kralowskim Rjadom Albrech­ta (1916). Z tutych wuznamjenjenjow je Rjad swjateho Sawy jako jenički w stajnej wusta­jeń­cy Budyskeho Serbskeho mu­zeja widźeć. We wobsyd­stwje muzeja je dale zaji­mawy portret Muki ze wšěmi tutymi wuznamjenjemi a derje spóznajomnym Rjadom swjateho Sawy. Bohužel je mólba Ludvíka Kuby w muzejowym fundusu a nic zjawnje wusta­jena.

Wokoło 1900 bě tradicionelna přisłušnosć hišće jara sylna. Tehdom dósta nahladne naměsto w nowym Zhorjelskim měšćanskim dźělu južnje dwórnišća mjeno »Naměsto šesćiměstow«. A na fasadźe noweje radnicy demonstruja wopony wšěch šěsć městow prjedawšu jednotu woneho sylneho srjedźowěkowskeho zwjazka. Podobne česćowanje zwjazka nihdźe druhdźe we Łužicy hižo njenamakamy. W samsnym času wopyta Wilhelm II., němski kejžor a kral Pruskeje Zhorjelc, zo by sobu wotewrił nowu wopomnjensku halu, »Ruhmeshalle«. Jeho tam witachu tež jako markhrabju za Hornju Łužicu. K tomu ma so rjec, zo tutón titul nošachu prěni raz Habsburgojo w 16. lětstotku, pozdźišo sakski kurwjerch a po 1815 zdobom tež pruski kral. Wilhelm II. bě tehdom hižo pjaty raz w měsće nad Nysu. Bohužel njezhonimy na str. 392 ničo wo dalšich wopytach. Pod nadpismom »1815–1945: Görlitz wird schlesisch I« wobjednawa awtor tutón wotrězk na 17 stronach nadrobnišo.

Abo: To pokazuje so hižo we wšědnej chwalbje wuwića a skutkowanja našeho luda přez nowiny. Hačrunjež ličby rěčnikow w samsnym času dale spaduja.

Woni přećeljo z Chrastú pobychu hižo husto we Łužicy, wosebje na folklornych festiwalach w Chrósćicach. Znaja Serbow, jich reje a nałožki a jich wjeselo nad spěwanjom. Skupina wokoło Vojtěcha Kouby wěnuje so jako jenička čěska lajska skupina serbskej folklorje a ma wosebje serbsku hudźbnu folkloru za »njewobkedźbowany dźěl srjedźnoeuropskeho kulturneho dźědźinstwa« (booklet). Ze zaměrom, tutomu njedostatkej něšto znapřećiwić, je nastała cejdejka ze 26 spěwami a dwěmaj instrumentalnymaj kruchomaj. Spěwy pochadźeja z cyłeje Łužicy, zdźěla znate, ale tež tróšku njeznate. Přez genialne wobdźěłanje a wuměłsce skomponowany instrumentalny přewod su dóstali njezwučeny wysoki niwow. Kajke zbožo za tajku skupinu, měć instrumentalistow-sobustawow, kiž znaja a wobknježa móžnosće instrumentow runje tak kaž zamóžnosće hudźbnikow a spěwarjow a pisaja za nich melodije, sadźby a samo kompozicije.

Zjednoćene narody (UNO) su lěto 2019 jako lěto indigenych rěčow pomjenowali. W běhu tutoho lěta su wšelake aktiwity a předewzaća planowane, kiž dyrbja wědomje wo situaciji awtochtonych rěčow powyšić a wuchadźišćo za wutworjenje syće za mjeńšinowe aktiwity w přichodźe być. 28. januara zahaji so tute lěto oficialnje w domje UNESCO w Parisu. Dźeń běše do dweju dźělow dźěleny, dopołdnja bě diskusija a popołdnju oficialna ceremonija. Poskići so simultane tołmačenje do jendźelšćiny, rušćiny, francošćiny, španišćiny a arabšćiny.

Reprezentanća z Ruskeje, USA, Kanady, Francoskeje, Šwedskeje, Marokka a druhich krajow diskutowachu wo wažnosći, powyšić kedźbnosć na temy awtochtonych a mjeńšinowych rěčow, a pokazachu, kotre móžnosće za wabjenje steja pola kotrych mjeńšin k dispoziciji. Chcu mysle někotrych rěčnikow podać.

Alexey Tsykarev, čłon Ekspertoweho gremija UNO za prawa indigenych ludow (Expert Mechanism of the Rights of Indigenous Peoples, EMRIP), měnješe, zo knježi w swěće tuchwilu wěsty pesimizm wo róli a móžnosćach rewitalizacije awtochtonych rěčow. Wěnowanje lěta 2019 awtochtonym rěčam dyrbi tutu perspektiwu na optimistisku změnić. Optimizm móže implementaciju progresiwneho rěčneho planowanja a rěčneje politiki dodatnje spěchować.

Tola pohladajmy raz na tamnej zajimawostce w tutym zwisku. Sprěnja: Knježerstwo wužiwanje pjenjez lědma wobmjezuje, hłowna wěc, zo spěchuje so z nimi dwurěčnosć. Přičina za to je dosć rozdźělny staw dwurěčnosće w jednotliwych gmejnach. Tak so najskerje gmejnscy radźićeljo w Dźěwinje dźiwaja, zo móžeš za serbske naprawy scyła telko wudać, mjeztym zo w Radworju pjenjezy drje prědku a zady dosahać njebudu.

Strukturna změna po brunicy so tak horco diskutuje, zo su sylzy po zhubjenych wjeskach skoro hižo zaso wuschnyłe. Rěči so pak hłownje wo hospodarskich a socialnych změnach. Wo wuskutkach na wobswět přemało słyšiš a runje tu mamy dosć zajimawe wuwiće. Ze změnami w swěće łužiskich zwěrjatow je so zaběrał jendźelski wědomostnik prof. dr. Korla Darmiwin w swojej knize »On the Origin of Spezis« a redakcija Rozblada měješe wulku česć, so z nim rozmołwjeć.

Prof. Korla Darmiwin: Well, na spočatku chcych jenož mojej žonje wujasnić, z čeho so spezi měša, ale dokelž překwapjacy mały dźěl ludźi to a tež tamne njewě, je ta wěc někak rozrostła.

Darmiwin: Yes, tam je so tež tójšto zaměšało. Na přikład su so łužiske wjewjerčki wot stajneho chowanja před haru so bližacych hórniskich mašinow mjeztym na »njewěrčki« wuwiłe, to běše trend z Delnjeje Łužicy. Tute »njewěrčki« zběraja jenož hišće w nocy worješki a nježeru politikarjam wjace z ruki. Ale tež nócne zwěrjata su potrjechene. Lětdźesatki doł­ho dominowaca lačnosć za profitom je łužiske njetopyrje přeměniła na »brutopyrje« – to rěka, zo wone nětko tež wodnjo našu krej cycaja.

Njech je definicija »impulsowy nastawk« zajimawy literarno-wědomostny terminus, znajmjeńša je »replika« serbsce znapřećiwjenje. Što potajkim ma Christiana Piniekowa pře­ćiwo mjenowanym faktam rjec, zo je so »Bog« a »Božy ...« z mjenowanych basnjow Miny Witkojc 1955 w knize »K swětłu a słyńcu« (dale KSS) zhubił? Poprawom ničo.

Wobswětlił běch pjeć basnjow z KSS, z kotrychž je so »Bog« zhubił, Piniekowa rěči k jeničkej – »Sni tak ak’ žwały du ...« (1947)/»Žwały a cowanja du ...« (1955). Wona měni, zo so terminus »cowanje« (Traum) lěpje do basnje hodźi. Słowo »seń/soń« (Traum-, Schattenbild) pak ma po słownikach nuansu, zo so lěpje w přenjesenym zmysle trjeba. Tuž je za lyriku hódniše. Pi­niekowa měni tež, zo je baseń lěpša bjez woneje próstwy »Daj, Božo ...«. Hdźe pak najebać to­ »adekwatny« křesćanski duch namaka, wostanje hódančko.

Piniekowa porokuje, zo wo druhich basnjach njepišu. Baseń »Srědk pśeśiwo bojosći« (1928 a 1955) so runje tohodla w mojim nastawku njejewi, dokelž so pasus »Božu stworbu« 1955 wušmórnył njeje!

Zakituje Piniekowa praksu redigowanja z wida socialistiskeje ideologije? Z jeje naličenja basnjow, hdźež so tole stało njeje, wuklinči, zo njeje to tak zlě. Štóž pak měješe jako awtor z tajkej lektorskej praksu wot połstatych lět přeco zaso činić, dyrbi to chutnišo widźeć.

W Sakskim statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy wěnuja so hižo wot lońšeho oktobra čěsko-sakskim stawiznam. Wosebitu wustajeńcu z mjenom »Sakska – Čěska 7000« je muzej zhromadnje z Narodnej galeriju w Praze zestajał. Ličba w titulu poćahuje so na wone 7.000 lět wot kamjentneje doby hač do dźensnišeho, kotrež wustajeńca wobjednawa. Najdlěši dźěl tutoho časa pak je nam jenož z pomocu archeologiskich namakankow přistupny. A tak zwobraznja so prěnje 6.000 lět čěsko-sakskich stawiznow z keramiku, wozdobu a gratom. Sudobja, spinki a sekery swědča wo tym, zo běštej Čěska a Sakska něhdy zhromadny sydlenski rum, hakle w mjedźanej dobje započa so južnje a sewjernje Rudnych a Łužiskich hór rozdźělne wuwiće. Wujasnjowanske teksty zas a zaso na zhromadnosće a rozdźěle pokazkow skedźbnja a wopytowarjow do přirunowanja wabja.

Wot 19. lětstotka potom cyrkej dźeń a mjenje stawizny wobwliwowaše, porno tomu stachu so přiběrajcy hospodarstwo, turizm a wuměłstwo z ćěriwom zhromadnych zwiskow. Sakscy předewzaćeljo hižo před wjace hač sto lětami nišich mzdow dla swoje twory w Čěskej produkowachu, krajej zwjazowacy turizm wuwiwaše so podłu Łobja a přikład za wuměłske styki je Ludvík Kuba, kotrehož wustajenej mólbje, jedna z Budyskeho Serbskeho muzeja, łužiske a serbske motiwy pokazujetej.