W zašłych lětach prašachu so někotři hdys a hdys, hač njeměli tekst serbskeje hymny tak změnić, zo so žony hižo wuraznje njewuzamknu. Hłownje kritizuja so w tym zwisku poslednje tři linki druheje štučki: »Ow, zo bychu z twojeho / klina wušli mužojo, / hódni wěčnoh wopomnjeća!« Wšitkim drje je jasne, zo njeskutkuja jenož mužojo na dobro serbstwa, ale tohorunja žony. Přiwšěm njeje hač do dźensnišeho zasadna diskusija wo tutym prašenju nastała.

Předležace dźěło je edicija rukopisneje disertacije Maxa Jänecke.1 Ju 1922 zapoda a spočatk lěta 1923 zakitowaše. Z Drježdźan pochadźacy Jänecke bu za čas Prěnjeje swětoweje wójny ranjenja dla do Łužicy k hraničnej woborje přesadźeny, štož wubudźi w nim zajim za stawizny krajiny. Analytiski wid na topografiju wěsteje kónčiny bě sej hižo we wójsku přiswojił. Wěstu chwilu po tym dźěłaše jako wučer, ale bu ke kóncej wójny zaso pušćeny a dósta mału pensiju, kotraž jemu dalši studij zmóžni.

W Lipsku smědźeše dla dobrych wukonow do toho a dobreho wotzamknjenja na wučerskim wustawje uniwersitny studij stawiznow nastupić.2

Jänecke widźeše so sam jako »stawizniski geograf« a přistup, kotryž wón za rozkładźenje teritorialneho wuwića w markhrabinstwje Hornjeje Łužicy měješe, běše zhladowanje na zwiski mjez terenom a wodowej syću. Na druhim boku sćěhowaše premisy, zo so wuwiće wšelakich knjejstwow přez stajny wutwar w kolonizaciskim procesu stawaše. Při tym z toho wuchadźeše, zo měješe najwyši knjez nad krajom zasadne wobsydstwo nad lěsnymi a »dźiwimi« kónčinami (Wildlandgrenze). Kartowy material, kotryž wužiwaše Jänecke za swoje dźěło, běchu generalne karty za sakski a pruski dźěl Hornjeje Łužicy, analognje k dźensnišim TK 25.

Ewangelska wosadna wjes Minakał so w lětušej Serbskej protyce předstaji. Tak móžeja so čitarjo z kónčinu zeznajomić, kotraž so w minjenych lětach rědko jewješe. Titulny wobraz pokazuje symbol wsy – stary hród w krasnym parku, kotryž je starši hač podobny daloko znaty w Moritzburgu. Dźesać přinoškow protyki wěnuja so Minakałej. Kaž hižo z tradiciju zbliži nam fotowa reportaža rjanosće a wosebitosće wopisaneje wsy na kromje hornjołužiskeje hole.

Minakałski hród je po towaršnostnym přewróće Hermann Fuchs z Bayerskeje za swoju swójbu kupił. Wobšěrnu restawraciju něhdyšeho knježkoweho sydła wón dokładnje wopisuje a wjackróć wuzběhuje, kelko prócy a pilnosće su wón a jeho pomocnicy nałožowali, zo su hród a park před rozpadom wuchowali. Nažel pak mało wo prjedawšich wobsydnikach a drohotnosćach historiskeho twarjenja zhoniš. Derje je, zo so k tomu 220 lět stary ležownostny plan hrodu a parka wozjewi kaž tež fota wo symbolu wsy. Wobraz tež na to skedźbnja, zo wotměje so nětko kóždolětny lětni swjedźeń w parku. Nowy knježk tutu zabawu za wjesnu ludnosć organizuje a sam sobu piska.

W zašłymaj lětomaj měješe pandemija nas kruće w horšći. Měsacy dołho njebě móžno dźiwadłowe inscenacije, koncerty abo awtorske čitanja live wopytować. Wot lońšeho pak běchu ze šćěpjenjom wolóženja móžne a móžachmy so zaso schadźować a kulturne wjerški kaž oratorij »Hrodźišćo« w Budyšinje abo popowu operu »Carpe noctem – njeskónčna nóc« w Chrósćicach dožiwić. Ze stupacymi ličbami natyknjenjow w nazymje běše wopyt zarjadowanjow jenož hišće pod dodźerženjom 2G- abo 3G-prawidłow móžne. Za přewjedźenje zarjadowanjow je to chětro wobužne. Ludźo maja so dočasnje přizjewić a dodźerženje prawidłow ma so přepruwować, při čimž móže so jenož wobmjezowanej ličbje zajimcow wopyt zmóžnić. Tak faluja zamołwitym w dźiwadłach, ansamblach abo koncertowych domach dochody. A runje zarjadnišća, kotrež su w priwatnych rukach, so prašeja, kak dołho to hospodarsce předźerža. Na tamnym boku trjebaja nješćěpjeni za jednotliwe zarjadowanja test, kotryž maja wězo sami zapłaćić. Z tym móže tajki kulturny wječor chětro drohi być. Je nam kultura tole hódna? Wšako su so w zašłych měsacach onlinowe poskitki, tež w Serbach, a streamingowe posłužby jara rozšěrjeli. Wone su tunje abo darmotne, njetrjebaš ani domjacy konopej wopušćić a móžeš zarjadowanje »wopytać«, kaž so ći časowje najlěpje hodźi. Tak je so trochu zaćichim transformaciski proces zahajił, kotryž wunjese nowe formy zarjadowanjow. Přiwšěm wuchadźam z toho, zo so kulturna krajina w přichodźe chětro změni a so někotryžkuli dom zawrěje a te abo tamne ćěleso dlěje njeeksistuje.

Serbski dom w Chóśebuzu jo skóńcnje wótwórił dnja 25.08.2021 wjelgin zajmnu wustajeńcu z titelom »Cerno-Běłe«. Serbske swaŕby w Slěpjańskej wósadźe. To jo zběrka fotografijow, kótarež su nastali wót lěta 1902 až do lĕta 1954, gaž jo była ta slědna tradicionalna serbska swajźba. Wótkul pśidu fota? Lokalna kupka Domowiny ze Slěpego jo stajiła anonsu do casnika z pšosbu wó priwatne fotografije. Nichten njejo se myslił, až wóni dostanu wěcej ako 150 bildkow. Te su byli wšak w rozdźělnej kwaliśe, kótaraž jo casy była wjelgin špatna. Te bildki su se musali pópšawiś w grafiskem programje. Na wótwórjenju wustajeńce jo gronił Wolfgang Kotissek, až su na někotarych fotach musali kužde woblico pópšawiś. Tegdy jo było někak 50 gósći na jadnej swajźbje. Za korektury jadnogo woblica su domowinske sobuźěłaśerje trjebali někak 7 minutow. Gdyž multiplicěrujomy wšykne bildki a wšykne woblica ze 7 minutami, buźomy se togo wědobne, až to jo było napšawdu śěžke, ale wužytne źěło. Do togo pśiźo archiwowe źěło, dokulaž domowinska kupka jo kśěła rady teke mjenja wšyknych njewjestow, nawóženjow a gósći zwěsćiś. Za stawizniske slěźenje wažny jo teke dokradny datum swajźby. Bóžko wjele z tych luźi, kótarež su hyšći na tradicionalnych swajźbach rejowali, njejsu wěcej žywe. A gaž feluju znanki swajźbow, móžo byś, až wjele wósobow na fotach wóstanjo anonymnych.

Benedikt Dyrlich organizowaše wot 1979 do 2019 Swjedźeń serbskeje poezije. Daloko nad 500 literatkow a literatow z Awstriskeje, Čěskeje, Francoskeje, Kazachstana, Němskeje, Pólskeje, Rumunskeje, Ruskeje, ze Serbiskeje, Słowakskeje, Słowjenskeje, Syriskeje, z Tuneziskeje a Ukrainy so na nim wobdźělachu. Bohužel so swjedźeń hižo njewotměwa.

Jako so kniha »Blut und Eisen – Wie Preußen Deutschland erzwang. 1864–1871« loni w kulturno-wědomostnym programje nakładnistwa C. H. Beck wuda, je so tole zawěsće z wida na 150lětnu róčnicu załoženja Němskeho mócnarstwa lětsa stało. Formalnje załoženy bu zwjazkowy stat z płaćiwosću wustawy 1. januara 1871, znaćiša róčnica pak bě w zašłosći skerje dźeń tak mjenowaneje Kejžorskeje proklamacije we Versaillu 18. januara 1871. W zawodźe knihi so na to skedźbnja, zo su na sławnym ikoniskim wobrazu molerja Antona Wernera wjele brodatych, uniformowanych mužow widźeć, ale žani zastupjerjo parlamenta abo reprezentanća dalšich skupinow, kotřiž załoženje noweho stata w pozadku zmóžnichu, štož nastajenje woneho časa wotbłyšćuje.

Awtor je stawiznar Christoph Jahr, kotryž je mjez druhim wo problematice dezertěrowanja w Prěnjej swětowej wójnje pisał a so tohorunja za antisemitizm zajimuje.

W zašłych měsacach buchu pod mjenom samot|a pola Soundcloud () někotre wobdźěłanja serbskich spěwow wozjewjene, kotrež je jazzowy pianist Tomas Kreibich-Nawka wobdźěłał. Wliwy sahaja wot romantisko-impresionistiskich klawěrnych kruchow, přez jazzowe elementy hač k zaplećenju elektroniskeje rejowanskeje hudźby. Ale tež wliwy elektroniskeje awantgardistiskeje hudźby so nańdu. Napadne je wužiwanje histo­riskich nahrawanjow serbskich ludowych pěsnjow, kotrež spožča někotrym trackam zajimawu patinu.

Swój popularno-hudźbny wjeršk mě­ješe kolizija tajkeho disparatneho materiala wězo hižo w 1990tych lětach. Tehdyši projekt Enigma kombinowaše gregorianski choral z elektroniskej rejowanskej hudźbu z dosć jednorymi srědkami. Hdyž samot|a w »Gólcyk jědźo z góle wen« ¾-takt melodije z elektro­niskim beatom kombinuje, so skrótka posměwknješ. Z estetiskim a hudźbno-historiskim zemjerženjom kaž pola Enigma njemóže so scyła přirunować.

Tomasa Kreibicha-Nawkowe wobdźěłanja chcedźa wěstu atmosferu za­­popadnyć. Radźili su so předewšěm tracki, w kotrychž so materialej ze swojeho metjeja sem bliži. Kombinacija ludo­­weje hudźby a jazza njeje nowa, wosebje we wuchodnej Europje je so často­ pěstowała. Tajke harmoniske kar­togra­fi­je ludoweje hudźby so napjeće poskaja. Inspi­rěrowane su tež wot komponistow kaž Bély Bartóka, Leoša Janáčeka a druhich, kotřiž su wuměłsko-estetiske móžno­sće ludoweje hudźby dokładnje přeslědźili. Tutym koncepcionelnje pře­myslenym projektam a albumam so label samot|a njeruna.

Krótki pohlad do stawiznow našich nasćěnowych protykow nam pokaza, zo mamy w lěće 2022 70. protykowy jubilej. Protyka »Moja domizna/Moja domownja/Meine Heimat« wuńdźe mjez 1952 a 2000 a wopřiješe fotografije wšelakich fotografow a krótke teksty wjacorych awtorow. Na nju slědowaštej wot lěta 2001 trochu wjetšej »Łužica/Lausitz/Łužyca« a »Moja Łužica/Meine Lausitz/Mója Łužyca« z fotami stajnje jednoho fotografa. Paralelnje wuńdźe wot 1977 do 2005 »Křinja/Die Truhe«, kotraž prezentowaše na dwanaće stronach łužiske ludowe wuměłstwo a wjesnu architekturu.

Za lěto 2022 je Ludowe nakładnistwo Domowina nětko wudało nowu trojorěčnu nasćěnowu protyku. Nowa je wona w dwojim zmysle: Po formje, dokelž je kwadratiska runja skerje něhdyšej protyce »Křinja«. Zdruha wopřijima wona wobrazy serbskeho wuměłca a nowinarskeho fotografa Maćija Bulanka. Nimo toho ma protyka na prědnjej a zadnjej nutřkownej wobalkowej stronje zaso krótke teksty, kiž informuja wo někotrych zwobraznjenych drohotnosćach a wosobinach. Tak je nowa protyka móhłrjec pozitiwny wuběrk principow našich dotalnych protykow.

Format přinošuje tomu, zo maš na sćěnje za sebje skutkowacy wobraz wuměłskeje kwality. A tutu wuměłsku kwalitu docpěwa Maćij Bulank z kóždym ze swojich 28 wubranych fotow. We wjace hač 40 lětach je wón Łužicu wobjězdźił horje a dele a prěki a podłu. Njeje drje šćežki, na kotrejž njeje pozastał a krasnotu přirody widźał, a zawěsće tež nic twarjenja abo Božeho domu, kiž njeje zapopadnył. Hižo na wobalkowej stronje widźiš štomowu aleju, kiž wjedźe k Poršičanskej cyrkwi kaž k bajkojtemu hrodej za wysokej kerčinu.

Hižo w druhim tydźenju noweho šulskeho lěta podachmy so z našej rjadownju 9-1 Serbskeho gymnazija Budyšin na wopyt prěnjeje serbskeje pop-opery »Carpe noctem – njeskónčna nóc«. Ze zapozdźenjom cyłeho lěta korony dla móžachu iniciatorojo skónčnje swój wuslědk předstajić. Cyłkownje bě produkowanje předstajenja samo štyri lěta trało. Nimo předstajenjow kónc tydźenja, kiž běchu za zjawnosć, běchu so za póndźelniše předstajenje wyše lětniki serbskich šulow z Budyšina, Ralbic, Slepoho, Worklec a Kulowa přeprosyli. Hač je so dołhi přihot wudanił, chcychmy sej tuž w Chróšćanskej »Jednoće« wšitcy wobhladać.

Prěnja wosebitosć drje běše, zo ležeše kruch skoro cyłkownje w rukach serbskeje młodźiny (zarjadowar bě serbske młodźinske towarstwo Pawk z. t.). Tak běše tež wobsah ryzy serbski. Němskim hosćom podaštaj nawodaj Syman Hejduška a Jan Brězan na spočatku zawjedźenje do krucha. Libreto běše Měrćin Wjenk napisał. Jednaše so wo dohlad do nócneje sceny w njemjenowanym wulkoměsće. Tam zetkataj so młodostnaj, kotrajž na cyle rozdźělne wašnje nóc lubujetaj. Hólc, »nócny hawron« Jakub, spyta ducy po barach a na třěchach wysokich domskich swoje wšědne žiwjenje zabyć. Dźěło, kotrež wodnjo wukonja, jeho scyła njewupjelni. Z tamnej wosobu, młodej žonu Nadju, so spěšnje spřećeli a ju na nócne dundanje přez město sobu wozmje. Nadja, kiž chabła stajnje mjez wutrobnej radosću nad žiwjenjom a do so zawrjenej melancholiskej bolosću duše, chowa wulke potajnstwo we sebi. Jako so wobaj po rozestajenju rozeńdźetaj, spyta Jakub swoju nowu towaršku Nadju před wulkim strachom wuchować. Dźiwadźelnikaj Luiza Kralec a Jakub Bobka hraještaj při tym přeswědčiwje swoju rólu. Wotměna mjez radosću a zadwělowanosću kaž tež wotewrjene prašenje Nadjoweho dóńta při tym napjatosć stajnje dale stopnjowaštej. Wuspěšne wašnje hraća wšak zaležeše tež na poradźowanju ze stron dźiwadźelnika Ištvana Kobjele. Přiwšěm pak njepušći nas zaćišć, zo so hrajne sceny wot druheho dźěla pop-opery wotkoplowachu.

Před lětomaj zhladowaše I. serbska kulturna brigada na 70. róčnicu swojeho załoženja. Jako wjeršk jubilejneho lěta předstaji so 28. a 29 septembra 2019 nowa chórosinfoniska twórba z reju, oratorij »Hrodźišćo«, z něhdźe 120 sobuskutkowacymi w Chróšćanskej wjacezaměrowej hali »Jednota«. Někotre dny pozdźišo wuhotowachu brigadnicy z modernej twórbu w stilu rocka a popa sobu swjatočne wotewrjenje Lěta Łužiskich Serbow w Liberecskim kraju. Hudźbu bě spisał Měrćin Weclich na tekst Madleny Nasticcyneje. Aranžementy za cyłkownu twórbu z chórom, orchestrom, band a solowej fujaru stwori Drježdźanski instrumentalist, komponist a wysokošulski wučer Malte Rogacki. K tomu zdźěła rejowar a pedagoga za balet Kornel Kolembus rejowansku choreografiju. Cyłkowny hudźbny nawod měješe dołholětny dirigent Budyskeho serbskeho gymnazialneho chóra, cyrkwinski hudźbny direktor Friedemann Böhme. Koncertaj w Chrósćicach kaž tež premjera w Čěskej so wot mnoholičbneho publikuma jara derje a zdźěla samo entuziastisce přiwzachu.

Nawjazanje na prapremjerny wuspěch

Na wuspěch před lětomaj akterojo lětsa nawjazachu. Terminaj za znowapředstajenje oratorija běštej sobotu, 5., a njedźelu, 6. septembra.

Thomas Kläber jo we Łužycy znaty fotograf, dokumentěrujucy wót někotarych lětźasetkow wejsańske žywjenje w swójej małej domacnej jsy Beyern (źinsa źěl města Falkenberg/Elster), źož jo roźony. Ale teke w měsće Chóśebuz a wokolinje, źož z familiju wjele lět bydli. Wón jo dostał wjele mytow za swójo źěło a jo měł teke wustajeńce zwenka Nimskeje, na pśikład w Engelskej, Francojskej, Belgiskej a Finskej. Zajźone lěto su w Ludowem nakładnistwje Domowina wujšli knigły z fotografijami Thomasa Kläbera z titelom Land Leben. Na jsy. Źěl tych wobrazow smy mógli wót 30. julija 2021 we wětšem formaśe wobźiwowaś w Serbskem muzeju w Chóśebuzu. Na wótwórjenju wustajeńce, a tejerownosći na rozgronje z fotografom, dnja 11. awgusta 2021, jo se wjele luźi wobźěliło. To jo był zajmny event. Tematika »žywjenje na jsy« ga jo wjele luźam bliska. Wejsańske swěźenje, swajźby, zakopowanja a teke druge swětocnosći, śěžke rolnikaŕske źěło, wšedne winowatosći, ale teke źiśece grajkanje – to wšykno a hyšći wěcej dokumentěrujo Thomas Kläber z fotografijami. Wón jo se wót źiśetstwa sem zajmował za žywjenje na jsy. K tomu jo gronił, až we jsy Beyern jo wón stawnje kśěł byś njewidobny1. Wšykne pak su jogo tam znali a su se spušćali na jogo spšawnosć. Togodla jo wón mógał rědne a teke awtentiske wokognuśa z kameru zapópadnuś. Wón sam jo gronił, až dowěra a priwatne kontakty su byli cesto jogo kluc do wuspěcha.

Tež w tutym zwisku něšto wosobinske přidam. Srjedź awgusta wotmě so we wuchodočěskej Budislavi rěčny kurs serbšćiny, přihotowany přez Towarstwo přećelow Serbow. Na nim wobdźělich so z tematiskim přednoškom wo »Chróšćan zběžku« w lěće 2001 – mjez druhim wuprajich w datym konteksće zadźiwanje, zo njejsu so prjedawše róčnicy tutoho wusahowaceho podawka wuraznišo swjećili (a zo wón dotal ani ze stawizniskeho ani z politiskeho wida hłubšo analyzowany njebě). Ćim wjetše pak bě moje překwapjenje, jako zhonich, zo so aktualnje dopomnjenska akcija po 20 lětach přihotuje! Po wobdźělenju na derje přihotowanym podawku 6. septembra na šulskim dworje w Chrósćicach pak dyrbjach tola nazhonić, zo na prašenje »Kelko serbskosće Serbja chcedźa? – 2.0« ani po dwěmaj lětdźesatkomaj jasniša wotmołwa njeeksistuje. Róčnica »zběžka« wotmě so w přijomnej atmosferje; něšto wjac hač sto ludźi pak wona njepřiwabi. Podawk wopytachu hłownje ći, kotrychž njeje trjeba za aktiwity na serbskim narodnym polu přeswědčować; nowych mnoholičbnišich zajimcow pak wón lědma narěči, tež hdyž potencial za to bě. Tak kaž so hižo před 20 lětami tež w diskusiji w Internecach pokaza, zwosta tež w lěće 2021 šěrša serbska towaršnosć nastupajo poćah k »zběžkej« skerje pasiwna, njejednotna a liwka.

Duch časa wjedźe tuchwilu syły ludźi wšěch předrentnarskich starobow do tak mjenowanych tattoo-studijow, hdźež jim mjenje abo bóle wěcywustojny čłowjek wšelakobarbne juški pod kožu syka, zo krej jenož tak běži. Hdyž so koža nošerja podkóžneje wuměłskeje twórby poněčim změruje a rany zažija, wostanje wobrazk tam w najlěpšim padźe hač do kónca žiwjenja – jelizo jón njezlikwiduješ. To so čini wězo zaso z techniskej namocu.

Reporter rozblada je w Choćebuzu na Grodkowskej dróze zetkał tetowěrowaneho muža, kiž je so dał wot mustrow na serbskich jutrownych jejkach inspirěrować.

Prašenje: Z tutymi mustrami pisanja Serbja jutry swoje jejka. Čehodla sće sej Wy wjelče zuby dał na pažu tetowěrować? Muž: Tak móža je wšitcy wobdźiwować, a nic jenož moja žona …

Naše nałožki so potajkim njezhubja, ale stajnje dale wuwiwaja. Zajimawe zetkanje dožiwi reporter rozblada tež wóndano w Błótach při čołmikowanju, hdźež pyšeše wobraz Delnjoserbowki jakne bristwo młodeje žony.

Serbska Wikipedija, jako ryzy čestnohamtski a wotewrjeny projekt skerje wuwzaće w serbskim digitalnym swěće, je dypk docpěła, na kotrymž so jeničce z dobrowólnymi awtor(k)ami dale wuwić njemóže. Njeje so zešlachćiło šěroke wobdźělenje serbskeje towaršnosće na tutym jónkrótnym projekće, našeje swójskeje a jeničkeje encyklopedije, zawěsćić. Móžnych přičinow za to je wjele – mała ličba rěčnikow, njedostatk časa, rěčne kmanosće ... Dźěło na projekće leži dale na ramjenjach někotrych jednotliwcow a je tuž wotwisne wot nich. Při tym je sobudźěło mjeztym bjez kóždychžkuli techniskich barjerow móžne.