Struktura publikacije

Publikacija rozrědujo se do 4 głownych kapitlow: zawod, elementy narodneje drastwy, woblekanje drastwy a pśidank. Pódkapitele zaběraju se z nałogami, tradicijami a pśiwěrami wokoło swajźby a z njeju zwězanymi wašnjami.

W pśidanku namakajomy wobšyrnu bibliografiju a nimsko-slěpjański słownik, kótaryž wólažcyjo orientaciju pśi lekturje wopisowanjow wšakorakich źělow drastwow ku swajźbje. Wabjece jo, až wopśimjejo edicija wjele carno-běłych reprodukcijow historiskich wobrazow ako teke wósebnje za toś te knigły mólowane barwne fotografije, kótarež pokazuju nadrobnje, kak maju se drastwy pšawje woblekaś. Wšakorake starstwa modelow pósrědniju knigłam awtentiskosć a lěpše pśedstajenje wó kompleksnem a cesto dosć komplicěrowanem nadawku, drastwu w regionje Slěpego pó tradiciji nosyś.

Zajmnej stej teke kapitel wó swajźbnych gercach a dudakach, bźez kótarychž njamóžo se pó słowje wótměś žedneje swajźby a žednogo pśiwitanja, a wobšyrny kapitel wó tak pomjenjonej twjelce, kótaraž jo w Ruskej a Ukrainje pitśku hynacej znata pód mjenim rusznik1. Źěkowano źěłoju a sobuźěłoju wjele luźi su knigły wuběrne žrědło wědy za pśiduce generacije a wobchowuju informacije pśed zabyśim, kótarež su se něga wót generacije ku generaciji, cesto jano wustnje, dalej dawali.

Njeje tomu hišće dołho, zo rozmołwjach so z mužom swojeje staroby wo tym, čehodla so hižo do Łužicy nawróćić nochce. ››Wšo pře zastarske‹‹, běše jeho wotmołwa. Zwjeršnje na naš ludźik pohladane, móhło to přitrjechić. Sym pak so dlěje z prašenjom rozestajił. Je pola nas woprawdźe wšo tak zastarske? Zo móhli na tute prašenje wotmołwić, dyrbjeli rozumić, što zastarske je.

Su to tradicionalne křesćanske a wosebje katolske hódnoty? Tradicionelna swójba? Domowina? Serbske institucije na sebi? Jeli wozmjemy tute aspekty jako indic zastarskosće, pawšalizujemy zaso raz cyłe Serbstwo. Je tež druhich Serbowkow a Serbow, tajkich, kiž so do tutoho naspomnjeneho mustra docyła njehodźa. Ale snano njehodźi so tute ››zastarske‹‹ ani prawje měrić, snano je to skerje wone začuće, hdyž so do serbskeje Łužicy nawróćiš: Wšo je někak mjeńše, intimniše, znate.

»Čej da sy?« Jako Serbowka abo Serb hustohdy našu anonymitu wotedamy. We wokomiku, hdyž móžemy prašenje za pochadom na našu swójbu abo na wjesku, z kotrejž pochadźamy redukować, je wša anonymita zhubjena. Njewěm, hač Němcej što pomha, hdyž powědam, zo běše naša prawowka Póst-Cyžec z Njebjelčic. Zawěsće nic. Za katolskich Serbow pak tči wosebje w tutym wuprajenju hłuboki informaciski, ale tež wobkrućacy wokomik: To je jedyn z nas, toho móžemy akceptować.

Starodawne tradicije hajić je tež w Serbach z wašnjom. A to je tež derje tak, wšako zwjazuja ludźi z domiznu a Serbow do zhromadnosće. Zdobom su wažne za identifikaciju. Při někotrych tradicijach pak so prašeš, hač su woprawdźe za wšěch abo jenož za priwilegowanu skupinu.

Křižerstwo na přikład. Lětstotki stara tradicija, kotraž runje tak dołho jenož mužow na konjach pokazuje. Žony namakaš, po zastarskim towaršnostnym wobrazu, w domjacnosći. Rjedźić, warić, hosći witać a mužow na tutym dnju posłužować. Kóžde lěto znowa so prašam: Čehodla poprawom?

Tradicije jenož za mužow, to pochadźa z časa, jako žona dom a dźěći zastarowaše a muž so wo hłownu zasłužbu staraše a swójbu w zjawnosći prawnisce kaž tež towaršnostnje zastupowaše. Kóždy – žona kaž muž – wosta w swojej krutej róli. Z tutymi časami pak smy so hižo dawno rozžohnowali. Abo tola nic?

Swět je so dale wuwił. Tuž měli so tež tradicije a wašnja dale wuwiwać. Historisce widźane wone to tež přeco su – wšako so tež towaršnosć a wobswět stajnje měnjatej. Hdyž tomu tak njeje, hrozy strach, zo zhubitej swoju relewancu. Abo zo jenož hišće za mału skupinu płaćitej. Swjedźeń jutrow pak je wšitkim Serbam wažny. Tuž měnju, zo trjebamy čiłu debatu wo tym, hač njeměła so tradicija křižerstwa dźensnišemu časej přiměrić. Wjele ludźi ma sej ćežko ze změnami tradicijow, wšako su spušćomne a skića orientaciju w žiwjenju – samo, hdyž so wšo druhe změni. Tohodla su emocije w tajkich naležnosćach druhdy wosebje wulke. Potom zakituja so tradicije ze sadami, kaž: »To tla je hižo přeco tak było.«

W lěće 2019 bu awtor Saša Stanišić (*1978) za swój roman pod titulom »Herkunft« z němskim knižnym mytom wuznamjenjeny. Kniha jedna, tak piše awtor sam, »wo prěnim připadźe našeje biografije: so něhdźe narodźić. A štož po tym slěduje.«

Byrgarskeje wójny w Juhosłowjanskej dla, je 14lětny ja-powědar w lěće 1992 ze staršimaj kraj wopušćił a so do južneje Němskeje podał.

Nadrobnje wopisuje swoje zaćišće w zwisku z nowym žiwjenskim wotrězkom w měšćanskim dźělu Emmertsgrund w Heidelbergu. Zhonimy, kotre wužadanja jeho jako migranta tu w nowej wokolinje z jemu cuzej rěču wočakowachu.

Kaž titul knihi hižo přeradźi, twori prašenje za pochadom centralny sujet teksta. Z rěčnej rafinesu a wěstej lochkosću wěnuje so Stanišić dosć kompleksnym temam kaž identiće, rěči a pytanju za swójskimi korjenjemi.

Tak rozprawja powědar mjez druhim wo dwěmaj wopytomaj w małkej Bosniskej wjesce Oskoruša, w horach, njedaloko Višegrada. Je to městnosć, z kotrejež jeho swójba pochadźa. Na tamnišich rownych kamjenjach na kěrchowje wuhlada wjacekróć swoje swójbne mjeno Stanišić. W dalšej situaciji so wěsty Gavrilo, přiwuzny powědarja praša, zwotkel pochadźa. Tutón w samsnym zwisku reflektuje:

Dosć wobšěrna kniha da nam dohlad do žiwjenja Eberharda Dučmana, twarskeho inženjera, kiž je wot zakładneho dźěła w twarstwje hač k powołanju profesora na techniskej uniwersiće w Drježdźanach swój žiwjenski puć kročił.

Narodźił je so wón 22. měrca 1926 w Cokowje, serbskej wjesce Husčanskeje wosady. Wopyta zakładnu šulu w Husce a pozdźišo, wot lěta 1936 sem, wyšu krajnostawsku šulu w Budyšinje. Lěta 1944 su jeho do wójska sćahnyli a dyrbješe słužbu we wójnskej marinje wukonjeć. Po druhej swětowej wójnje nawuknje wón powołanje mulerja. Z nowym duchom poda so po tym na studij do Prahi na tamnišu technisku wysoku šulu, hdźež zakónči studij jako twarski inženjer za konstruktiwny inženjerski twar.

Wobšěrnu dokumentaciju z wobjimom dwěsćě stron je jeho dźowka Betina Kaun zestajiła. Byrnjež jón dźowka napisała, twori stajnje dosć distancy, zo by njewotwisnosć wobchowała. Kniha je hłownje w němskej rěči napisana a kóždy wotrězk so z jednym połstronskim rezimejom w serbskej rěči zakónči.

Čitar dóstanje dohlad do swójbno-biografiskeje płoniny ale hłowny dźěl wěnuje so wězo specielnemu twarskemu wobsahej. Za to wužiwachu so wjele žórłow z priwatneho archiwa Dučmana/Kaun, ale tež z literatury a archiwa Drježdźanskeje techniskeje uniwersity, SLUB, kaž tež serbskeho kulturneho archiwa. Tak předleži mnohostronska kniha za fachowcow ale tež zajimowanych na tutym času.

1 Kursiwne wuzběhnjenja - Bernd Lindner

Módra zyboli so bjezhoricontna lodowa krajina, přetřihana wot dweju so křižowaceju slědow. Kóžda přińdźe z druheho směra. Tak nawjazuje fotograf Jürgen Maćij hižo na knižnej wobalce swojeho runje tak hłuboko sahaceho kaž tež šěroko zapołoženeho fotoeseja optisce na jeho titul: »Ducy domoj – Unterwegs nach Hause«. Zdobom wujasnja z wólbu motiwa, zo njedawaše tón jedyn, stopnjowacy puć k wěstemu zaměrej – a njedawa. Přetož tež kónc wobeju slědow, jedna so wo rozpukliny w lodźe, njeje (hišće) wotwidźeć. Jeničce wobrazowy titul »Lód, Budyski spjaty jězor« pokazuje na lokalne zaměstnjenje swojeho pytanja za pućom, kotrež wjedźe jeho – jónu wjace – po njewěstym terenje. Přetož lód zamjerznjeneho spjateho jězora móže wotłamliwy być, kaž wotłamane kromy, wotsypy abo brjohowe pasma mnohich łužiskich jamow a kónčinow po wudobywanju brunicy, kotrež je Jürgen Maćij w swojim bohatym fotografowym žiwjenju do wobraza sadźił.

Předpołoži-li něchtó w swojim 70. žiwjenskim lěće wobrazowy zwjazk ze swójskimi dźěłami, za kotrež běše něhdźe 50 lět z fotowej kameru po puću, móhł tutón tež »bilanca« rěkać.

wjeselu so, zo móžu Wam tutón měsac swoje mysle sposrědkować.

Mamy februar – mały róžk. A rozhladuješ-li so po přirodźe, spóznaješ snano hižo někotrehožkuli nalětnjeho posoła. Pupki sadowcow drje su hišće njerozwěrane, tola njetraje dołho a wša stwórba rozkćěje w hrějacym swětle słónca. Z tajkimi myslemi so rady nošu, wone zbudźeju radosć we wutrobje. Tež ptačokwasny program, kotryž bu ducy po Łužicy předstajeny, nakuzła přihladowarjam posměwk mjezwoči. Program přinjese někoho snadź na hinaše mysle, změni pohlad na wšědny dźeń, kiž je dźensa wobdaty wot njeměra. Štóž so wonka wuchodźujo ptački a rostliny wobkedźbuje, tón so tež zaso do wšědneho dnja wróći.

Zwěsću, zo je dźeń połny dźěła, hektiki, stresa, zwadow, starosćow ... lisćina hodźała so wěčnje dale wjesć. Město wotpočinka kopja so snano njedodźěłane akty. Strach wo přichod přewodźa tele dny wosebje ratarske a rjemjeslniske zawody. Starosće pletu so hač do domjaceje bydlenskeje. Přičina toho je inflacija a z njej zwisowace stupace kóšty za milinu, wodu a zežiwidła. Prašenje, kak ma dale hić, je ze stajnym přewodnikom.

Poskića-li so wječor chwilka telewizor abo radijo zapinać, zo by nowosće dnja zhonił*a, zwěsćiš, zo njeměr cyły swět trapi. Ludźo w Ukrainje a w Israelu zemrěja po tysacach a kónca njeje wotwidźeć. Ći, kotřiž su so tutomu chaosej wuwinyli, trěja sylzy we cuzym kraju.

»Su podawki, kotrež by rady wróćo wzał, ale běh swěta njeda so wróćo wjerćeć. W literaturje snano, ale nic we woprawdźitym žiwjenju...«

Antologije hornjoserbskeje prozy wuńdu w Ludowym nakładnistwje Domowina přerěznje kóžde tři do pjeć lět. W poslednich třiceći lětach běše je hłownje Ingrid Juršikowa z wulkim angažementom wudała. Kóždej da swoju temu, pod kotrejž je sej powědančka wot awtorow wuprosyła. W lěće 1996 běše to »Fijałkojty čas«, 2001 »Wobraz ze skibami«, 2008 »Cyblowe suknički«, 2014 »Hodownikowanje«, 2017 »Mlóče« a 2020 »Susodźa«.

Zwjetša su wone zběrniki dlěšich abo krótšich powědančkow staršich a młódšich awtorow. Přeco pak, a tak tež lětsa, zapřijeja so nowački abo nowačkojo do rjadu. Zajimawe je, zo přewahuja 1996 hišće muscy awtorojo, 2023 pak jasnje žónske awtorki.

Lětsa, 2023, je nětko Marka Maćijowa wěcywustojnje teksty dźesać awtorow, kotrež běše Weronika Žurowa lektorizowała, do rjaneho zběrnika zjała a wudała.

Na běłej wobalce, kotraž knihu w krutej wjazbje wobdawa, zestajeja so barbojte pismiki do słowow »Prěni raz«. Hdyž sy knihu přečitał, wujewi so ći tež zmysł cunich rysowankow, kotrež pismiki mjenje abo bóle zwjazuja: mjez druhim skakar z na křiž wupřestrětymaj rukomaj na skakanskej wěži, chorobny stólc abo čapka harlekina a wšo wobdawaca plećena pšeńčna wopuš. Tutu titulnu ilustraciju je Jana Große zhotowiła.

Žiwjenje we wobrazach, móhł rjec, hdyž sy wustajeńcu přeběžał. Ale ně, tam njeje jenož jedne, ale wjacore. A tak njepřitomny, kaž so fotograf zwjetša w swojich twórbach zda – wšako za kameru steji – tak jara je tola dźěl swojich wobrazow. Pola Jürgena Maćija je to wosebje napadne. Kak hewak bychu so žony we wjesnym wobchodźe, sćerpliwje čakajo, fotografować dali, cyle jednorje tak, bjez toho, zo bychu pozěrowałe? Najpozdźišo při wobrazu, kaž tutym, so wujasni: Tu zapopadnje něchtó wobrazy, kotryž njeje cuzy.

Wón słuša tak jara k tomu, zo ma swobodu wolić, što z toho čini.

Tohodla móže fotografije žonow a muži w jich ateljejach pokazać, wote wobstarneje wuměłče w starowni hač k ludźom na krajnej dróze.

Słónčne pruhi, kaž zhladnjenja wjesołosće do šěreho dnja.

Přez wokna, kotrež je dešćik zamazał, so do dušow čłowjekow předrěwaja, kotrež so za nimi žadosćeja. Šěre dny zdadźa so kaž hrozny són, ručež je stwička z ćopło-žołtymi posměwkami uniwersuma napjelnjena. Naraz je wšo lóšo, naraz je žiwjenje rjane.

Energija słónca zdawa so kaž ćěriwo za pomału zahłódnjowacu dušu. Njewěm, kak so Wam wjedźe, ale mi su tute wokomiki wjesela wosrjedź šěrych a jěrych dnjow z najrjeńšim zymskim darom. Ze słóncom přichadźa nadźija na to nowe do našeho žiwjenja. Jako smy so w oktobru ze słóncom rozžohnowali, wědźachmy, zo budźe wone jenož hišće hdys a hdys hósć našich dnjow. Ćežke tute rozžohnowanje nazymu stajnje zaso je, wšako je poslednje božemje wjeselu w starym lěće.

Seasonal depression potom naraz zaso knježi. Krótke wokomiki hodowneho a nowolětneho wjesela su kaž kupički wosrjedź zymneho morja šěrych dnjow.

Njewěm sčasami docyła wjace, kotry je dźeń, kajki je měsac a hdy so moje žiwjenje započina. Nětko w nowym lěće, kotrež njech nam z nadźiju swěći. Druhdy chcył so schować, so zhubić a hakle zaso ze swojeho schowa přińć, hdyž ptački fifola, słónčko swěći a trawa so zeleni. Njejsym snano hižo čłowjek, ale skerje kwětka, kotraž so za wutkom žedźi, kotryž ćopłota přinjese.

Připowědźena bu premjera »Wójna a ...« dnja 15. septembra na žurli Serbskeho ludoweho ansambla jako 1. dźěl oratorija »Wójna a měr« Bjarnata Krawca a Michała Nawki. Sobuskutkowaše mj. dr. nimo wšěch spartow ansambla tež chór Budyšin. Poprawom mi jako sobuskutkowacemu njepřisteji, so zjawnje k wuměłskej produkciji słowa jimać – ale přinošk muži chóra Budyšin wobmjezowaše so jenož na někak dźesać minutow na spočatku předstajenja.

Za lubowarjow baleta, ale tež za mnohich na wuměłstwo a nowosće lačnych, je to bjez dwěla zajimawa, tež legitimna produkcija. Wobsah a wuprajenje jako žro słužaceho originala so wo tójšto rozšěri, zapřijejo zdobom dospołnje moderne a wot Krawca/Nawki tehdy ani njepředstajomne wuměłske srědki kaž fotografiju, swěcu, modernu reju, elektronisku hudźbu, přisłušnu techniku a wězo tež dalše za inscenaciju trěbne wuhotowanje. Wotmysł a wotpohlad produkcije rozłoži so wopytowarjam (hakle) w zawodźe do předstajenja.

Kruch započnje z inscenacije swěcy, wobraza, elektroniskimi efektami a hudźbu zdobom z recitowanjom spočatnje serbskeho, dale němskeho teksta, hłownje přełožka Nawkoweho prěnjeho dźěla »Wójna a měr« – basniskeho rozestajenja na temu »Wójna«. Rěčane němske pasaže wjedźechu dale přez cyłu inscenaciju. Wujewi so, zo njebě to připowědźeny oratorij, ale skerje kolaža. Jako projekciski zakład słuži hłownje tekst oratorija – wobrazy wo wójnje z wida njepřihotowaneho, naiwneho, nastróžaneho ludu. Hudźba Krawca twori skerje pódlanski, druhorjadny zwisk k cyłkownej produkciji.

Mějach česć knjeni Halinu Barań zeznać, jako běše do Zieloneje Góry přijěła a w uniwersiće swoju nowu knihu předstajiła. Naju zeznajomi tehdom profesor Tomasz Jaworski, znaty stawiznar, ale njemyslach, zo budźe to za mnje wjace hač zwučene awtorske zetkanje, kajkež so husćišo wotměwa. Sym pak so jara mylił.

Hdyž so Halina Barań hižo wjele lět njesprócniwa wo to stara, zo by nam Polakam »serbski duch« w swojich dźěłach přibližiła, potom předewšěm runje dla toho: Serbam je so do Druheje swětoweje wójny wulke njeprawo stało, hišće wjetše hnydom po wójnje, najwjetša njeprawda pak stawa so jim nětko – zabyće.

Nic bjez přičiny namakamy w najnowšim romanje spisowaćelki tajke sady: »Wětřik, kotryž hižo wot ranja hałužku wobstarneho, w bliskosći domu zrosćeneho štoma pohibowaše, so lehny. Susodnu łuku wobknježi kurjawa, we wšěch woknach palasta němskeho zemjana swěćachu so swěčki. Pozdatnje měješe so tam bórze přijeće započeć, tohodla trajachu wot switanja hektiske přihotowanja. W palasće njefalowachu ani jědźe, ani napoje, a wótre zynki hudźby, kiž tam zaklinčachu, wupjelnjachu cyły Łaz.« (»Łužyce moja miłość«, s. 65) Jan Arnošt Smoler wužiwaše mjeztym ćišinu wokolnych łukow a lěsow, pluskotanje rěčkow a mjelčenje hatow – potajkim jedna z wonych postawow, bjez kotrychž njemóžemy sej serbsku kulturu scyła předstajić, a kotrejž wěnowaše Halina Barań swoju dotal poslednju knihu, kiž je zdobom dalši dźěl trilogije, kotraž powěda tež wo dóńće dweju zasłužbneju prócowarjow – basnika Handrija Zejlerja a komponista Korle Awgusta Kocora.

W Małym Wjelkowje wuhladaš na pohrjebnišću skromny row Jana Awgusta Měrćinka (1817-1875), Serba z njewšědnej a fascinowacej žiwjenskej stawiznu. Nimo naspomnjenja w »Nowym biografiskim słowniku« (1984) kaž tež w přiručce »Serbske pomniki« (2022) z pjera Trudle Malinkoweje, napisa tež Lubina Malinkowa pod titulom «Spominamy: Jan Awgust Měrćink. Serb. Misionar. Tołmačer.» (Rozhlad čo. 7/8, 2017) krótke zjimanje wo jeho žiwjenju a skutkowanju. Dalše wobšěrne dźěła wo tutym wuznamnym čłowjeku so pak hač dotal njewozjewi a móhł rjec, zo so w Serbach nimale na njeho pozaby.

Rěč. Rěč jako medij. Rěčane słowo jako srědk mjezsobneje komunikacije.

Mjez maćerju a dźěsćom.

Što pak so z rěčnym stawom dźěsća stawa, kotrehož maćeršćina so wot maćeršćiny maćerje rozeznawa.

To je zhromadźenstwo. Tuta zhromadnosć zmóžnja, so swójskim korjenjam naspjet přiwobroćić, sej je tak daloko wotkrywać, zo njetrjeba so přichodna generacija hižo do pytanja dać.

Zo so sadźenk zwosadźa, kotryž k rostlinje narosće a njepowalnje we wichorach steji.

Z korjenjemi, kiž hłuboko do zemje sahajo zamóžeja, štož słowa ze swojim wurazom wujasnjeju. Rěčane słowo w zhromadźenstwje, kotrež so w sposrědkowanju wuspyta. W kotrymž wěstotu nańdźe, hdźež zmylki ani hódnoty nimaja, ani  rólu njehraja.

Skónčnje jeničce słowo płaći , kotrež dźěćo wurjekuje. Bajka so powěda. Hordoznje. Bolosćiwje a radostnje. Z dobrym wukóncom. Stawiznu maćerje. A swójsku. Ze słowami, kotrež stawaja so z rěču. Rěč, kotraž je wo wjele wjace hač jeno srědk komunikacije.

Nic prosty medij.

Žiwjenje. Čiłosć. Spěw. Lubosć. Identita. Přichod. Maćeršćina.

Twoja maćeršćina. Rěč maćerje?

Kultura a pochad.

Ale što je z nanowskej rěču? Myslenje, jednanje, byće. Rěčeć kaž mać abo nan. Rěč mjez staršimaj je ta twoja. Twój zwisk do dalokeho swěta. Přistup k wotewrjenym durjam a wušam. Přistup do zhromadnosće, kotraž zda so cyły swět być.

Diskutujemy w Serbach dosć a wobstajnje? Jednora wotmołwa: NĚ. Wězo přeco zaso wěste temy narěznjemy, ale so po tym po najspěšnišim puću zaso do bjez spektakularneho wšědneho dnja nawróćimy. Dopominam so z posměwkom a sylzu we wočomaj na tak mjenowanu debatu wo »změnje serbskeje hymny«. Tónle debatu w debaće pak hač do dźensnišeho paruju. Haj, mějachmy někotre přinoški w Serbskich Nowinach, haj, mějachmy podijowu diskusiju. Ale što wjace? Hdźe běchu razne rozestajenja w zjawnosći, hdźe bě wulka syła argumentow a hdźe běchu Serbowki a Serbja?

Zaso raz so z tejle pozdatnej debatu fenomen w Serbach wopodstatni: Intelektualni łamaja sebi wo temach hłowu, myslo, zo zawěsća tak wobstaće a traće serbskeho ludu. Što pak jednory Serb a jednora Serbowka z toho mataj, mi hač dotal (prawje) do hłowy nochce.

Su da žony na pućach stali a so za runostajenje w našej hymnje zasadźowali – jelizo, potom na blečku zemje, kotryž tutomu uniwersumej njepřisłuša. Protestowacych Serbow w minjenych lětach tak abo znak paruju. Serbowki a Serbja, kiž nastupajo swójske naležnosće a problemy jasnu poziciju zabjeru a ju tež zjawnje artikuluja; namakaš w přiběrajcy pomjeńšowacej so ličbje.