»Weil es um Sachsen geht«, steji na wólbnym plakaće. Elaine Jentsch, ach ně wodajće – Jenčec – je tež namolowana. Tróšku dlěje na zeleno-běłe wono hladam a woprawdźe, tam steji tež čwak serbskeho teksta: »A wo dwurěčnosć«. Wězo, wo čo by hewak šło ... Hdyž tutón tekst wuńdźe, potom su wólbne wuslědki w Sakskej runje dźeń stare. Tekst pisajo su wone hišće hudźba z poměrnje zdaleneho přichoda. Fakty hišće narodźene njejsu, ale tam je strach, kotryž zdawa so mać wšěch rozmołwow w tutym kraju do wólbow być, kotrež móhli rozsudne za naš přichod być. Chcyjo nochcyjo je wólbny wuslědk dar abo brěmjo do přichoda. Nó haj, skerje jenož brěmjo, wšako njejsu wuhlady za nas Serbow tak abo znak pře dobre. Zo běše a je CDU jenož wjelk we wowčim kožuchu, to je so mi nanajpozdźišo wuwědomiło, jako nazhonich njeznatu ignorancu serbskich CDU-politikarjow hladajo na Radworsku šulu. Hdźe da woni wšitcy běchu, kiž so hewak w medijach tak rjenje za serbske zajimy zasadźuja? Njehodźi so fatalna realita do rjaneho wobraza stajnje spokojnych Serbow? Tak so mi zda. A aroganca swědči tež wo samozrozumliwosći serbskeje podpěry za wonu stronu, kotraž je, móhłrjec, ludowa strona Serbow. W přirunanju z druhimi stronami wšak je wona – pozdatnje křesćanska strona – tež mjenje zła, tola prašenje za alternatiwu wostanje. Jednu tajku hižo mamy. Wo tej tu pisać nochcu, abo, snano, tola. Dyrbju wo njej pisać­: Wóndano mějachmy w redakciji zajimawu diskusiju

»Me ne frego!« – »Mje njestara!« Tuta prowokatiwna fraza słužeše fašistiskim čornym košlam pod Mussolinijom jako mantra.

Symbolizuje arogantnu ignorancu přećiwo bědźe druhich, »dale tak« njehladajo wšitkich konsekwencow. Tute stejišćo wusprawnjowaše surowe skutki a wjedźeše towaršnosć runjewon do tyranstwa. »Me ne frego« wołachu po dróhach, jako buchu přeco wjace opozicionelnych zamordowani. »Me ne frego«, doniž njeběše přepozdźe.

Přewzaće mocy Mussolinija w Italskej čita so kaž napominanski spis Orwella abo Brechta, kiž chce nas před wjetšim złom warnować. Wone pokazuje, kak daloko so čłowjek na wulku njeprawdu zwučić móže, doniž jeho na kóncu wjace njestara a naposledk nješlapnje.

Čehodla wo tym rěču?

Spočatk apryla widejo wo mni w syći kursěrowaše, w kotrymž na jewišću Budyskeho »Dźěłań dźeń« stejo, wo staroznatym problemje rěčach – nadpady prawicarskich ekstremistow na Serbow. Mjez mnoho pozitiwnymi reakcijemi pak slědowace dožiwich, štož mje chutnje zatraši, mjenujcy kak husto mi Serbja prajachu: »Nó haj, to emt tak je« abo »Što da dyrbimy činić?«.

Je jedyn z tych temow, kotryž nas mjeztym hižo lětdźesatki dołho zaběra. Lěto wob lěto wo tym słyšimy, kaž šerjenje leža nadpady nad nami.

Njewěm so dopomnić, hdy sym wo tym rozmyslować započała: Z kotreje přičiny su bajowe postawy Serbow tak husto ze złymi kajkosćemi charakterizowane? Čehodla jich ludźo wobšudźa abo za nós wodźa? To sej wuswětlić njewěm. Njewěm sej tež předstajić, zo su ludźo same něhdy złe byli – tež hdyž njejsu swět hišće tak zrozumili, kaž my to dźensa znajemy. A tež nam njeje wšitko zwoprědka jasne, ale mamy wotmołwy na prašenja pytać a namakać. To pak so přeco njeporadźi. A tak je to tež z wotmołwu na moje prašenje: Z kotreje přičiny je Připołdnica zła? Ja ju za tajku nimam. Mi je wona skerje žel, dokelž nadawamy jej, zo přinjese smjerć, kotruž scyła přinjesć nochce. Připołdnica so čłowjekej jenož warnujo bliži – tak znajmjeńša to wěcywustojni ludowědnicy praja. Z kotreje přičiny warnowanje? Zwjetša je tomu tak, zo čłowjek hinje, ručež jemu abo jej Připołdnica před woči stupi.

Ja měnju, zo nima wona scyła za zmysłapołne, zo so čłowjek w připołdnišej horcoće na polu drěje. Tuž wšak wona tež runje tym před woči stupi, kotřiž kaznju – něhdy wšak chudźi wotročcy sej husto připołdniši měr popřeć njemóžachu – njedodźeržachu. Tohodla wona bjezdwěla hižo we womorje ležacym před duchowne wóčko stupi a so jich za tym praša, lěpje kaza, zo maja jej wo tym powědać, štož runje dźěłaja – a to cyłu hodźinu. Wšako ma so na přikład len runje w najhorcyšim času lěća wobdźěłać a žnjeć. Spore dźěło to, kotrež žada sej wulku prócu. Tež młynskim kaza Připołdnica přestawku z tym, zo da jim nadawk, so z karana napić – bjez toho, zo bychu so kromy sudobja dótknyli. A tež tykanc smědźa jěsć, tola jenož tak, zo kromu njewobškodźa. Štóž so po jeje přeću ma, tón je wumóženy. Připołdnica so zminje a wostaji serp, znamjo smjerće, ležo. Ju pak njewobkedźbowacy skorži wo sylnym hłowybolenju abo zhubi samo žiwjenje. Wěmy dźensa, zo je Připołdnica pokazka na wopar (Hitzschlag), kotryž čłowjek w horcoće poćerpi. Přěhrali su potajkim ći, kotřiž sej přestawku njepopřeja. Jim, tak powědki praja, Připołdnica – potajkim duch, žonišćo a podobnje pomjenowana mytiska bytosć ze serpom – hłowu wotrubnje. Druhdy je wona tež kaž Smjerć z kosu zwobraznjena. Bjezdwěla bychu ju wuměłcy tež z druhim dźěłanskim gratom předstajić móhli. Serp znajmjeńša so błyšći, ručež wona jón do słónca dźerži. Pokazka to na słónco, kotrež w ceniće steji a čłowjekej škodźi – tomu kiž je bjez škita, bjez přestawki. Na druhim boku pak hodźi so tež z wotewrjenym wěncom přirunować, čłowjeka krónowaceho.

»Nomen est omen« – mjeno je wěšćenje, znamjo do přichoda. Tole znajmjeńša sugeruje tute łaćonske prajidmo. Hač smy sami wo tym přeswědčeni abo nic – swójske mjeno, wosebje křćenske abo předmjeno, je za kóždeho čłowjeka něšto wosebite, jónkrótne. Je dźěl jeho abo jeje identity, njezaměnliwosće, čłowjeskeje dostojnosće, haj – jeho abo jeje byća z čłowjekom.

Respektowanje tutoho fakta dyrbjało wšitkim wažne a samozrozumliwe być. K tomu słuša wězo tež prawe wurjekowanje a korektne pisanje mjena. Štož je za dokumenty winowatostne, měło tohorunja płaćić za medije, ćišćane kaž awdiowizuelne, analogne kaž digitalne. A tu mamy w Serbach bohužel wěsty problem.

Wosobinsce wěm wo tym wjace hač jenož jednu štučku zaspěwać. Wot mojeho dosć jednoreho serbskeho mjena Hync Rychtaŕ dyrbjach we wěstym delnjoserbskim ćišćanym mediju w poslednich 20 lětach telko njekorektnych a kóždy raz na hinaše wašnje wopak napisanych wariantow čitać, zo počeše mje to po wěstym času mjerzać a tež boleć. Při tym njeje ani trochu pokojace, zo so tam tež mjena druhich Serbow často wopak pisaja, a to samo w jednym a samsnym nastawku raz tak, raz znak a skónčnje hišće nawopak. Mějach a mam to za bjezrespektnosć. Naša njeboh wowka by prajiła: »To se njesłuša.«

Na zadnich woknach awtow je wuhladaš, jako tattoo abo tež jako rysowanku zamysleneho šulerja na kromje zešiwka – lipowe łopješko. Symbol Serbow, pjelnjeny z barbami serbskeje chorhoje.

K jutram bě so mje wopytowar křižerskich procesionow mojeje znački lipoweho łopješka na awće dla naprašował: »Je to někajke sympatizowanje?« Hač je značku a jeje woznam znał? Abo mysleše sej, zo jedna so wo rusku chorhojčku? »To je wuznaće.«, prajich, »Lipowe łopješko je symbol a módro-čerwjena-běła chorhoj, je chorhoj Serbow.«

Čehodla pak wuzwoli so runje lipa jako štom Serbow, tak kaž je dub štom Němcow? A kajka powěsć pišpoli so nam dźensa mjez młódnym lisćom a što prudźi po zdónku?

Někotre mysle su so mi k tomu we hłowje spletli.

Njedawno, to běch po lěsnej šćežce pěši po puću, to zastanje pódla mje awto, kotrež běše runje wokoło róžka zajěło. Žona kukny z wokna a měnješe po postrowje, zo měła ja njech raz młódne łopješka lipy woptać. »To naruna solotej.«, praješe mi.

Nó, derje. A woprawdźe, łopješka słodźa kusk, kaž rjaponka (Feldsalat). Praktisce. Jara praktisce.

Štom, kiž žiwi – w zažnym nalěću z łopješkami, pozdźišo z kćenjemi a nektarom za słódny měd abo za čaj. Drjewo lipy je swětłe a mjechke. Z nim so derje dźěła, jeli chceš figuru rězbarić.

Němski filozof Immanuel Kant je so 22. apryla před 300 lětami narodźił. Wón słuša k najwažnišim zastupjerjam rozswětlerstwa. Sam mjenowaše tele hibanje »Wuswobodźenje ze samozawinowaneje njezrawosće«. Kak pak njerozswětleny čłowjek swoju njezrawosć sam zawinje? Hdyž njewužiwa swój rozum!

»Sapere aude« – Zwěr sej, swój rozum wužiwać – běše a je dewiza rozswětlerstwa, maksima to takrjec moderneho myslenja. Immanuel Kant je telko spisow zdźěłał, zo by proste naličenje za tónle nastawk předołhe było. Naspomnić matej so wězo knize, kiž stej najwažnišej za jeho filozofiske myslenje a jeho wuznam: »Kritika čisteho rozuma« (Kritik der reinen Vernunft, 1781), a »Kri­tika praktiskeho rozuma« (Kritik der praktischen Vernunft, 1788).

Hižo krótko po wuńdźenju »Kritiki čisteho rozuma« (abo »rozuma na sebi«) měješe Kant sam zaćišć, zo tele swoje hłowne dźěło jenož mało ludźi rozumi. Ze wšelakich stron so Kantej sposrědkowa, zo je jeho kniha ćěmna, zo je hubjenje rozumić. Samo Moses Mendelsson, kotrehož sej přewšo wažeše, běše, kaž jemu zdźělichu, knihu njedočitanu wotpołožił ... a dołhi čas njewuńdźe ani recensija. Tohodla měješe Kant plan, po kotrymž móhła metafyzika (wo kajkuž poprawom dźěše) tola popularitu nabyć, a tak so rozsudźi, popularnowědny wućah swojeje kritiki wudać.

W poslednich tydźenjach mějach móžnosć, so jara intensiwnje ze swojej identitu zaběrać. Při tym mi napadny, zo to ženje hišće tak prawje činił njejsym.

Zo sym Serb, to bě za mnje samozrozumliwe. Dwaceći lět dołho běch w pucherju rjaneho serbskeho swěta žiwy. Rěčnych rumow mějach stajnje dosć a tež strach, jako běch w zjawnosći serbował, ženje njezačuwach.

Tola časy su so změnili – za mnje znajmjeńša. Wjesołu naiwitu sym wotpołožił. Ma to dwě přičinje:

Prěnju stworichu čorne kapy a plěchi w jich wustupowanju, kotrež je nam Serbam napřećo stajnje a hórše. Druha leži w dźiwadłowym kruchu »Klub potajnych Serbow«.

Tuta je za mnje wažniša. Režiserej krucha Georgej Genouxej je so poradźiło, mje ze swojej kompletnej njewědu wo Serbach wo tym přeswědčić, zo měł so snano tola raz kritisce ze swojim pochadom rozestajeć. W dołhich rozmołwach smój, zhromadnje z druhimi akterami, kruch wuwiwałoj. Při tym běše wón mi přeco zaso prašenja stajił, kotrež sej sam do toho ženje tak stajił njejsym:

Što su moje strachi?

Čehodla sym Serb?

Što naš narod wučini?

Nastorki to do přemyslowanja. Nastorki do rozestajenja. Na prašenje, čehodla sym Serb, njewědźach spontanje žanu wotmołwu. Nětko to wěm: Sym Serb, dokelž sym hordy na to, być něšto wosebiteho, něšto jónkrótneho. Rjanu sadu sym w kruchu Genouxa namakał: »Smy kaž małe klanki we wulkej hrě wulkich mocow.«

zašłe měsacy běchu w serbskim swěće turbulentne a wupjelnjene z debatami wo identiće: Nadpady na serbsku młodźinu, feministiske wułoženja, přeće za respektom hladajo na starodawne tradicije, film Grit Lemke a naposledk kandidatura Serba za AfD.

Mjeńšina, na kotrejž přeco hišće dystopiska powědka wo wotemrěću lěpi. Ale bohowce budź dźak, zo naličenje znazorni, kak žiwe a diwersne smy. Njejedna so potajkim wo zamjerznjenu, stajnje přezjednu a zawrjenu skupinu.

Serbske identity su wjelorake a hybridne.

Je ćežko, zhromadnu identifikaciju wutworić. Móžemy so lochce mjez sobu zranić, w tym, zo tradicije do prašenja stajimy abo serbskosć druheje wosoby prosće njepřipóznawamy.

Telko rozkwěkanych a njejasnych swójbnych biografijow, telko hańby a zdobom hordosće a spjećowanja. Přiznaju, zo sym połna lubosće a tola začuwam runočasnje wotstorčenje a zranjenje mojich hódnotow.

Z Grounded Theory wuchadźa zapřijeće namjezneho objekta. To je »něšto«, štož mnoho akterow zaběra, bjez toho, zo dalše zhromadne kajkosće mjez nimi wobstałe. Kooperacija bjez konsensa. Te »serbske« je tajki namjezny objekt. Zhromadnje so wo wobstaće toho »serbskeho« prócujemy. Začuće zwjazanosće je, so jako serbska a serbski identifikować. Hladajo na druhe wobłuki pak přiwšěm njepřezjednosć knježi.

Runje sym aprylske wudaće Rozhlada dočitał a mam je na wjacore wašnje za jara poradźene: nastorki k přemyslowanju, k diskusiji – tež kontrowersnej, wo tym pozdźišo – wobrazy (fotografije), lyriske twórby, citat z knihi Křesćana Krawca, hladanje, informacije, recensija, wopominanje, titulny wobraz a samo originalna serbska dadaistiska baseń! Wšo radźene, wšo na prawym městnje!

Nastorki k přemyslowanju a wězo tež k diskusiji widźu wosebje w rozmołwje z Grit Lemke. Redaktorka Hańžka Wjeselic mjenuje je sama w zawodźe rozmołwy a dalše wudadźa so z toho, štož filmowča sama wupraji.

Štó smy?

W nětko so wotměwacej wulkej diskusiji rěči so tež wo tym, što smy: narodna mjeńšina, awtochtoni, etnikum, narod, lud… Pochad, maćeršćina, narodnosć, što je, hdyž so serbskosć zhubi?

Sam sym rěčał jutrońčku z knjeni Wjeselinej – Hanku filma – a so wjeselił, kak wulkotnje wona serbsce rěči. Grit Lemke tež wuknje serbšćinu a rěči wo tym, kak wažna je rěč a znaju tež druhich, kiž su wosebje serbskeje mandźelskeje dla serbsku rěč nawukli.

Na druhej stronje sym w Radworskim procesionje wjacorych słyšał, kiž němsce rěčachu, tež jako so jich něšto serbsce woprašach.

Powšitkownje

Wot zašłeje hłowneje zhromadźizny 18. měrca 2023 je so předsydstwo regularnje pjeć króć zetkało. Zetkanje w Delnjej Łužicy přewjedźechmy 13. nowembra 2023 w Delnjoserbskim gymnaziju, hdźež poda nam amtěrowacy nawoda dr. M. Guttke dohlad do aktualneho šulskeho žiwjenja.

Na januarske posedźenje je sej předsydstwo přeprosyło zamołwitu redaktorku Rozhlada Hańžu Wjeselic na rozmołwu. Smy ju prosyli, zo by nam wo prěnich nazhonjenjach rozprawjała a so wo dalšim wusměrjenju Rozhlada wuprajiła.

Aktualnje mamy 105 čłonow. Wot zašłeje hłowneje zhromadźizny sem zemrě jedyn čłon, jedyn čłon wustupi, dwaj přistupištaj.

Sponsoram Maćicy Serbskeje kaž tež wšitkim darićelam darneho abonementa Rozhlada so wutrobnje dźakujemy.

Dźěłowe ćežišća 2023/2024

Směrnicy za wužiwanje pjenjez ze zawostajenstwa Měrćina Salowskeho – Fonds Salowskeho

Hłowna zhromadźizna je 18. měrca 2023 Směrnicy za wužiwanje pjenjez ze zawostajenstwa Měrćina Salowskeho schwaliła a posudźowansku komisiju wuzwoliła. Do njeje słušeja Marka Maćijowa, Měto Nowak a dr. Sonja Wölkowa. Marka Maćijowa wuzwoli so jako rěčnica. Posudźowanska komisija je sej jednanski porjad wudźěłała a jón 23. junija 2023 schwaliła. Směrnicy a jednanski porjad su na internetnej stronje Maćicy Serbskeje přistupne.

W zajźonych lětach su se wudali w Slěpjańskej wósaźe knigły, spiwniki, wobrazowe­ zwězki, brošurki a cejdejki, jo – samo prědna pšawa wucbnica z titelom »Ho zachopjonku jo było to słowo – Slěpjański rozprajak«, w našej slěpjańskej warianśe serbšćiny.

A teke na plakatach, informaciskich toflach, (poł)amtskich wózjawjenjach a kórtach z regionalnym wuznamom cytamy pśecej zasej tu srjejźnołužysku slěpjańšćinu.

Se wě, až wužywa se teke we wustnej formje na wšakich zarědowanjach a swěźenjach, w cerkwi a pśi woplěwanju tradicionalnych nałogow. Teke we wšednem žywjenju ako rozgranjańska rěc jo hyšći k słyšanjeju, lěcrownož se to bóžko źeń a mjenjej jawi.Wšak jo licba běžnje slěpjański powědajucych źeń a mjeńša.

Gaž jo w casu mójogo źiśetstwa pśed wěcej ako 60 lětami zawěsće hyšći połojca wobydlari serbski powědała abo nanejmjenjej rozměła, jo se to, rowno ak naša drastwa, do dalokeje měry z wejsańskego wobraza zgubiło.

Weto dožywjamy wěstu renesansu a wědobne spěchowanje pśez angažěrowanych jadnotliwcow, towaristwa a organizacije. Za tym stoje zwětšego luźe, kótarymž su naša rěc, kultura a tradicije wažne a substancielne a kótarež by jich dopołne póminjenje wjelgin woblutowali. Jo to jadnorje fundamentalny wobstatk jich byśa a tyśa.

Hač to chcemy, abo nic – zynki a zwuki nas přeco a cyłodnjowsce wobdawaja. Słyšenje njehodźi so jednorje wotstajeć, hinak hač widźenje z wočomaj. Wucho je organ, kotryž je nastajnosći wotewrjeny – z dobreje přičiny. Ze słyšenjom zamóže čłowjek sebi blišu a daloku wokolinu wotkrywać, z njej do zwiska přińć a na nju reagować. Zamóžemy regulować, hač aktiwnje słyšimy – (při)posłuchamy – abo hač pasiwni słuchamy, to rěka, zo so zynki a zwuki do pozadka storča, hdyž so na druhu aktiwitu wusměrimy. W 1960tych lětach zaběra so kanadiski komponist Raymond Murray Schafer ze slědźenjom wo zwuku (jendź. Sound Studies) a jeho zwisku k wobswětej. Jako wučeše na uniwersiće Simona Frasera w Torontowje, nasta slědźerska skupina z mjenom »World Sound Project« wokoło Schafera. Jich zaměr běše, čłowjeka na zynki a zwuki wobswěta sensibilizować a to za čas, w kotrymž so spěšnje wutworjacy industrielny wobswět na harowacu wokolinu z přiběracym zwukowym pegelom změni. Tutomu wuwiću chcyše so skupina přećiwić z tym, zo započinachu zwukowu krajinu najwšelakorišich kónčin nahrawać a tak za potomstwo konserwować. Po dołhich lětach analyzy a nahrawanjow zynkow a zwukow po cyłym swěće – tež w Němskej – nasta mnoho publikacijow wo rezultatach slědźenjow, w kotrychž so wuslědki wopisaja a klasifikuja. Ale hakle 50 lět pozdźišo wuwiwachu druhe zwukowuměłcy a architekća na tutej bazy koncepty, kak by so móhła zwukowa krajina, to rěka wšitke nas wobdawace zwuki a zynki našeho wobswěta, aktiwnje polěpšić. Je to prašenje, kotrež rozrisa so předewšěm w urbanym rumje. Wosebje w městach nadeńdźemy hotspoty – blaki wysokofrekwentneho hibanja – na kotrychž knježi hołk a tołk. Wužadanje je nětko, haru estetisce narunać. Na přikład zaplanuja wobswětowi planowarjo rozdźělne přirodne elementy blisko harowańcy, kotrež wotwodźa wot hary a so změrowace na čłowjeka wuskutkuja. Zaměr je, derjeměće čłowjeka zawěsćić a žiwjensku kwalitu powyšić. W tutym konteksće so prašam, kotre zwuki nas myla a kotre nas wobohaća. Kotre bychu so móhli redukować a kotre chcemy rady za naše dźěći zdźeržeć? Prašam so, hladajo na serbsku identitu: Kotre elementy su typiske za serbsku zwukowu krajinu a z dźělom našeho byća?

Struktura publikacije

Publikacija rozrědujo se do 4 głownych kapitlow: zawod, elementy narodneje drastwy, woblekanje drastwy a pśidank. Pódkapitele zaběraju se z nałogami, tradicijami a pśiwěrami wokoło swajźby a z njeju zwězanymi wašnjami.

W pśidanku namakajomy wobšyrnu bibliografiju a nimsko-slěpjański słownik, kótaryž wólažcyjo orientaciju pśi lekturje wopisowanjow wšakorakich źělow drastwow ku swajźbje. Wabjece jo, až wopśimjejo edicija wjele carno-běłych reprodukcijow historiskich wobrazow ako teke wósebnje za toś te knigły mólowane barwne fotografije, kótarež pokazuju nadrobnje, kak maju se drastwy pšawje woblekaś. Wšakorake starstwa modelow pósrědniju knigłam awtentiskosć a lěpše pśedstajenje wó kompleksnem a cesto dosć komplicěrowanem nadawku, drastwu w regionje Slěpego pó tradiciji nosyś.

Zajmnej stej teke kapitel wó swajźbnych gercach a dudakach, bźez kótarychž njamóžo se pó słowje wótměś žedneje swajźby a žednogo pśiwitanja, a wobšyrny kapitel wó tak pomjenjonej twjelce, kótaraž jo w Ruskej a Ukrainje pitśku hynacej znata pód mjenim rusznik1. Źěkowano źěłoju a sobuźěłoju wjele luźi su knigły wuběrne žrědło wědy za pśiduce generacije a wobchowuju informacije pśed zabyśim, kótarež su se něga wót generacije ku generaciji, cesto jano wustnje, dalej dawali.

Njeje tomu hišće dołho, zo rozmołwjach so z mužom swojeje staroby wo tym, čehodla so hižo do Łužicy nawróćić nochce. ››Wšo pře zastarske‹‹, běše jeho wotmołwa. Zwjeršnje na naš ludźik pohladane, móhło to přitrjechić. Sym pak so dlěje z prašenjom rozestajił. Je pola nas woprawdźe wšo tak zastarske? Zo móhli na tute prašenje wotmołwić, dyrbjeli rozumić, što zastarske je.

Su to tradicionalne křesćanske a wosebje katolske hódnoty? Tradicionelna swójba? Domowina? Serbske institucije na sebi? Jeli wozmjemy tute aspekty jako indic zastarskosće, pawšalizujemy zaso raz cyłe Serbstwo. Je tež druhich Serbowkow a Serbow, tajkich, kiž so do tutoho naspomnjeneho mustra docyła njehodźa. Ale snano njehodźi so tute ››zastarske‹‹ ani prawje měrić, snano je to skerje wone začuće, hdyž so do serbskeje Łužicy nawróćiš: Wšo je někak mjeńše, intimniše, znate.

»Čej da sy?« Jako Serbowka abo Serb hustohdy našu anonymitu wotedamy. We wokomiku, hdyž móžemy prašenje za pochadom na našu swójbu abo na wjesku, z kotrejž pochadźamy redukować, je wša anonymita zhubjena. Njewěm, hač Němcej što pomha, hdyž powědam, zo běše naša prawowka Póst-Cyžec z Njebjelčic. Zawěsće nic. Za katolskich Serbow pak tči wosebje w tutym wuprajenju hłuboki informaciski, ale tež wobkrućacy wokomik: To je jedyn z nas, toho móžemy akceptować.

Starodawne tradicije hajić je tež w Serbach z wašnjom. A to je tež derje tak, wšako zwjazuja ludźi z domiznu a Serbow do zhromadnosće. Zdobom su wažne za identifikaciju. Při někotrych tradicijach pak so prašeš, hač su woprawdźe za wšěch abo jenož za priwilegowanu skupinu.

Křižerstwo na přikład. Lětstotki stara tradicija, kotraž runje tak dołho jenož mužow na konjach pokazuje. Žony namakaš, po zastarskim towaršnostnym wobrazu, w domjacnosći. Rjedźić, warić, hosći witać a mužow na tutym dnju posłužować. Kóžde lěto znowa so prašam: Čehodla poprawom?

Tradicije jenož za mužow, to pochadźa z časa, jako žona dom a dźěći zastarowaše a muž so wo hłownu zasłužbu staraše a swójbu w zjawnosći prawnisce kaž tež towaršnostnje zastupowaše. Kóždy – žona kaž muž – wosta w swojej krutej róli. Z tutymi časami pak smy so hižo dawno rozžohnowali. Abo tola nic?

Swět je so dale wuwił. Tuž měli so tež tradicije a wašnja dale wuwiwać. Historisce widźane wone to tež přeco su – wšako so tež towaršnosć a wobswět stajnje měnjatej. Hdyž tomu tak njeje, hrozy strach, zo zhubitej swoju relewancu. Abo zo jenož hišće za mału skupinu płaćitej. Swjedźeń jutrow pak je wšitkim Serbam wažny. Tuž měnju, zo trjebamy čiłu debatu wo tym, hač njeměła so tradicija křižerstwa dźensnišemu časej přiměrić. Wjele ludźi ma sej ćežko ze změnami tradicijow, wšako su spušćomne a skića orientaciju w žiwjenju – samo, hdyž so wšo druhe změni. Tohodla su emocije w tajkich naležnosćach druhdy wosebje wulke. Potom zakituja so tradicije ze sadami, kaž: »To tla je hižo přeco tak było.«