Njelukratiwna je tež naša serbska rěč w digitalnym swěće. Přerěznje 3,7 hodźinow wob dźeń na smartphone sutamy, kiž njehodźi so serbsce posłužować. Smy so na to zwučili, wšako hižo na kompjuterach přewjele ze serbskej rěču započeć njemóžachmy. Za Microsoft, Apple, Google a dalšich ma serbska rěč prosće přemało recipientow. Dźakowano serbskim idealistam a institucijam mamy přehladny poskitk serbskorěčneje open source software a serbskich wobsahow. Realita pak je tajka, zo dyrbju z mojej dźowku falowaceho streaming poskitka dla cyły tydźeń samsneho pěskowčika online hladać, mjeztym zo móže so moja němskorěčna žona kóždy dźeń nad aktualnym »Sandmannom« wjeselić. Tak dźěćo hižo wot małosće wuknje, zo je serbska rěč mjenje hódna. Digitalizacija runja industrializaciji małych zatepta. Štóž nětko mysli, zo by za Serbstwo spomóžne było, čerstwe zaryte kable za spěšny internet zaso wurywać a wšitke škričkowe sćežory spowaleć, zabudźe, zo njemóžeš čas wróćo wjerćeć a zo młodźina swój puć do přichoda dźe.

W lěće 2020 je w Lipšćanskim nakładnistwje Poetenladen šwarna antologija noweje lyriki wušła. Wudałoj staj ju Róža Domašcyna a Axel Helbig. Wona wobsahuje nowše basnje awtorow a awtorkow, kiž su so w Sakskej narodźili abo bytostny čas w njej žiwi byli. Čitarjam z basnjemi poskićeć špihel časa a zdobom přehlad wo aktualnym lyriskim tworjenju sakskich awtor(k)ow je narok wudawaćelow. Sakska je knihu spěchowała, ale štó konkretnje? W knize je mi znata tupa sada zapisana, zo je so »naprawa sobu financowała z dawkowymi srědkami na zakładźe wot zapósłancow Sakskeho krajneho sejma wobzamknjeneho hospodarskeho plana«.

Kak so tajkej antologiji ze 180 basnjemi bližić? Jako prěnje přehladaš wobsah. Dźiwaš so, kelko awtorow znaješ a kelko jich na tamnej stronje njeznaješ. Šěsć serbskich awtorow je zastupjene: Měrana Cušcyna, Róža Domašcyna, Benedikt Dyrlich, Lubina Hajduk-Veljkovićowa, Lenka a Kito Lorenc. Potom ći znaći, wuznamjenjeni basnicy: Marcel Beyer, Volker Braun, Elke Erb, Wulf Kirsten, Reiner Kunze, Uwe Tellkamp. Ći, wot kotrychž jenož mjeno njeznaješ, ale tež tu abo tamnu knihu, mjez nimi Andreas Altmann, Peter Gehrisch, Rainer Kirsch, Lutz Rathenow, Volker Sielaff, B. K. Tragelehn. Wjele basnikow a basnicow staj wudawaćelej přiwzałoj, kotrychž lědma znaju a kotrychž sej z jednej abo dwěmaj basnjomaj wotkryć směm. Wulce wužitny je register awtorow z krótkobiografiju, žórłami a zapisom w knize wozjewjenych basnjow. Basnje njejsu chronologisce abo po awtorach rjadowane. W dźewjeć kapitlach namakaja wone kaž samo wot so po wobsahu swoje prawe městno.

Knižka ze škitnej wobalku leži w mojimaj rukomaj: němskorěčne přełožki wubranych basnjow Mata Kosyka. Wudaće je k jeho 80. posmjertninam wušło. Pětš Janaš a Roland Marti staj wudawaćelej a zdobom přełožerjej do němčiny. Pjeć »Albionskich štučkow« a 52 basnjow, mjez nimi epos, su tu w šěsć tematisce rjadowanych wotrězkach zhromadźene. Dołhe lěta je so Pětš Janaš z basnistwom Mata Kosyka zaběrał, jeho basnje přełožował, wšelake z tule publikowanych basnjow tež hižo druhdźe wozjewił. A tola je tale wubrana zběrka něšto wosebite. Wona da dohlad do wobšěrneho literarneho dźěła basnika, při tym nochce zdobom wědomostne dźěło być. Basnje skutkuja ze sebje. A je čitajo nazhoniš tola tójšto biografiskeho wo wonym basniku.

W prěnim dźělu »Poet na burskim dworje« su zapřijate basnje wo Błótach a wobwarnowanym dźěćatstwje na wsy. Wo žiwjenju w Božej stwórbje, ale tež wo žedźbje za měrliwym swětom. Swójbni, dźěd, mać, nałožki, mytiske postawy, lubosć a zachodnosć so w jeho basnjach jewja, tola tež rozžohnowanje a wotchad. Sylne impulsy basniskeho tworjenja. Abo, zo bych to ze słowami ruskeje poetki Mariny Zwetajeweje rjekła: »Kóždy basnik je w swojej bytosći emigrant.« W druhim dźělu »Poezija prerije« so Kosykowy přichad do Ameriki wobjednawa, začuće cuzby, ale tež swobody. Wón pisa, što jeho při pomniku Lincolna zaběra, što w pólskim Chicagu, w Albionje abo při zetkanju z Indianku. W mócnym prudźe rěki Mississippi, howrjenju wichorow a cyklonow spóznaje bjezmóc čłowjeka. Často wotewrja so Kosykowe basnje zapřijećam domizna a cuzba, zo bychu w kombinaciji domizna = swět wjercholili. Žedźba za domiznu w Błótach a w njebjesach, to rěka nadźija na wobě, bě Kosykej wažny nastork do pisanja. Tutomu slědujetaj přełožerjej: »Sym so chcył bližić z němskimi słowami tehdomnišeho časa basnikej kaž čitarjej. A při tym wostać při ›słowje‹ basnika, jemu na hubu hladajo«, pisa mi Pětš Janaš k swojemu dźěłu. Tola kóždy přełožer zawostaji swój rukopis w přełoženej basni. Toho so tež dowěch, hdyž přirunach Kita Lorencowe přenjesenje basnje »Gefangenes Vögelein« (Singvogel im Käfig). Čim wjace přełožerjow, ćim wjace hladanišćow. Čitach raz baseń Puškina a 15 jeje přebasnjenjow do němčiny. Žadyn přełožk so tamnemu njerunaše, a tola běchu wšitke přenjesenje originala.

Nimale tři lětdźesatki po wudaću w lěće 1991 tehdy aktualnje nastateje zběrki (po)přewrótowych refleksijow Zwróćene dny1 pokaza so na serbskim knižnym blidźe jeje wěsty pendant, zestajany wot Cordule Ratajczakoweje. Njejedna pak so wo ryzy paralelu – mjeztym zo bě z awtorami tekstow prěnjeje mjenowaneje knižki takrjec »prěnja liga« serbskich spisowaćelow, je skala powědacych w nowej knižce profilowje wo wjele šěrša a powołansce njewobmjezowana. Zasadniši rozdźěl je pak wězo w zwisku z mjeztymnym běhom časa widźeć: Započatk 1990tych lět bě wšo začuwane a wopisowane hišće chětro nowe a zdobom njewěste, dźensa su zhladowanja na tule turbulentnu dobu a jeje dalše wuwiće a wuskutki přez prismu třicećilětneje časoweje distancy a mjeztym docpětych dožiwjenjow a nazhonjenjow hižo wuhódnoćowane.

Runje mjenowana rozdźělnosć a z tym zwjazana pisana optika cyłkownje třinaće powědarjow (w 12 wotdźělach) »projektej« Noweje swobody? bjezdwěla tyje. Wuběrk respondentow je (nastupajo pochad a skalu měnjenjow) derje wupytany. Tež hdyž su wjacori z nich wurazne profilowane wosobiny na serbskim narodnym a kulturnym polu (apropos: spisowaćelenje je tež tule pola někotrych znajmjeńša dźělnje pódla), njejsu wuprajenja a zjimanja druhich, mjenje znatych a w najwšelakorišich sferach žiwych wuwoprašowanych na žadyn pad mjenje wažne a zajimawe.

Nimale sto lět pozdźišo ma so na Lawskich hrjebjach nowy serbski kulturno-wědomostny centrum twarić. Prašam so, kak by tajki wobraz dźensa wupadał, kiž by tam w foyeru ludźi witał a na prěni pohlad přehlad wo centralnych serbskich wosobinach poslednich sto lět a z tym zjimanje serbskich stawiznow a dohlad do serbskeho sebjezrozumjenja dał? Koho bychmy na wobrazu wuhladali a koho nic? Bychu so wubrane wosoby tež tak rjenje do cyłka zestajić dali? Socialistiski sekretar Domowiny pódla duchowneho? Wopory nacionalsocializma a komunizma pódla podpěrarjow abo sympatizantow systema? Štó by zwobraznjenym kak hołdował? Hač a na kotre wašnje bychu so mjezsobne a strukturelne konflikty zwobraznili? Bychu cyrkej, přiroda a folklora dale w pozadku stali? Kotry zastupjer młodeje generacije 21. lětstotka by městno namakał a štó z (ludowych) wuměłcow? Haj, a nic naposledk, by so žonam wjace přicpěło, hač mužam w drastach přikiwać, kaž to pola Trstenjaka widźimy? A při tym bě tola hižo Adolf Černý w lěće 1895 Milu Imišowu jako »prěnju serbsku wótčinku« počesćił – titul, kotryž jej tež druzy serbscy publicisća připóznachu.

Wot januara 2019 wuknu z pomocu »Sorbisch Online Lernen« serbsce, a to woboje: hornjo- a delnjoserbsce. Na spočatku wahach, hač je to prawy program za mnje, wupruwowach jón pak a sym spokojom. Za hornjoserbšćinu eksistujetej kursaj za rěčny certifikat A 1 a A 2 z němčinu a jendźelšćinu jako wuchadźišćowej rěči kaž tež kurs B 1. Tutón pak so jenož w němčinje poskićuje. Za delnjoserbšćinu eksistujetej tohorunja kursaj A 1 a A 2 ze samsnymaj wuchadźišćowymaj rěčomaj, kurs B 1 so hišće přihotuje. Kursaj za delnjo- a hornjoserbšćinu stej nimale identiskej z mało wotchilenjemi a hodźitej so za samostudij.

Kóždy kurs je do wosom kapitlow rozdźěleny a kóždy kapitl wopřija šěsć lekcijow, kotrež wobsteja z dialogow, rěčneho treninga a gramatiki. Kapitle započnu a kónča z comicom serbsce abo němsce – móžeće wolić! Spjelnjene nadawki so sporjedźeja a zmylki so čerwjene woznamjenjeja. Móžeće kóždy nadawk wospjetować, tak husto kaž chceće. Nimo toho poskićuje so pomoc při rozrisanju. Wjele nadawkow su jako hry tworjene, wosebite wjeselo wobradźa memory. Wón a pisanski trening pomhaja při wuknjenju słowow. Małe kruhi při nadawkach pokazaja, hač su so rozrisali. Na kóncu kóždeho kapitla slěduje test. Wužiwarjej kursa pak so tež nadrobne informacije ke kulturje a serbskemu žiwjenju skića. So wě, SOL ma słownik za kóždy kapitl. Wjele słowow, bohužel nic wšitke, so wot wšelakich rěčnikow w awdijo-dataji wurjekuja. Wjetšina słowow, gramatika a temy wospjetuja so w dalšich schodźenkach. Tohodla je derje, hižo wobjednane a nawuknjene wěcy wospjetować.

Chcyjo nochcyjo je w Serbach wjele hinak hač w druhich kónčinach. Přikładow za to je dosć we wjesnej chronice »Worklecy něhdy a dźensa / Räckelwitz einst und heute«, njedawno w LND wušłej. Najprjedy wupada, jako by to dwurěčna serbsko-němska kniha była, ale we woprawdźitosći steja pod wobrazami dwurěčne teksty a tójšto tekstow su němske, wot Rejzy Šěnoweje do serbšćiny přełožene. Bjez hornjoserbšćiny pak nimaš prawy přistup ke chronice. Druha wosebitosć je, zo zestajerjomaj Benej Wałdźe a Eckhardej Kliemannej a dalšim awtoram pobrachuje hdys a hdys wotstawk k wopisowanemu. Přikładaj za to stej: »Tež dźěło Delnjoserbskeho rozhłosa RBB je Marja (Krawcec B. P.) podpěrała.« (str. 83) abo: »Jeho ródny dom namakaš w Nuhliku, tam hdźež su sej Grubertec/Reineltec swójsku ležownosć rjenje ponowili.« (str. 89). Dalša wosebitosć napřećo druhim chronikam je funkcija radu dawarja ze stron chronista: »Tu dyrbi so předsydstwo towarstwa wo prawu wuwaženosć starać« (str. 69) abo komentar: »... wšako so politiski a hospodarski embargo Němskeje přećiwo Ruskej wosebje negatiwnje na tajke firmy kaž ›Čornak-Trans‹ wuskutkowaše« (str. 113). Tola kóžda wjesna chronika je balansa mjezy wěcami, kiž ma chronist za wažne, kiž bychu wubudźili zajim wjesnjanow a kiž bychu so za šěroku zjawnosć hodźeli. Drobnostki kaž při naličenju wohenjow we Worklecach z lěta 1886: »Nr. 6 Kopatsch, später Räde, jetzt Schneider bzw. Mögel, Nr. 7 Wenzel, später Heiduschke, jetzt Opitz« (str. 53), su něšto za domoródnych ekspertow. Ale žiwjenje koparja a gmejnskeho radźićela Jurja Bětki (1937−2017) by móhł přichodnym generacijam z přikładom za to być, kak so prócowanje jednoho čłowjeka pozitiwnje na wuwiće towaršnostneho, wosadneho a gmejnskeho žiwjenja wuskutkuje (str. 65−67). Ale tež při tym njepobrachuje serbski aspekt. Pisa so wo Mikławšu Žurje (1859−1932): »Tež jako wysoki tachantski knjez njeje zabył, zo je syn małeho serbskeho naroda« (str. 93). Sada praji wjace wo serbskim sebjezrozumjenju dźensa hač wo žiwjenju Žura před wjace hač wosomdźesat lětami. Nabožne žiwjenje prjedy a dźensa njeje pak jenož w kapitlu wo wosobinach wokoliny tema (str. 70−93), ale ćehnje so kaž čerwjena nitka přez cyłu knihu. Foto dźaknych kemšow w Nowej Wjesce składnostnje 400lětneho jubileja prěnjeho naspomnjenja wsy ze serbskej chorhoju w pozadku wołtarja (str. 100) njeby na delnjoserbskich kemšach předstajomne było a podobne foto z němskej chorhoju by protest wubudźiło.

W zymje nadźijamy so sněha a rjanych zymskich pućowanjow. Přiroda wotpočuje a přihotuje so zdobom na nowe lěto połne pisanosće, kćěwa a bujneho žiwjenja. Druhdy pak su zymy tež tak jěre a lodojće zymne. Potom je rjenje, hdyž maš knihu, kotruž sej při ćopłym čaju nutřka sedźo wotkrywaš, »Zelen[u] radosć« začuwaš a so tak »Na slěd[y] serbskich přirodospytnikow« podaš. Wo tute wokřewjenje postara so Jan Kral, kotrychž chce nam w swojej zběrce sposrědkować »[w]ědu wo žiwjenju a přirodospytnym skutkowanju našich wučerjow a fararjow […], kotřiž so z přirodu zaběrachu z kedźbyhódnymi spóznaćemi a [kotřiž] swoju wědu napisachu.« (str. 7–8)

Jan Kral zapřija do tuteje knihi dźesać mužow, kotřiž rozestajachu so z rozdźělnymi žiwochami abo žiwjenskimi rumami. Wotpowědne kapitle maja stajnje třidźělny natwar. W prěnim dźělu zhoni čitar něšto ze žiwjenja wotpowědneho přirodospytnika, w druhim dźělu originalny tekst k jeho slědźerskej tematice a skónčnje jima so Jan Kral w swojich rozmyslowanjach abo zwuraznjenjach nahladow sam słowa. Kniha skića potajkim krótke zarysy do biografije wuzwolenych muži a dohlad do jich dźěła a originalneho tworjenja. Přidatnje jewja so esejistiske zhladowanja dźensnišeho čłowjeka-awtora na přirodu.

Połne tři lěta po zběrce »Mlóče« zwjesela nas Ludowe nakładnistwo Domowina (LND) znowa z »Antologiju serbskeje prozy«. Na dobrych 200 stronach namakamy 26 powědančkow, krótke abo krótše, napisane wot 21 awtor(k)ow, žiwych abo zemrětych. Hinak hač zwjetša dotal njejsu mjena pisacych alfabetisce rjadowane, ale – bych prajił: asociatiwnje, po temach. Wudawaćelka Ingrid Juršikowa je tónkróć předspomnjenje přidała (kotrež we »Wobsahu« faluje), w nim cituje wona předewšěm Měrćina Nowaka-Njechorńskeho. Nowak pak jewi so hnydom w prěnjej stawiznje hišće raz, hromadźe ze swojej žonu Martu, a to jako hósć na ležownosći Křesćana Krawca. Tón zaso, naš česćeny Hrubjelčanski prozaist, słuži mi jako swědk za nadpismo tutoho komentara: Krawc wobkruća mjenujcy na pjeć stronach, zo znajemy tež w našej kónčinje lěpšich a hóršich susodow – hač němskich abo serbskich. Hewak rěči cyle mało tekstow noweje knihi direktnje wo susodach, najbóle te wot Bena Budarja, Měrki Mětoweje, Sylwije Šěnoweje abo Dorotheje Šołćineje.

Ale wo čim jedna potom wostatnych 20 powědančkow? Haj, wone wopisuja wšelakore epizody, z kotrychž zdawa so něhdźe połojca ze wčerawšeje abo dźensnišeje woprawdźitosće wubrana. Pola njebohich serbskich awtorow a awtorkow njemóže to zadźiwać, jich přinoški su zamołwići z aktualneho hladanišća wuzwolili. Tole płaći za Marju Krawcec, Marju Młynkowu, Jurja Brězana, Jana Lajnerta, Kita Lorenca a Jana Wornarja. A tež pola načasnych, aktiwnych spisowaćelow njeje konkretny poskitk tematisce wopačny. Přetož kóždy čłowjek je tohorunja susod, tak kaž je wón z wěstosću kupc, kolega abo přećel. Při tym njeje wažne, hač storčimy w tekstach na rozprawy a zetkanja we abo zwonka Łužicy, na psychologiske (kaž Měrana Cušcyna, Jěwa-Marja Čornakec, Benedikt Dyrlich, Měrka Mětowa), na kriminalne stawizny abo samo na sciencefiction (kaž pola Lubiny abo Dušana Hajduk-Veljkovićecow). Někotre twórby hodźa so jako lyriska proza zarjadować (wot Róže Domašcyneje, Marje Krawcec), druhe zaso jako pućowanske skicy (Pětr Dźisławk, Lydija Maćijowa) abo jednorje jako wjesna idyla (Alfons Wićaz).

Hinak hač wjetšina našich prjedownikow wopušćimy jako młodostni naše ródne wsy a města, podamy so – znajmjeńša za čas wukubłanja – do swěta a so zdźěla tež wjace njenawróćimy. Abo přesydlimy so powołanja abo wosobinskich přičin dla do druhich městow a krajow a spytamy w cuzbje nowu domiznu nańć abo sej na přikład přez warjenje jědźow, kiž znajemy ze dźěćatstwa, přez čitanje knihow w maćeršćinje a pěstowanje nałožkow a wašnjow něšto wot doma wobchować. Někotři swoju domiznu tež dobrowólnje njewopušća, ale su tomu nuzowani, dokelž so jich wjes brunicy dla wotbagruje abo dokelž buchu po wójnje wuhnaći abo přesydleni abo před wójnu ćěkachu. W tajkich padach zwostawaja jenož dopomnjenki, fota abo kluče wopušćenych statokow, kotrež su potrjecheni domiznu wopušćiwši wuchować móhli.

W rjedźe »Stysk za dalinu« zwoprawdźi so w minjenych lětach­ zhromadne dźěło mjez serbskimi hudźbnikami a komponistami kaž tež interpretami w Rostocku a druhich hudźbnych regionach Němskeje. Sakski hudźbny zwjazk ze sydłom w Lipsku kaž tež dalše zjednoćenstwa a institucije, mjez nimi Załožba za serbski lud, tute akti­wity podpěrowachu. Nimo koncertnych rjadow pak so tež druhe aktiwity přewjeduja, w kotrychž so hudźba Serbow na respektabelne wašnje pě­stu­je. Tak wotmě so po dlěšim plano­wanju 4. winowca na žurli Serbskeho muzeja w Budyšinje komorny koncert z interpre­to­maj, kotraž staj w serbskich hudźbnych kruhach dołho zna­tej­. Wiolinist a komponist Malte­ Hübner z Rostocka koncer­to­wa­še na klasiskich kaž tež wulkich serbskich huslach a Martin Flade, kiž je solowy bračist w orchestrje Komiskeje opery w Berlinje, hudźeše na swojim in­strumenće. Jako čłon ansambla UNITED BERLIN běše wón tohorunja aktiwnje na zapřijeću kompozicijow serbskich hudźbnikow do relewantnych pro­gra­mow wobdźěleny. Ze sobu­skut­kowanjom serbskeje dźiwadźelnicy Lizy Čornakowej pak dósta koncert pod hesłom »Pućowanje po hudźbnym swěće Serbow« přidatnu barbu.

Najnowša a we wjacorym zmysle hybridna – nic jenož serbska a němska – basniska zběrka Róže Domašcyneje wobsteji ze štyrjoch cyklusow. W prěnim předeklinuje so bliskosć k tekstej a k słowu. W druhim cyklusu steji pod titlom »Bězman blawka blisko« towaršnostna kritika w srjedźišću. W třećim, zaso w titulu »Tajka a wonajki« narěznjenym, wjerći so něštožkuli kołowokoło čłowjeskich a lubosćinskich poćahow, a w štwórtym dźe wo přirodu a wuměłstwo a tež wo jich płódnu wzajomnosć. Hižo moće, kotrejž wobrubitej tute štyri cyklusy – »Identita je dźělenje wot swěta«, kaž pisa čěski spisowaćel Petr Pazdera Payne, a »Woprawdźitosć je přeměnjenje, wobstajnosć je jebanstwo« (110) štož praješe Lao Tse – pokazatej na poetiku fluidneho, wjacewoznamowosće a opalizowanja.

Je bytostne ze słowa, kiž steji na spočatku, wurosć a z njeho něšto rozplesć. Je wažne, to najnuzniše wuchować a na swoju wušnosć wotklepać. Hižo tu pokazuje so rozdźěl mocy mjez »ja«, kiž pyta swoju identitu w rěči a w swěće, a »my«, kiž sej mysli, zo je sylniše, a rozkazuje. A tutón bój wo móc nas při čitanju tutych kedźbyhódnych cyklusow při kóždej kročeli přewodźuje. Metafry přirody, kiž su nimale do kóždeho teksta zatkane, su spočatnje skerje wjesne (sym z něhdyšich wjeskow přišła, 8). W škiće popow schadźeja złóžki, kiž po spodobanju zeschadźeja abo mutěruja, pokazowaki rozpaduja a w čerstwym sněhu a na běłym łopjenu so nowe puće wuteptuja, nastawa nowe basnistwo. To je alchemija basnicy. Přiroda jako zakład, přikład a wučbna mišterka na jednym a metamorfoza jako logos, jako tworjaca móc cyłeho uniwersuma na tamnym boku su zasadne principy tuteje poetiki a basniskeje filozofije.

Jako cyłkownu wustajeńcu widźach, mi bě, kaž zo bych Serbow a narodnu drastu hišće raz znowa zeznała, ale z wida zašłosće a z wočemi słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Runočasnje zeznach tež molerja jako wosobu a myslach sebi, wón je jedyn z nas – Słowjan.

W aktualnej wustajeńcy Serbskeho muzeja z titulom »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« je akribiske předdźěło mjezynarodneho prócowanja jasnje spóznajomne. Hłownaj iniciatoraj wustajeńcy Igor Pirc ze Słowjenskeje a serbski kulturnik Jurij Łušćanski zmóžništaj hromadźe ze Serbskim muzejom pod projektowym nawodom Christiny Boguszoweje přewjedźenje mjezynarodneho kooperaciskeho projekta z Narodnym muzejom Praha a Wuměłskej galeriju Maribor. Dalšej podpěrarjej a wupožčowarjej eksponatow stej Muzej za nowše stawizny Słowjenskeje w Ljubljanje a Galerija Ante Trstenjaka w Ljutomerje. Tež Serbski muzej Choćebuz, Serbski kulturny archiw při Serbskim instituće a Załožba za serbski lud su material k dispoziciji stajili, kotryž wobswětli Trstenjaka jako přećela Serbow w dokumentarnym wotdźělu na kóncu wustajeńcy. Kuratorce stej direktorka Serbskeho muzeja Christina Boguszowa a Rebecca Wöppelowa, kotrejuž koncept zestajenja eksponatow derje přez wustajeńcu wjedźe, tak zo so wot rumnosće k rumnosći zajim Trstenjaka za Łužicu wotkryje.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.

»Horce plincy« – komedija wot Frederika Holtkampa, zeserbšćiła Lubina Hajduk-Veljkovićowa, režija Rosmarie Vogten­huber j. h., wuhotowanje Franz Gronemeyer j. h., premjera 26. septembra 2020 w Dźiwadle na hrodźe Budyskeho NSLDź

Jako zazběh k nowej hrajnej dobje – po abo lěpje: z koronu – pokaza serbske powołanske dźiwadło wjeselohru wuspěšneho spisowaćela, kotryž pod pseudonymom Holtkamp wot lěta 2010 dramatiske kruchi pisa. »Horce plincy«, w němskim originalu »Landeier« (potajkim skerje »Wjesne plincy«), běše jeho prěni wuslědk, komedija za šěsć wosobow, kiž je so mjeztym wjacekróć předstajiła. Městno čina je jednora, stara, njezrumowana korčma, w běhu šěsć aktow so wona stajnje přemeblěruje, štož tež rěka: Wona so přeco lěpje zarjaduje. Nad tejku wisa křiwje wobswětlene hesło »Witajće k nam«, ale dokelž jedna so wo wotležanu wjes njedaloko Berlina, přijimuje zwudowjeny hosćićel Hinc nastajnosći samsnych třoch hosći: plahowarja swini, wowčerja a biobura. Jim zhromadny je samsny eksistencielny deficit: Kóždy z nich by rady žonu měł. Kak by so tole snadź radźić móhło – runje to je tema serbskorěčneje turnejoweje inscenacije přez cyłe 90 mjeńšin (bjez přestawki).