Pózdnjoklasicistiska wila Elisabeth je jedne z kulturnych městnow hłowneho města, kotrež zajimowany specielny publikum rady wopytuje, dokelž móže tu a w bjezposrědnje susodnej cyrkwi performancy a komorne koncerty dožiwić. Dom bě z tym tež so hodźace městno za druhe předstajenje programa dnja 22. septembra, kotryž bu wot ensemble unitedberlin k 65. narodninam Jura Mětška zestajany a spočatk meje prěni raz w Budyšinje prezentowany. Dalše předstajenje bě něšto dnjow pozdźišo w Podstupimje.

Při tym njehraješe jenož Mětškowa hudźba sama rólu. Wopytowarjo móžachu sej přidatnje wot RBB produkowany a z toho časa wjacore razy pokazany film k wosobje serbskeho komponista wobhladać a słyšachu tež dwě kompoziciji, kotrejž twórby Mětška do hudźbnostawizniskeje kontinuity přez nimale 100 lět a tři generacije zapołožištej: Kwartet op. 22 Antona Weberna z lěta 1930 a Sebastiana Elikowskeho-Winklerowe »wušywanje«, kotrež lětsa nasta. Rodźeny Grodkowčan, wotrostł w delnjoserbskim rěčnym rumje a po swójskim wuprajenju trajnje přez to formowany, wěnowaše je Jurej Mětškej. Wón wudospołni wječor nimo toho z dwěmaj – hladajo na dołhosć programa dźakownje krótkimaj – moderacijomaj, kotrejž běštej wosebje za tych připosłucharjow wužitnej, kiž Mětška a jeho serbsku hudźbu dotal lědma znajachu.

Na prěni pohlad je spóznać, zo hraje barba we wobrazach Isy Bryccyneje zasadnu rólu. Tež w akwarelowych wobrazach, kotrež běchu w Budyšinje w galeriji Budissin wot 26. julija do 31. awgusta 2019 widźeć, přewahuja sylne a jasne barby, kotrež wupjelnjuja wulke płoniny wobraza. Při wobhladowanju 24 wustajenych akwarelow zawostanje zaćišć małeje jězby po swěće.

We wobrazomaj »Oman, Mirbat – přibrjóh« a »Oman, Mirbat – město« je widźeć žołtobrunkojty pusćinowy při­brjóh a pěskobarbne orientaliske twarjenja. Naraz pak pohłubša so barby a ćmo­womódry fjord we wobrazu »Při fjordźe« změni so we wobrazu »Wjeska za fjordom« do purpurčerwjeneje swěćateje skaliny. Wušikne hraće z barbu a swěcu je tež we wobrazu »Hród Worcyn w zymje« (hlej wobalka Rz 2/2015) derje spóznać. Cunje barby zymskeho njebja špiheluja so w sněze, nad štomami kaž tež hrodom leži lochka zymna rosa. Ćopłe afriske słónco a atmosfera njeskónčnych dalinow wobkuzłuje a zaso so barby přeměnjeja: Jaskrawje čerwjene skalizny wudrjeńcy w »Fishrivercanion I« a »Fishrivercanion II« zetkaja so z drišćatym žołtym słóncom, kotrež wupru­dźa nad dalinu žahatu horcotu w »Serengeti I« a »Serengeti II«.

W oktoberskim Rozhledźe dóstachmy dohlad do rěčnych poměrow w Lubinje zažneho nowowěka. Zastupjerjo tamnišeje elity mějachu spočatk 17. lětstotka zwjetša aktiwne znajomosće serbšćiny; wulki dźěl wobydlerstwa w předměsće scyła němsce njerěčeše. W běhu jeničkeho lětstotka so tute poměry zawróćichu. Podobne procesy znajemy ze wšěch serbskich regionow – snano wothladajo wot katolskeho třiróžka. Zo tež tam wšitko bjez problemow njeběži, zhonichmy njedawno z rozprawy wo delanskej gmejnskej radźe.

Wopřijima prěnja čitanka z pjera syna znateho njeboh serbskeho prócowarja Pawoła Grojlicha pod titulom »Pod Čornobohom« (2012) bóle wjeski domoródnych Bukečanskich kónčin, tak přeńdźe wudawaćel z druhej »Mjez Křičom a Lubatu« (2015) do sewjeronarańšich Serbow, do Malešanskeje a Bartskeje wokoliny. Ze swojej aktualnej publikaciju poda so dale na sewjer Budyskeho wokrjesa. Z němskeho podtitula zhonimy, zo steja w srjedźišću tři wosady: Rakecy, Njeswačidło a Minakał; wosrjedź połojcy 19. lětstotka njehrajachu statne gmejny hišće samsnu rólu kaž pozdźišo.

Što stanje so, hdyž trjechja načasne wuměłske twórby wuměłčow z Budyskeje wokoliny na načasne twórby wuměłcow z Heidelberga? Stupja snadź do wzajomneho skutkowanja abo do wizuelneho dialoga abo samo do estetiskeje debaty?

Tutym prašenjam wěnowaše so wosebita wustajeńca »Kontekst & kontrowersa«, kotraž wotmě so hač do kónca awgusta w Muzeju Budyšin. Wosom wuměłcow z partnerskeju městow Budyšin a Heidelberg pokazachu swoje aktualne twórby a zdobom skupinsku wustajeńcu kuratěrowachu. Tutón projekt wotmě so w ramiku 150-lětneho jubileja Budyskeho muzeja w zhromadnym dźěle z towarstwom KON•NEX ART Heidelberg.

Zazběh tworjachu twórby Heidelbergskeju wuměłcow Mariusa Ohla a Cholud Kassem. W Ohlowych twórbach »přećelny strach« (2015) a »Čornomolowanje« (2019) přewahuja neonbarbojte linije a geometriske formy, kotrež zbudźa zaćišć, zo bychu najradšo z ramika wudyrić chcyli. Změrowacy skutkuje město toho wobraz Kassem ze serije »Dźakowano njebjesam«. W Iraku rodźena wuměłča wotrosće w Heidelbergu a bu křesćansce kubłana. Jako dopomnjenku na swoje dźěćatstwo předstaja wona tekstilije ze sakralneho swěta a wšědneho dnja, kotrež abstraktnje zaso podawa.

Hrube prawidło za wupisanja dźěłowych městnow je, zo steja požadane kajkosće čim wyše we wupisanju, ćim wažniše su. Njezadźiwa tohodla, zo wočakuje Załožba za serbski lud wot požadarkow a požadarjow wo jednaćelske městno Ludoweho nakładnistwa Domowina, kotrež ma so znowa wobsadźić, wosebje »kompetencu nawjedowanja« a »dołholětne powołanske nazhonjenja«.

Štož pak po tym přińdźe, tola tróšku překwapja. Tak steja »hłuboko sahace znajomosće modernych medijowych konceptow« nad »daloko sahacymi znajomosćemi serbskeje kultury a stawiznow«, (jenož) »dobre znajomosće hornjo- a delnjoserbskeje rěče« namakamy samo hišće dale deleka. Móhli to za připad abo fauxpas załožby měć, najskerje pak jedna so wo wotpohlad. Wšako mjenuje so we wupisanju wuraznje, zo měli zajimcy LND »jako crossmedialneho producenta hornjo- a delnjoserbskich medijow dale profilować« a digitalizacija jako hesło zda so tak a tak runje złote ćelo być. Při tym pak so po wšěm zdaću zabywa, zo su digitalizacija a digitalne medije jenož słužownicy najwšelakorišich wobsahow. Hdyž Serbski kulturny archiw na přikład stare žórła scannuje a na serwerach składuje, zawěsći to wone žórła do přichoda a wolóži přistup k nim. Digitalizacija při tym njeje žana hódnota samo na sebi, ale pomha, zo byštej so mjenowanej zaměraj docpěłoj.

Gano kazašo se z tym pówabnym gronom na kabaretowy program. Snaź by jasnjej było Jaden tikujo tak – drugi znak. Ale to njeby dosć pókšajźne było, pokazujo ga južo na to, což na kóńcu kuždy wě. A to by Pinkelojc starki rozměł, ale te słowa nadpisma njerozmějašo. Co to ma groniś? Tik dej tikowaś? A wón grypsnjo sebje słowniki a šwyrnjo z palcom pó pismiku »t«. Což namakajo, njespokojni a njepasujo:

tik – ›der Tick‹; tikotaś – ›ticken (rhythmisch, monoton ticken und klicken wie die Tick­tack an der Wand)‹; tikowaś – ›killekille machen‹; tikaś – ›kitzeln‹. Taki njerozym, ten tikotajucy zeger ga njamóžo niko­go tikowaś!

Nět wěm: To jo ortografiska zmólka, to ma byś tyk – ›Tunke, Stippe‹. Teke njerozym: Co dej ten zegarik do tyka tunkaś? A tykowaś? – Znajom jano ruce stykowaś. A to žeden zegarik njamóžo.

Póglědnjom raz pla syna, ako ma górnoserbski słownik. Te njamaju žeden tyk, jano rucni­­karske słowo tykować – ›aus­fachen‹; a tykać jo pla nich ›duzen‹ abo ›[hinein]stecken‹. Bźez­radnosć. Pón wiźi na pó­licy tłuste knigły. Ned ma ten Duden w ruce, a we głowje zaklinkoco a pótikoco (nic ryt­­miski): Te Francozarje su nam to napórali a te Nimce sfal­šowali: Tic – ›wiederkehrende, unwillkürliche Gesichtsmuskelzuckungen‹; Tick – ›lächerlich oder befremdend wirkende Ei­gen­heit, Angewohnheit, sonderbare Einbildung‹; ticken – ›nicht richtig ticken, nicht ganz richtig sein‹.

Oratorij »Podlěćo« Korle Awgusta Kocora na tekst Handrija Zejlerja bu lětsa składnostnje Serbskeho cyrkwinskeho dnja, njedźelu, 16. smažnika, w Budyskej Michałskej cyrkwi znowa předstajeny. Kaž hižo před dwěmaj lětomaj w putniskej cyrkwi w Róžeńće dirigowaše tež tónraz jara derje wopytane předstajenje z chórom 1. serbskeje kulturneje brigady cyrkwinohudźbny direktor Friedemann Böhme. Hudźbny nawoda gymnazialneho chóra kładźe wažnosć na to, zo je kóžda generacija serbskich gymnaziastow znajmjeńša jónu na cyłkownym realizowanju jedneje z chórosinfoniskich twórbow załožerja serbskeje artificielneje hudźby wobdźělena. A što hodźi so lěpje hač oratorij »Podlěćo« za kónc šulskeho lěta a wotchad wot gymnazija, kotrejž wšak ležitej w tutym počasu? Zdobom pak tworješe koncert lětsa wjeršk schadźowanja ewangelskich Serbow w Budyšinje, kotřiž spominachu na 400lětnu róčnicu załoženja wosady swjateho Michała.

Popularne wjerški twórby

Po swjatočnym a pozběhowacym prologu »Stwórba Boža, templo swjaty« zaklinči w tutym druhim oratoriju cyklusa »Počasy« jako štwórte čisło prěnjeho dźěla pěseń wulkeje žiwjenskeje radosće »Kak stupa so lóštnje a wjesele«, zanjeseny wot kwarteta solistow. Wón płaći generacijam Serbow skerje jako wjele pěstowany pućowanski spěw, kotryž drje tón abo tamny njeby bjeze wšeho fararjej-basnikej ze Słoneje Boršće a komponistej ze Zahorja přirjadował, a to hišće jako wobstatk oratorija. Ale fenomen, zo přeńdźe twórba z pjera klasiskeho wuměłca do ludoweho herbstwa, jewi so tohorunja w dalšich kompozicijach wulkeje hudźbneje formy Serbow. Jednota mjez tekstom a hudźbu zabjerjetej při tym wažnu rólu.

Serbski institut (SI) so dynamisce wuwiwa, jeho dźěławosć so rozšěrja. Na při­kład je trjeba, zo su Serbja na strukturnu změnu přihotowani. Wona dźě změje daloko sahace wuskutki na nje­ličomne wobłuki žiwjenja we Łužicy. SI je so w tutym kon­teksće jako partner politiskich, hospodarskich a towaršnostnych akterow etablěrował, štož skići Serbam składnosć, swój wid zaplesć a cyłkowne wuwiće wob­wliwować. Zakład za tajku dynamiku je derje a mnohostronsce wukubłany per­sonal. A tež stajnje zaso nowy personal, kotryž tak a tak hižo šěroki spektrum disci­plinow w SI wudospołnja a nowe widy a zhladowanja sobu přinjese. Tójšto wot­myslenych dźěłow wusměrja so tuž interdisciplinarnje, přiběrajcy tež w projektach z třećich srědkow. Tak nasta­wace slědźerske skupiny su heterogene: Wobsteja z ludźi wšelakeho pochada, ko­třiž maja rozdźělne perspektiwy na přepytowanu problematiku.

Přiběrajcy njeje móžno, kóžde projektowe a zdźěla planowe městno ze zwo­prědka serbskorěčnym fachowcom wobsadźić. Za dźěło slědźerskeje sku­piny je eksistencielne, zo sej specialisća mysle a nazhonjenja wuměnjeja. Team ma swoju temu wědomostnje korektnje wobdźěłać a projekt w předpodatym času­ zakónčić. Za to by najjednorišo było, komunikaciju w skupinje zasadnje němsce abo jendźelsce organizować.

Póžywamy politiski cas, w kótaremž serbska mjeńšyna wěcej njejo diskriminěrowana abo samo pódtłocona, ale jo wažony źěl našeje towarišnosći. Až rowno něnto smy tak blisko k zgubjenju naše­je rědneje dolnoserbšćiny, jo jadnorje tragiski. Ewaluacija dolnoserbskich zakładnych šulow nas njejo pśechwatała, ale nam tužnu wěrnosć carnu na běłem pokazała. Njesmějomy se pak daś zdušyś dla togo, ale dejmy to wiźeś ako slědnu móžnosć našu drogu skóńcnje změniś. Imersiwna, dolnoserbska zakładna šula jo za mójim zdaśim jadnučke zmysłapołne rozwězanje za dłujkodobnu rewitalizaciju rěcy a jo se na pśikłaźe drugich mjeńšynow (na pś. Manx na Isle of Man) ako wuspěšne pokazało. W slědujucem cu někotare swójich myslow a idejow k takej potencielnej šuli rozkładowaś, kótarež bazěruju na mójich nazgónjenjach a zewšym njedeje byś wědomnostne fakty. Ako něgajšne WITAJ-góle wiźim słabosći, ako zadoraju dojśpiśeju pópšawnego zaměra rewitalizacije: wótkubłanje nowych »quasimaminarjow«.

W zajźenju wšych wěcow se nama­kajotej žałosne sćerpnjenje a wěrna rědnosć. My sami pak rozsuźijomy, lěc k njebju glědajucy cakamy abo pśetrajomy bóli­ póroźenja a znowego stawamy. Ow njeśerp, ale zakwiś ze žoratkow, ty naša rědna, woprějuca serbska rěc!

Prěnja serbska awtorka Herta Wićazec narodźi so w lěće 1819 a zemrě 1885. Přetrało je jeje njewulke literarne tworjenje, kotrež so rozdźělnje interpretuje. Spytam tu tři wšelake zhladowanja na jeje literarne skutkowanje rysować.

Najsylniše su prócowanja, jeje twórby z podawkami z jeje žiwjenja do zwiska přinjesć. Předstajamy sej basnicu, kotraž so čitarjej dowěri. Tute wašnje interpretacije je literarny kritikar Roland Barthes hižo w lěće 1967 w eseju Le morte de l´auter (Smjerć awtora) powšitkownje do prašenja stajił. Sociologiska perspektiwa pokazuje wobćežnu rólu žony z lochkim zbrašenjom z rjemjeslniskeje swójby z niskim ekonomiskim a fyziskim kapitalom, kotraž k tomu hišće narodnostnej mjeńšinje přisłuša. Prěnimaj dwěmaj interpretacijomaj móžemy wućeknyć do mystiskeho fiktiwneho swěta, k serbskemu spiritualizmej.

Podobnje Michałej Bjedrichej (1855–1876) běše Herta Wićazec za čas swojeho tworjenja wysoko připóznata, pozdźišo so bórze pozaby a wosta jenož emblematiska silueta, žónske mjeno w přehledźe twórcow. Nimo toho bu runje kaž Bjedrich hižo zahe do čěšćiny přełožena, jeje dźěła wuńdźechu w lěće 1878 w antologiji »Polská a lužicko-srbská poezije« Františeka Vymazala.

Serbske gymnaziastki su w přihotach na wustajeńcu SORBIAN STREET STYLE nowu serbsku modu kreěrowali. Katolska kuta do formy křižerskeho fraka přešita, na chribjeće ze siluetu Budyšina pomolowana, roztorhane cholowy w destroyed-looku, rjenje serbsce wušiwane. Protest přećiwo mužacej domenje a zdobom wuznaće k serbskej domiznje a tamnišim tradicijam? Młodostni zakładneho kursa wuměłstwa w abiturnym schodźenku su swoje outfity wotpowědnje komentowali a dźiwaš so, zo ma tež serbska identita swoje městno, jenož w nowym emancipowanym šaće.

Serbske napise su zmuśece. To jo znate. Pó sobuzjadnośenju Nimskeje ze zasejźělonyma Łužycoma su njelicobne raze njewinowate kubłane pódwjacorniki tudy bywajuce se zlěknuli, měnjece, až su zamólnje pólsku statnu granicu pśejěli. Kake dłujkodobne škódy z togo změju, nicht njewě.

Awtor je němski žurnalist a rozhłosownik Claus Fischer. W principje njeje to zlě, sej dać wopisować aspekty swojich­ kulturnych stawiznow z wočomaj cuzeho, takrjec wotwonka.

Jako prěnje staji so wězo prašenje, z kotrych žórłow aw­tor­ čerpa. Dalokož spóznajomne, stej to dwě: interview z Janom Rawpom (Rz 1/2019 str. 42) a jeho »Serbska hudźba«. Wo tutym dźěle praji mi Jan Rawp něhdy, jako so jeho wospjet prašach za žórłami wšelakich tam wopisanych podawkow abo twjerdźenjow: »Ja sym tola jenož zarys napisał.«

Swoje serbsko-stawizniske hudźbne pojednanje wotewri aw­tor z powšitkownym zawodom, wulećawši sej hač do srjedźowěkowskeje hudźbneje kultury słowjanskich wjerchow. Dale namakaja so nimo dwělomneho twjerdźenja k hudźbje Jana Krygarja, zo namakamy pola njeho dopokazujomne »słowjanske« wobroty, dospołnje wopačne podawanje mnóstwa serbskich ludowych spěwow Smolerjoweje zběrki: »Ně­hdźe 2.000 spěwow wobsahowaše prěnje wudaće, wokoło 400 móžachu hač do dźensnišeho dodać«, a dotal hišće nje­trjebane twjerdźenje, zo su tute »zakład za wuwiće serbskeho koncertneho žiwjenja«. Woprawdźe wobsahuje Smolerjowa zběrka 331 hornjoserbskich spěwow z 171 melodijemi a 200 delnjoserbskich z jenož 80 melodijemi. Wuchadźejo z twjerdźenja prěnjeho přinoška pisa awtor w přichodnym (Rz 2/2019 str. 42) nastupajo K. A. Kocora, zo »bě sej wědomy, zo móže(še) so artificielne serbske komponowanje jenož na zakładźe ludowe spěwa stać ... (a) tak pisaše na spočatku předewšěm chórowe sadźby na zakładźe ... (Smolerjowych) ›Pěsničkow‹ ...« To docyła njewotpowěduje repertoirej serbskich spěwanskich swjedźenjow. Wobdźěłane ludowe melodije (ludowe teksty so zwjetša njewužiwachu) namakamy na prěnimaj swjedźenjomaj tři! Dalše tři (resp. štyri, přiličimy-li prěnju wariantu twórby) wužiwa Kocor za »Serb­ski kwas«. »Ludowosć« jeho melodijow njezłožuje so na tradiciji serbskich ludo­wych spěwow, ale na diatoniskim wašnju tworjenja melodijow, kotrež měješe Kocorowy wučer Hering za jeničke prawe, a kotrež je bliske kěrlušam a tež ludo­wym spěwam. Ničo njewě awtor wo wuznamje serbskich spěwanskich swjedźenjow za formowanje a skrućenje narodneho sebjewědomja, ani nastupajo jich doprědkarskej róli jako­ dołho jeničke tajke zarjadowanja w Budyšinje, hewak w Sakskej a Hornjej Łužicy hižo dołho pěstowaneho žanra budźaceho so byrgarskeho sebjewědomja. Tež dalše wuprajenja su skerje pawšalne a nješpihe­luja ani woprawdźite wuwiće, ani Kocorowy narok jako komponist.

W lěśe 2016 pak jo LND wudało jogo zgromaźone twórby pód titlom »Bóśon z Mósta« widobnje k sedymźasetemu narodnemu dnju basnikarja. To jo wobźiwowanja gódny statk. Njamamy jano móžnosć sebje źěło basnikarja w jadnej publikaciji pśecytaś, ale jo wiźeś procowanje, pěśźasetlětnemu twórjenju zwězujucy element daś a »bóśonowy« póglěd wót zwjercha. Gaž smy mógli pla drugich awtorow póstupujucemu wuwiśu slědowaś, mamy how naraz wšykne lyriske etapy w jadnych knigłach (bźez lěta nastaśa).