W Budyšinje wotrosćeny a nětko w Berlinje skutkowacy spěwar Ronald Hein je so w zašłosći dosć zaměrnje tež hudźbje Serbow wěnował. W poslednich lětach pak dožiwimy jeho bohužel jenož hišće hdys a hdys na žurli Budyskeho Serbskeho muzeja, hdźež wón za dosć wulki kruh lubowarjow swo­jeho interpretaciskeho wuměłstwa na swójsku iniciatiwu koncert wuhotuje. Sakski wukubłanski a wupruwowanski ka­nal (SAEK) koncerty z wotpowědnym zaměrom natočuje.

Njedźelu, 17. nowembra, bu woblubowany koncertny rjad na tež tónraz derje wobsa­dźenej žurli Serbskeho muzeja dale wjedźeny. Mjeztym zo přewodźeše w zašłosći wosebje Liana Bertók Heina na křidle, je w poslednim času w Drježdźanach skutkowacy japanski pianist a wjele prašany partner na polu komorneje hudźby Hiro­to Saigusa jeho instrumentalny přewodnik. A běše to zaso dobra hudźbna hodźina. Na programje steještej předewšěm spěwnej kruhaj Roberta Schumanna opus 24 na basnje Heinricha Heiny kaž tež opus 39 na bas­nje Josepha von Eichendorffa.

Wosebje kedźbyhódny pak bě zazběh koncerta z třomi spěwa­mi Artura Immischa (1902–1949) na teksty wažneju zastupjerjow němskeje romantiki, »Schilflied« wot Nikolausa Lenauwa a »In der Fremde« a »Frühlingsnacht« wot Eichendorffa. Zajimawe je, zo běše wšě tři basnje tež hižo Schumann do swojeju w koncerće předstajeneju opusow 24 a 39 zapřijał. Immisch pak njeje wulkeho mištra napodobnjował, ale jako w druhim stilowym času skutkowacy hinak tworił. Jako jara připóznaty pianist w sakskej hudźbnej stolicy Drježdźanach pak znaješe tohorunja dokładnje kompozicije cyle w romantice tworjaceho Schumanna kaž tež jeho žiwjenske wobstejnosće. Tak sadźi wón jara wědomje w kóždej swojej kompoziciji tež cyle swójske akcenty. Nimo toho płaćeše wón jako wosebje ta­lentowany student pola sławjeneho hudźbneho teoretikarja a komponista Hermanna Grabnera w Lipsku, kiž běše sej kaž wón­ nimo studija juristiki z promociju dokładnu hudźbnoteoretisku wědu w komponowanju a praktiske kmanosće jako pianist přiswojił.

W róžowniku tutoho lěta bu na katedrje bohemistiki Uniwersity Jana Evangelisty Purkyně w Ústiju nad Labem diplomowe dźěło studentki Moniki Rambouskoveje z pomjenowanjom Percepcija serbšćiny pola šulerjow na srjedźnych šulach w Čěskej republice (Percepce lužické srbštiny u žáků středních škol v České republice) zakitowane.

Awtorka dźěła je swoje slědźenje na dwěmaj sewjeročěskimaj gymnazijomaj a dwěmaj Praskimaj gymnazijomaj zrealizowała (gymnazije słušeja w čěskim šulskim systemje k srjedźnym šulam). Šulerjo wupjelnichu naprašnik, kotryž wobsteješe z dweju dźělow. Prěni dźěl słužeše tomu, znajomosće na polu serbskich kulturnych, stawizniskich a zemjepisnych realijow zwěsćić. Druhi dźěl wěnowaše so zrozumjenju zakładnych serbskich frazow a wobrotow. Rambousková bě z tutej problematiku jara wosobinsce zwjazana, dokelž je z wowcyneje strony serbskeho pochada.

Prěnjotnje chcyše dźěło wo percepciji serbšćiny na čěskich srjedźnych šulach a wo percepciji čěšćiny na Serbskim gymnaziju w Budyšinje napisać. Wuslědki slědźenja je chcyła přirunać a zwěsćić, kajke wědomje wo Serbach maja młodźi Češa a kajke wo Čechach młodźi Serbja. Bohužel njeje so jej poradźiło zwisk k Serbskemu gymnazijej nawjazać a čěskej gymnazijej w Liberecu a na Ma­łej stronje w Praze njeběštej zwólniwej so na slědźenjach wobdźělić. Direktorka Małostronskeho gymnazija, kotrehož chowanc běše mj. dr. Michał Hórnik, wotpokaza naprašowanje z komentarom, zo tam tuchwilu žanych Serbow nimaja.

W interviewje w Serbskich Nowinach z dnja 14. oktobra praji dźiwadźelnik a režiser Stanisław Brankačk: »Nowy rjad bě moja ideja.« Hižo přez tři lětdźesatki při Nowym dźiwadle Halle skutkowacy 65lětny wje­le­stronski wuměłc ma tam swójski dźiwadłowy koncept. A zajimawa je tohorunja jeho filmografija. Hdys a hdys přewozmje tež w Budyšinje nadawk. Při zahajenju hudźbno-literarneho wječorneho rjadu »Zynki a linki« w Röhrscheidtowej bašće Serbskeho ludo­we­ho ansambla dnja 16. oktobra přewza wón čitanje někotrych wujimkow z awtobiografiskeje knihi Jurja Brězana »Stary nan«. Pod titulom »Bild des Vaters« běše edicija w 1980tych lětach we wjacorych nakładnistwach tohorunja němsce wušła a naby tak tež zwonka Serbow dosć wulku skedźbnosć. Po towaršnostnej změnje předpołoži LND dalše wudaće.

Za serbske připosłucharstwo čitaše Brankačk wězo serbsce wo poslednich dźesać dnjach w žiwjenju starca Tobiasa Hawka. A znowa so pokaza: Jedna so wo emocionalnu be­letristisku literaturu z filozofiskim podzynkom, spisanu we hładkej serbšćinje našeje doby. Wobsah wšak je chětro njewšědny. Přetož lědma wobjednawa so w literaturje moderny tak nadrobnje smjerć. Brězan so njeboješe, tabuwow so dótkać a wumrěće wopisować. Tak rysuje awtor zetkanje swojeho »rjeka« z wosobami a wosobinami za žiwe dny, z kotrymiž chce so po swojej smjerći zaso widźeć. Je ćežko, tajku temu z telko dostojnosću wot mo­derneho abo modernišeho awtora beletristiki předstajenu nadeńć­. A docyła nic wot wuměłca, kiž běše w realnym socializmje žiwy.

Hdyž so składnostnje 65. jubileja załoženja Serbskeho ludoweho ansambla třom zasłužbnym něhdyšim čłonam a čłonkam ansambla Čestne čłonstwo spožči, bě mjez nimi tež Leńka Šołćina-Winarjec. Nětkole, w juliju tutoho lěta, je wona nas na wěčnje wopušćiła, kaž mnozy wuznamni ansamblowcy njedawno: Jan Domaška, Korla Tilich, Detlef Kobjela ... Myslu husto na přijomnu rozmołwu z njej w jeje małym Budyskim bydlenju – hewak wšak hižo dołhi čas w Slepom doma –, jako jej wot Spěchowanskeho towarstwa SLA wopismo Čestneje čłonki přepodachmy. Naše towarstwo bě sej do hłowy stajiło, zo su runje ludźo, kotřiž při kolebce prěnjeho powołanskeho ansambla serbskeje ludoweje kultury stejachu, hódni počesćenja a wěčneho wopominanja. Jich žiwjenje a skutkowanje stej na wosobu zhusćene serbske kulturne a kulturnopolitiske wuwiće prěnich powójnskich lět. Na wot nich połožene zakłady so to dźensniše natwarjuje. Hinak prajene: Hdźe bychmy dźensa stali bjez natwarneho dźěła wonych muži a žonow.

Leńka Šołćina-Winarjec Foto: priwatne»Mějach česć a zbožo, być prěnja solistka ansambla«, so Leńka Šołćina-Winarjec před třomi lětdźesatkami dopominaše. Na jewišću stać bu za spěwarku wšědny chlěb, dowěra do swójskich zamóžnosćow bě jej při tym wuměnjenje. Sebjedowěru dósta přez spěwanje w Radworskej Meji, w kulturnej brigadźe SWŠ a holčim chórje Jurja Winarja. Poprawom njeměješe scyła strach: »... rady myslu na prěnje proby z orchestrom. To bě ći nadobo cyle nowa kwalita spěwanja, a jeno tón, kiž je hdy sam z přewodom orchestra so pospytał, budźe wědźeć, kajka pomoc a zepěra móže ći tajki přewod być a kak lochce so zynki nad nim znošuja.« Leńka Šołćina-Winarjec, nětko solistka, njeměješe pryzle we hłowje, wosta jednora, njewupikana, šikwana młoda žona. So w serbskej njewjesćinskej drasće na jewišćo stupić – dźensa samozrozumliwosć za spěwarki w ansamblu –, so jej tak prawje nochcyše: »Mi bě to přehnate wupikanje, njewotpowědne jednoremu spěwanju. Ale šef [Jurij Winar] měješe prawo, a pod sylzami sym so podała.« Doda hišće, skromna kajkaž bě: »... a potom sym spěwała jako serbska njewjesta [...] a jenož z rozprawow a recensijow wěm, zo bě to wulki wuspěch.«

Spěšnje a dźeń a husćišo měješe so SLA hotować do wukraja. Jako posoł serbskeho luda, politisce widźane zdobom jako posoł NDR, žněješe chwalbu a sławu. Hižo prěnje hóstne wustupy njezahorjachu jenož publikum, ale tež ansamblowcow samych. 1956 wustupichu na kongresu Federalistiskeje unije europskich ludowych skupin (FUEN) w Rakuskej. Zwiski Domowiny k FUEN so na ćišć z Berlina bórze přetorhnychu a so hakle po přewróće wožiwichu. »Jako před wobdźělnikami kongresa [...] wustupichmy, jich hnydom spóznachmy na zahoritosći, z kotrejž naše poskićenja sćěhowachu. Dołho smy na tutym prěnim wječorku hišće bjesadowali a spěwali.«

Na pohrjebnišću w Małej Nydeji na kromje Wojerec bu 10. žnjenca prěni profesionalny serbski dudak Korla Tilich pochowany, kotryž bě 33 lět wuběrny instrumentalist a solist Serbskeho ludoweho ansambla. Wón zemrě 15. julija w 83. žiwjenskim lěće. Zasłužbny serbski herc narodźi so 1. nalětnika 1936 w Spalach do dźěłaćerskeje swójby. Jeho mać Hana Tilichowa bě pozdźišo jara znata a wulce česćena serbska ludowa wuměłča, jejkadebjerka a wušiwarka. Ota Garten sportretowa ju we wulkej wolijowej mólbje, kotraž wisa w Budyskim Serbskim muzeju. Jeho nan bě železnicar a wjele razow wuznamjenjeny plahowar pjerizny. Wón pochadźeše z lěta 1931 wotbagrowaneje wsy Bukojny, něhdy wosrjedź nětčišeho Hórnikečanskeho jězora pola Wulkich Ždźar ležaceje. W samsnej swójbje narodźi so tež dźěd bywšeho sakskeho ministerskeho prezidenta Stanisława Tilicha.

Korla Tilich Foto: Maćij BulankKorla Tilich nawukny powołanje twarskeho zamkarja, při čimž horješe so jara za hudźbu. Młodźenc je zahoriće piskał w Jurja Njekelowej Kulowskej kapale. Po zakónčenju wučby bu w SLA přistajeny a studowaše na Drježdźanskej wysokej šuli za hudźbu. Wukubła so tam na klarineće, trubce, pozawnje a na huslach. W orchestrje SLA je hłownje na klarineće a bórze tež na dudach hrał. Jeho foto jako serbski herc widźachmy dobre 30 lět na plakatach a programowych zešiwkach SLA, tak bě wón sobu symbol serbskeho powołanskeho ansambla. Z nim poda so na turneje po mnohich europskich, aziskich a sewjeroafriskich krajach a je tamniši publikum ze swojimi solemi na klarineće a na měchawce (dudach) zawjeselił. Jara zrudźace bě tuž za njeho, jako dyrbješe 1993 w SLA, na swojim jeničkim dźěłowym městnje, dźěłać přestać. »Za mnje njebě to lochko, hdyž dyrbjach po 33 lětach 1993 naraz w SLA přestać a so do předrenty podać, dokelž trjebachu dźěłowe městna za čłonow orchestra NSLDź.«

Tilich bě sej kmanosće hraća na dudach pola pólskich a čěskich dudakow přiswojił, pozdźišo tež twar tutoho staroserbskeho instrumenta. Jeho zamkarska rjemjeslniska wušiknosć jemu při tym jara pomhaše. Zarjadowa sej doma w Małej Nydeji dźěłarnju, w kotrejž wosebje rady dudowu měchawu twarješe a ju ze serbskim lipowym łopješkom a z běłymaj swinjacymaj torhakomaj pyšeše. Njeboćički je wjace hač 30 serbskich dudow zhotowił a hišće wjace wuporjedźił.

Ponowjeny narowny kamjeń molerja Horsta Šlosarja na Strěžinskim kěrchowje Foto: Heiko PfriemDnja 23. septembra wotmě so na kěrchowje w Drježdźanach-Strěžinje (Striesen) swjatočnosć při wobnowjenym rowje serbskeho molerja Horsta Šlosarja (1903–1964) składnostnje jeho 116. narodnin. W přitomnosći potomnikow a přećelow měješe Jurij Łušćanski wopomnjensku narěč. Hódnoćeše wuměłca za stilistisku, tematisku a technisku wariabelnosć jeho wašnja molerstwa a jako čłona Koła serbskich wuměłcow a nošerja Myta Ćišinskeho. Šlosar bě mišterski šuler Otta Dixa, na kotrehož Nowu wěcownosć předewšěm w swojich portretach a předstajenjach cirkusa nawjazowaše. Jeho krajinowe mólby sahaja wot naturalistisko-realistisce skutkowacych mólbow industrijoweje krajiny wokoło Čorneje Pumpy hač k wuhladej z woknom Drježdźanskeho ateljeja do nimale impresionistiskeje nazymskeje krajiny. Połne barbow su jeho naturalistiske ćišna z burskimi kwěćelemi w keramikowych karanach. Z wulkim angažementom předstaješe Serbow při »natwarje noweho swěta« po wójnje, štož so tež w jeho nasćěnowych wobrazach z wosebitej ikonografiju špiheluje, kotrež pokazuja nimo měra (hołbje) a přećelstwa ludow (afriski hudźbnik) tež ratarjow, dźěłaćerjow a inteligencu w serbskej drasće hač k brašce. Tule je sej prawdźepodobnje mexiskich muralistow a Diega Riveru za přikład brał. W swojich scenach ze serbskeho ludoweho žiwjenja a w napohladach łužiskich krajinow špiheluje Šlosar najbóle mnohostronsce powójnsku dobu w serbskej kulturje. Wuznam Šlosarja hódnoćeše tež wuměłstwowy stawiznar Max Kober w swojej knize »Die Kunst der frühen Jahre 1945–1949« ze slědowacymi słowami: »Poměrnje swójske wuwiće měješe serbske wuměłstwo. Nimo Měrćina Nowaka-Njechorńskeho, kotryž z tradicije ludoweho wuměłstwa a druhich słowjanskich ludow čerpaše, ma so wot Otta Dixa wobwliwowany Horst Šlosar mjenować.«

BETINA KAUNOWA

Wobrazy krajiny su najwšelakoriše. Wotwisne wot počasa, lěta nastaća, wosoby, kotraž je rysowaše. Runje tak rozdźělna je rěč. Hač rěč jednotliwca, krajiny, naroda. Kóždy wužiwa ju na swoje wašnje, sadźa nuansy wotpowědnje swojemu začuwanju. Ale rěč tež zwjazuje, wotkrywa paralele, wobohaća so mjez sobu.

Pjatk 23. awgusta 2019 na pózdnim popołdnju sćěhowachu někotři na rěči a wobrazach zajimowani přeprošenje Budyskeho Serbskeho muzeja na čitanje ze słowjenskej awtorku Anju Golob a serbskej awtorku Lubinu Hajduk-Veljkovićowej. Wobě stej zastupjenej z basnjemi a tekstami w katalogu k třikrajowemu projektej »Wobrazy krajiny. Podobe pokrajine. Bilder einer Landschaft«. Moderaciju přewza Dušan Hajduk-Veljković. Kombinacija tutych třoch wosobow wopokaza so jako nimoměry wurjadna, mjez sobu so wudospołnjaca a wobohaćaca a publikum runje tak zahorjaca kaž zabawjaca.

Anja Golob, rodźena 1976, je basnica, spisowaćelka a přełožowarka. Wona studowaše filozofiju a přirunowace literarne wědomosće w Ljubljanje. Wona přednjese na zarjadowanju swoje basnje zdźěla słowjensce, zwjetša němsce. Jeje čitanju slědować bě jónkrótne dožiwjenje. Nimale kaž w transy přednjese swoje teksty, zanurjena do nich a jich kuzła a tak za připosłuchacych runočasnje zwuk a zmysł wožiwjejo. Jej poradźi so melodiju a rytmiskosć tekstow wurjadnje zwobraznić, wot stakata doraznych wjeršow hač k žortno-ironiskim metafram. Zdobom wjedźe připosłucharjow do hłubokich přemyslowanjow wo wobsahach. Tak zastanje jeje lyriske ja we wokomiku, w kotrymž je hišće wšitko móžno a směr wuwića wotewrjeny, w kotrymž »wšo wisa na ćeńkej nitce móžnosće koincidency« (še – noch – hišće) abo praša so za tym wčera na rozdźěl wot dźensa a raznymi změnami, kotrež so stanu abo za kotrež so rozsudźiš a w kotrychž steji to wčera pódla toho dźensa so njeznajo: »Dortgestern und Heutehier stehen nebeneinander, zwei Fremde in einer Schlange am Flughafen, die warten« (Gestern war alles schöner). Jeje němske basnje su episke. Powědaja wo pospytach, přez dźěło přemyslowanja wo swójskich hłubinach wobeńć (»Doch bevor uns alles Stück für Stück verschlingt, arbeiten wir.«, Wenn die dicke Dame singt) hač k redukowanju na to, štož woprawdźe za žiwjenje trjebaš (Was ich brauche). Wotkrywa a staja do prašenja naše wšědnosće a strachi a pokazuje na nimale wostrózbnjace wašnje na nuznosć čłowjeskeje bliskosće a zo njeje to, štož trjebamy, wjele a tola wšo.

 

 

Jako sylnu a zmužitu žonu, kotraž so ze zahoritosću za swoje přeswědčenje angažowaše, jako wěriwu křesćanku a jako humanistku, kotraž měješe wulku česćownosć před ludźimi, hódnoćichu rěčnicy swjatočneho spominanja 6. awgusta w Radworju dr. Marju Grólmusec (1896–1944). Grólmusec wotrosće w Lipsku, sta so z wučerku a publicistku, rozestaješe so z rólu žony w politice a demokratiji, angažowaše so sama we wšelakich politiskich stronach a zaběraše so z dźěłarnistwami. 1933 zaćahny do lětnjeje wile staršeju w Radworju a zasadźowaše so wottam za antifašistiske spjećowanja. Po denunciaciji bu 1934 wot gestapo zajata a k šěsć lětam w chłostarni zasudźena, po kotrychž přewjezechu ju do koncentraciskeho lěhwa w Ravensbrücku. Tam 1944 zahiny.

Wuchodosakska wotnožka Němskeho zwjazka dźěłarnistwow DGB ze swojej jednaćelku Danu Dubil bě składnostnje 75. posmjertnin Marje Grólmusec spominanje nastorčiła. Na smjertnym dnju Grólmusec přeprosy do Radworja a 22. awgusta na dalše zarjadowanje do Budyskeho Serbskeho muzeja.

W Radworju zetkachu so zastupnicy sobuzarjadowacych gmejny Radwor, Maćicy Serbskeje, Žónskeje iniciatiwy Budyšin, Domowiny, Budyskeje SPD, Serbskeho instituta kaž tež Budyska społnomócnjena za runostajenje a dalši na Radworskim kěrchowje. Dawid Wowčer spominanje na pozawnje zahaji a wobrubi. Farar Beno Jakubaš poda mysle wo křesćance Grólmusec a zwurazni zdobom, zo bě jemu přistup ke Grólmusec dołho přez jeje předstajenje jako komunistka zašlahany. Poćahujo so mjez druhim na jeje listy z jatby a na rozprawy sobujatych w Ravensbrücku pokaza na to, kak je so Grólmusec za čłowjeskosć a za swojich sobučłowjekow zasadźiła. Nyšpor při pomniku zakónči so z modlitwu a kěrlušom.

K předstajenju »Podlěća« w Michałskej cyrkwi citowachu SN superintendenta Jana Malinka ze słowami: »Tele předstajenje oratorija je wjeršk dnja, měsaca a cyłeho lěta.« A publikum bě runje tak zahorjeny. Hłownje drje měrješe so to na wukon chóra 1. serbskeje kulturneje brigady pod dirigentom Friedemannom Böhmu. Zo wu­padnyštej muskej chóraj, bě zawěsće dołžene tola hišće jara młodym hłosam a njezměni ničo na cyłkownje dobrym přednošku šulerjow. Trochu hinak je to nastupajo solistiske wu­kony, kotrež nje­běchu přeco jenak přeswědčace a wuwažene. Po­dobnje přitrjechi to za orchester, předewšěm skupinu blachowych dujerjow. Koncert zahaji so, kaž je mjeztym tradicija, ze »Stwórba Boža«, kotrež wšak měješe po přeću komponista, »je-li zo bychu so ›Počasy‹ ně­hdy za sobu spěwałe, k wote­wrjenju tychsamych słužić«. Ko­cor měješe drje před wočomaj wuwje­dźenje swojich twórbow w originalnym přewodźe: z klawěrom. Tajki dowola wězo mjenje komplikowanu organizaciju runje tak kaž mjeńše chóry, wšako trjeba so jenož jedyn instrument. Přiwšěm bě tónkróć orchester mjeńši, wot Christiana Kabitza wobstarana instrumentacija transparentniša, hač bě hišće do wróćicy lěttysaca z wašnjom. A tola njejedna so wo nowoinstrumentaciju originala, ale wo adapciju Jana Bulankoweho wobdźěłanja, ko­trehož pre­mjeru dožiwichmy na festiwalu serbskeje kultury 1989. Zo ma to być adapcija, wo tym swědča zapiski tehdy­še­ho sekretara za kulturu w zwjaz­kowym předsyd­stwje runje tak kaž finančne wotličenja festiwala. W přirunowanju z originalom je tu wězo wjele změnow resp. wuwostajenjow – akcentow, dynamiskich a tempowych předpisow, wjedźenja chórowych hłosow, rytmiki abo harmoniki a cyłkowneho wotběha.