Ako glucne zmakanje wopokažo se wusta­jeńca z wobrazami serbskego wuměłca Fryca Latka (1895–1980), kótaruž stej zarědowałej na nowem chóśebuskem kulturnem městnje »Wósekojske dwórnišćo« w tam zaměstnjonej »Galerija Bramborska« a »Galerija Pěś« w zgromadnem źěle ze Serbskim mu­zejom a Spěchowańskim towaristwom Serbskego muzeja. Wusoke sćěny nowo saně­rowanego historiskego twarjenja w radnej cerwjenej a mechzelenej barwje su idealna slězyna za śiche a pó źělach­ małe wobraze. W głownem jo jadnab 40 krajinowych mólbow k wobźiwowanju. Mimo togo se pokažo teke na Latkowu źěłabnosć ako ilustrator a na jogo twóŕby pó skazanju, z kóta­rymiž jo swójo wužywjenje (»źěło za klěb«) zasłužył. Ekspozicija zjadnośijo někotare wobraze z priwatneje zběrki z twóŕbami z wobsejźeństwa Serbskego muzeja Chóśebuz, tak ako někotare twóŕby, ako stoje na lisćinje žycenjow muzeja. Zwjaselece jo, až su mj. dr. někotare mólby z krejza pótomnikow na swětło pśišli; stakim se zjadnośijo how tšocha wólejowych wobrazow, kenž dotych­měst w zjawnosći žednje hyšći wiźeś njejsu byli.

Cas swójogo žywjenja běšo droga Latka k wuměłstwu widobnje ze śěžkosćami wuflastrowana, což móžo se jano krotko naspomnjeś. Tak chapjašo pó wokołodrogach akle 1921 we Weimarje študěrowaś. Malsnje pak wuwijašo swójo kreslaŕske wobdarjenje, rozmógnuch bogate ilustraciske wuměłstwo a twó­rjašo rowno tak wobrazowe tšojenja, kenž ako knigły wudachu.

Kak drje wón lětsa budźe, naš jutrowny swjedźeń? Zlemjaca běše powěsć, jako rěkaše, zo lětsa žane křižerske procesiony a jutrowne Bože mšě njezmějemy a docyła, zo je zjawne žiwjenje mjenje abo bóle sprostnjene.

Spytamy to najlěpše z toho činić a sej tež na tutych dnjach radostneho swjedźenja z najwušimi swójbnymi doma rjane wokomiki stworić. Snano dohladamy so tež rjanych fotow lońšeho abo hišće dale wróćo ležaceho jutrowneho swjedźenja. Wšako wobchowa foto wokomik, kotryž je zwjazany ze začućemi a myslemi abo je tež wuprudźa. Tak mamy z wobrazowym zwjazkom »Jutry doma – Osterreiten« Maćija Bulanka, kotryž je lětsa w Ludowym nakładnistwje Domowina wušoł, rjanu fotowu zestajenku a z tym kusk začuća hewak tak žiweho byća kołowokoło wysokeho cyrkwinskeho swjedźenja jutrow.

Hdyž wočinju knihu, widźu napřećo nutřkownemu titulej foto Budyskeho křižerskeho procesiona před kulisu Radworskeje cyrkwje, kotrež twori rjany zazběh. Po podaću wobsaha slěduje so přez dwě stronje wupřestrěwace foto, na kotrymž widźiš kćějace rěpikowe polo. W pozadku je módre njebjo z někotrymi swětłymi a ćmowymi mróčelemi změšane, štož pokazuje na měnjate wjedro w aprylu. Runja tomu překwapi nas tež kóžde lěto zaso přiroda na jutrownej njedźeli – wot sněha hač k temperaturam nad 30 stopnjemi, wšitko su křižerjo hižo dožiwili. Je to z rozdźělnymi motiwami kołowokoło křižerjow ze wšelakorymi přirodnymi a tež wjedrowymi pozadkami w tutej knize derje zapopadnjene.

Po krizy je do krizy – a tele dny skoro hižo zabyte je bjezdwěla dale chutne a w zmysle słowa palace sćoplenje zemje a hrožacy kolaps klimy. Snano tež dla toho, dokelž šulerjo tuchwilu wjace pjatk wob pjatk njedemonstruja, z čimž by znajmjeńša skutkownosć zjawneho protesta – nic naposledk sylneje medialneje prezency dla – dopokazana była.

»Fridays for future« běchu Choćebuskemu awtorej Danielej Rattheijej nastork, temu we formje dźiwadłoweje hry wuswětlić. A tele słowjeso je zawěrno dosć přisprawne, wšako je so jemu z hru »Greta« šlachćiło, motiwaciju hibanje pohonjacych šulerkow a šulerjow wotbłyšćować – a nic jenož to. Takrjec jako znapřećiwjenje k často a wosebje ze stron liberalno-konserwatiwnych kruhow (wo prawicarsce orientowanych zapřisažnych teoretikarjach a/abo populistach cyle wothladajo) »kompleksne zwiski njespóznawaceje« młodźinje wumjetowanej »pobrachowacej ekspertizy« wón šibale njekmanosć někotrehožkuli politikarja, ale tež toho abo tamneho přežadaneho »jednoreho« dorosćeneho pokazuje, sami mjenowanu kompleksitu woprawdźe dodnić.

Snano nic najlěpša, na kóždy pad pak najbohatša jendźelska spisowaćelka Joanne K. Rowling je jednej ze swojich figurow sćěhowace słowa do erta kładła: »Młodźina njemóže wědźeć, kak staroba mysli a začuwa. Hrěch staroby pak je, zo je zabyła, kak je być młody.« Ratthei, sam na mjezy k tomu, štož hodźało so jako dorosćeny (z dorosćenymi mozami) wopisać, rysuje na tutu diskrepancu nawjazujo – hišće raz – kompleksny wobraz. Młoda Annegret tči wosrjedź pózdnjeje puberty, ze wšěm chwatkom a šmjatkom, wšej rozwólnosću a wšěm dwělom, wšej rebeliji a wšěm zwrěšćenjom. Karusel hormonow, w inscenaciji Činohrajneho studija při Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle kongenialnje po wašnju cartoona a »štwórtu sćěnu« přełamujo pokazany, ju znajmjeńša runje tak tyši, kaž omniprezentna, přiwšěm difuzna apokalypsa in spe. Starši (najprjedy raz) na nju njeposkaja, wučerjo zdadźa so pačeni a reaguja zdźěla ze zrozumjenjom, zdźěla z raznym wotpokazanjom, přećeljo chabłaja ćišća přichoda dla – špatne znamki a tuž špatne powołanske wuhlady abo wjele lubjaca karjera połna špatneho swědomja? A k tomu njepřewidna situacija nastupajo informacije: Komu (do)wěrić? Štó profituje? Kelko móžeš docyła sam sej wotkryć?

Kuždy ma w głowje nanejmjenjej jaden datum, kótaryž cełe žywjenje jo pśeměnił, na pśikład 8.5.1945, 3.10.1990 abo 11.9.2001. W krotkem casu buźomy teke diskutěrowaś, kak swět jo wuglědał pśed koronu. Za mnjo jo kradu jasne, až pandemija jo teke kriza našogo politiskego systema, našeje něntejšneje wašnje producěrowanja a zgromadnego žywjenja.

Redakcija prosy wo »kritisku debatu wo zakładach načasneje serbskeje kultury«. Sym so z tym pospytał, ale z tutym nastaw­kom móžu na spočatku jenož ironisce wobchadźeć:

W lěće 1949 je so w Barće stał žałostny njeskutk: Tam su wottorhali hród a hižo lěto pozdźi­šo na samsnym městnje započeli šulu twarić – a w tutej šuli je so potom, kaž pisa druhi nětčiši serbski stawiznar (w připisu tu w Rozhledźe abo w Serbskich Nowinach) wučiła jenož ideologija, potajkim nic fyzika, matematika, chemija atd., tež nic nabožina! A Ma­linkowa pisa w sćěhowacym wotrězku, hdźež rěči wo wuswojenju a wuhnaću zemjanow a wo zemskej reformje: »Skrótka: jedna so tule wo socialistisku propagandu w historizowacym šaće, kiž ma načasnu politiku legitimować.«

A w slědowacym wotrězku, hdźež dźe wo wobraz Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Wot našich robotow rosćechu knježim jich wisate kutła« pisa awtor­ka: »Při tym konstruuje Njechorński zahubny a hač do dźens­nišeho skutkowacy wobraz lětstotki potłóčowaneho a wuklukowaneho Serba. Tutón pak njeje žadyn ›stawizniski fakt‹, ale produkt socialistiskeho swětonahlada.«

Tute wuprajenje móžu jenož tak do normalneho zrozumjenja přewjesć: Wuklukowanje a potłóčowanje Serbow (a wězo tež němskich burow – hlej burske zběžki za čas Müntzera a Luthera a tež zběžki serbskich burow) njejsu »žadyn stawizniski fakt«, ale Měrćin Nowak je tajke něšto »konstruował« a socialisća/komunisća su sej to wumyslili, zo bychu swoju »načasnu politiku legitimowali«.

W přirodźe woznamjenjeja kaskady schodźenki we wodopadźe, přez kotrež woda bjez přestaća prudźi. Bjez přestaća prudźa tež wuměłske twórby Maje Nageloweje w běhu wjace hač štyrceći lět wuměłskeho skutkowanja. Tworićelske etapy – časowe kaskady – rjaduja wobšěrnu wobrazowu přehladku. Dohromady wobsahuje kniha šěsć kaskadow a w kóždej su mjez štyrceći do pjećdźesat twórbow wotćišćane, kotrež časowje na so slěduja. Započiwši z prěnjej kaskadu a twórbu »Zwei Vögel« z lěta 1983, slěduja wšě dalše, zakónčiwši ze šestej kaskadu a twórbu »hinfort, na kromje 12« z lěta 2018.

Zo pokazuje so »Krabat« po Preußlerowej knize na wulkich němskich jewišćach, njeje wulka wosebitostka. W zašłych lětach inscenowachu maćiznu mjez druhim w Bad Hersfeldźe, Frankobrodźe nad Mohanom, Hamburgu abo Oldenburgu (tam w delnjoněmskej rěči). Zo při tym pak serbšćina tajku wulku rólu zaběra kaž w tuchwilnej inscenaciji režisera Markolfa Naujoksa při Statnym dźiwadle w Mohuču (Mainz), je za profesionelne dźiwadło zwonka Łužicy – abo samo zwonka Budyšina – skerje žadnostka. To chcychmoj sej bliže wobhladać a podachmoj so w decembrje do Mohuča.

Stawizna je znata a sćěhuje hłownje Preußlerowy original a z tym serbsku ludowu bajku. Estetisce pak so młynska wobsadka dźensnišim předstajenjam přiměri. Kołowokoło charismatiskeho čorneho młynka (Rüdiger Hauffe) z mócnym hłosom a muskuloznym ćěłom je so natwariło zapřisahane zhromadźenstwo młodostnych młynskich, kotrež dopomina na tajne zwjazki. Jej přistupi tež młody Krabat (Julian von Hansemann), po zahorjenych reakcijach publikuma wočiwidnje młoda hwězdźička Mohučskeho dźiwadła. Z čornymi chorhojemi na jewišću, z ritualom přiwzaća do skupiny, z łamanjom swójskeje wole młodych młynskich, ze stajnje prezentnej namocu a šěrjenjom njejednoty mjez jednotliwymi hólcami skutkuje cyłk sčasami kaž sekta – abo tež młodźinska organizacija totalitarneho režima, štož je wočiwidnje wotpohlad, wšak pokazaja młynscy sami wjacekróć na »česć, swěru, kameradstwo«. Tuta parabla njeje subtilna, ale skerje plakatiwna, štož pak jeje skutkownosći nješkodźi. Hižo Preußler sam bě wšak na to pokazał, zo dźe w swojim »Krabaće« hłownje tež wo to, kak lochko so wosebje młodostni wot charismatiskeho wjednika zawjesć (abo tež zakuzłać) dadźa.

Wurjadny serbski literat, žurnalist a dramaturg Benedikt Dyrlich (*1950, Nowa Wjeska) je šěršej zjawnosći znaty najpozdźišo wot lěta 1975, jako bě jeho prěnja basniska zběrka Zelene hubki wušła. W slědowacych lětdźesatkach so wón dale wuprofilowa, swój njeprějomny spisowaćelski talent w swojich dalšich poetiskich twórbach połnje wobkrući a hišće dale wuwi. Eksperimentalne formy a originalne wašnje zhladowanja na běh swěta jeho tworjenje woznamjenjatej.

Njedawno pak překwapi Benedikt Dyrlich z nowym dźěłom cyle hinašeje družiny. Jedna so wo dwaj zwjazkaj jeho memoarow, zaramikowanej w lětach 1964–1989 a 1990–2018 a wopřijacej tak cyłkownje wjace hač połojcu lětstotka. Předpołoženej knize žiwjenskich dopomnjenkow (w Dyrlichowej generaciji poprawom hižo něšto skerje wuwzaćne), oscilowacej mjez ryzy priwatnej a wšopłaćiwej čłowjeskej runinu, stej bjezdwěla jónkrótny skutk. Unikatnosć tekstow tči hižo we wurjadnej metodźe. Awtor je so dźě při jich pisanju (husto skerje »redigowanju«) móhł zepěrać na wobšěrne, nimale cyłožiwjenske dźenikowe a druhe zapisy. Njejedna pak so wo standardne wjedźenje dźenika, ale husto tež wo nutrniwe filozofiske abo towaršnostne refleksije pytanja principow a zmysła žiwjenjoběha. Jónkrótnosć přeměšuje so z powšitkownym: Pódla wšopłaćiwych temow a prašenjow namaka so tule tež nimoměry sylna priwatna runina, w kotrejž stej stajnje přitomnej mandźelska Monika a serbska Łužica. Druha »eksaktna« zepěra teksta su wotćišćane kopije listow (zdźěla tež w němčinje), wotpósłane wot Dyrlicha w běhu žiwjenja pak Monice abo přećelam a znatym, pak tež oficialnym institucijam; jako vice versa su wozjewjene tež někotre wotmołwy. Hižo to, zo bě awtor kmany mnohe (tež wjace hač połsta lět stare podawki) systematisce wobswědčić z pomocu »archiwalisce« wobchowowanych a zrjadowanych dokumentow, móže so jako něšto cyle njewšědne hódnoćić.

Rapper Jakub Gruhl bě na wotewrjenju wustajeńcy na serbsku roztorhanosć pokazał: »A abo B«. Elektroniska hudźba a delnjoserbski hiphop, k tomu symboliska reja Marthy Howitz z naddimensionalnym płatnom demonstracije »Fridays for future«, kiž bu z empory žurle pušćene, tworještej zazběh za SORBIAN STREET STYLE (22.9.2019–1.3.2020) Budyskeho Serbskeho muzeja.

Kak so wotewrěć nowemu časej, młodźinje generacije »Z«, kiž je we wšěm kusk hinaša, hač generacije do toho? Hudźba, grafiti, lifestyle, kiž jewi so we wosebitej drasće. Je SORBIAN STREET STYLE serbska moda z dróhi? W 1980tych lětach w USA wužiwane zapřijeće za subkulturu z ležernej modu njehodźi so cyle za Serbow, abo snadź tola bóle, hač sej myslimy.

Łužiskoserbska moda za wšěch, za Serbow a za Němcow, kiž wottwari hranicy předsudkow. Rjenje by było, tuž čehodla nic započeć? Tak bě wubědźowanje SORBIAN STREET STYLE Serbskeho muzeja, Ludoweje banki Drježdźany-Budyšin a KREATIWNEJE SAKSKEJE pytanje za tym typiskim we Łužicy, z čimž móhł so kóždy identifikować. Tohodla bu po wšej Němskej a samo w euroregionje Nysa wupisane, dokelž pomha wid wotwonka jasnišej poziciji wotnutřka. Ale wězo smy wšitcy designerojo swojeje přitomnosće a tak běchu tež na zbožo serbscy wobdźělnicy na wubědźowanju. Starobna hranica 18–35 bě někotrych wuzamknyła kaž tež definicija designer a wuměłc. Přiwšěm je to, štož bě so wot jednotliwcow a teamow wotedało, hódne, zo so do produkcije zawjedźe. Tak bě wustajeńca tež wabjenski forum za designerow.

Štož pak bě w žołmje wotprajenjow jako prěnje alternatiwnje organizowane, a informacija roznjese so spěšnje přez socialne syće, běštej internetnej wusyłani njedźelnišich katolskich kemšow z Chrósćic a Radworja 15. měrca. Sobotu bě Drježdźansko-Mišnjanske biskopstwo wozjewiło, zo so žane kemše wjace njewotměwaja a hižo njedźelu rano sedźachu wěriwi před wobrazowku a swjećachu na te wašnje zhromadnje Božu mšu. Njepřijomne začuća njewěstosće na njedźelnišim dopołdnju najskerje na wjele městnach začuwać njeběchu.

MARIAN WJEŃKA

Lětosna tema, pśestrukturěrowanje Łužyce, wóstanjo zawěsće hyšći tśiźasća lět aktualna, což »wuspěchy« na tom pólu w Poruhrskej pokazuju. Ale program njebudu wóspjetowaś, dokulaž serbski publikum wócakujo kužde lěto něco nowego, chóśebuska młoda generacija zazdaśim mało wócakujo. Na plakatach za program SLA jo se wabiło z fotom młodych žeńskich w pseudorebeliskich drastwach punkeroweje resp. wójarskeje mody. Weto njejo razka źaseś procentow tych wósymźaset pśiglědarjow dnja 18. januara w Komerowem jawišću młodšych ako tśiźasća lět było. Móžno jo pak teke, až młoźina źinsa njejo taka rebeliska ako młoźina něga, ale wěcej bergarska. Generacija 50+ jo se zwětšego wjaseliła na program SLA z ludowymi spiwamy a z rejowarjami w drastwach abo kostimach ptaškow. Zachopił jo se wopšawdu ze spiwom Handrija Zejlera: »Gaž bóžemje ptaški kśě dawaś«, spiwany wót chora a Johanny (Heleny Bětnarjec), kótaraž jo głowna figura programa. Toś ten spiw ma něco z ptaškami cyniś, ale chtož tekst znajo, wě, až basnikarjeju se styska pó raju na njebju, aby měł tam pokoj wót žywjenja how na swěśe. To jo zacuśe stotysacow luźi w Nimskej, kenž śerpje na depresiju, ale za dobry pśichod to njepowěda. Johanna pśiźo pak z cuzby slědk do Łužyce, aby se w domowni nowu eksistencu natwariła. How wužywa inscenacija móžnosći techniki, dokulaž witanje do starjejšynego doma pokažu na sćěnje w slězynje jawišća ako film. Tak móžo SLA teke w małych zalach wustupiś, dokulaž licba trjebnych kulisow jo minimalna. Johanna »skocyjo« ako se groni z filma do jadnanja na jawišćo, což pomina se wjelgin kradosćiwe graśe źiwadłownice. Taki efekt jo mógał publikum w běgu wjacora hyšći někotare raze wobźiwaś. Wósebna dobrota togo graśa z filmom jo była, až balet jo rejował rownocasnje na jawišću a w filmje, což dawa za choreografiju Kornela Kolembusa wjele móžnosćow za kreatiwnosć. »Carnoběła reja«, kótaraž symbolizujo konflikt neoliberalnego towaristwa mjazy profitom a šćitom pśirody, jo za to dobry pśikład. Za wideowe filmy mamy se źěkowaś Michałoju Cyžoju. Wósebnje kreatiwny jo pak libreto Wita Bejmaka. Zwětšego jomu se raźijo, kabaret z tradicionalnym źiwadłom a tradicionalnymi spiwami zgromaźiś, a mimo togo pśechwataś. Tak groni Johanna raz: »Musym bamža zazwóniś«, pón zwóni smartfon dirigenta a muzikaliskego wjednika pśedstajenja, Andreasa Pabsta, a wón se rozgranja pó nimsku z Johannu. Pśipódla: Andreas Pabst spušćijo SLA. Togodla how: Wutšobny źěk za Wašo źěło w Serbach!

Mjeztym hižo 25. raz zarjadowaše Heidemarja Wiesnerec rjad »Wosebitych koncertow na spočatku lěta«. Premjera aktualneho programa pod hesłom »Wšě dobre duchi« bě 18. wulkeho róžka w Budyskim Serbskim muzeju. Titul zwobraznja dwuzmysł, ambiwalencu w času změny lětow. Gregor Kliem wjedźeše jako moderator wěcywustojnje a lochce-šarmantnje po wječorje.

Linda Mančewa na cellu hraješe z ćopłym zwukom, ze zdźeržliwej prezencu a z přeswědčacym, interpretowacym frazěrowanjom, z čimž so wona z fundamentom koncerta sta. Mančewa je ze »Spěwom« z »Bołharskeje suity op. 21« swojeho krajana Panča Wladigerowa programej twórbu přidružiła, kotraž awansěrowaše k centralnej cyłeho wječora. Lěta 1899 narodźeny komponist je w Berlinje studował a, wućěknywši nacionalsocialistam, w Sofiji wjacore lětdźesatki tamnišu wysoku hudźbnu šulu kaž tež koncertowu kulturu bytostnje wobwliwował. Jeho twórba wotbłyšćuje zešlachćenu symbiozu klasiskeho wašnja komponowanja a zynkow a melodijow Bołharskeje, kotrež korjenja tež w Bliskim ranju. Ze »Spěwom« so bliskosć cella čłowječemu hłosej wosebje wopokaza.

(1)

Sćěhowace bě so mi 7. nowembra w Choćebuzu stało a rysowach podawk hnydom na to w mejlce nadawkida­wa­rjej:

Krotko pó zeger 8:00 som šła k listo­wemu kašćkoju pśi ABC, aby jen pro­zniła, Tam jo był hyšći roznosowaŕ wót LR z kólasom.

Roznosowaŕ: »Hier, die könn’se auch noch kriegen!« (Jo mě napśeśiwo tyknuł dwa/tśi eksemplary Nowego Casnika.)

Ja: »Ich brauche nicht mehr Zeitungen, nur die, die wir bestellt haben.«

R: »Die sind übrig, was soll ich mit denen.«

Ja: »Ich brauche sie nicht.« A som listo­wy kašćik wócyniła, tam su byli wšykne casniki nutśi: pózdźej librowany a tej dwa aktualnej.

R: »Nehm’se die auch noch. Sie beschweren sich doch immer, dass ich zu wenig liefere.«

Ja: »Nicht zu wenig, sondern wenn, dann gar nicht.«

R: »Was soll ich mit denen?« Jo casniki roztergnuł a pśi tom, až jo šeł na tamny bok drogi, aby roztergnjone casniki do tuny za wótpadanki chyśił, jo mě pśiwołał: »Serska riś.«

Ja: »Ach, daher weht der Wind.«

R: (ducy wót tuny): »Wissen Sie was das heißt? Arschloch.«

Ja: »Ah, serbski teke hyšći rozmějośo a samo powědaśo.«

Na to jo se roznosowaŕ na kólaso sednuł a wótjěł.

Wót dalšnych juristiskich kšacow wótglě­dajom, gaž se toś ten pad politiski motiwěrowanego zranjenja/skśiwźenja wót źěłodawarja z roznosowarjom wu­gód­­nośijo a wón kaž teke źěłodawaŕ se pśi mnjo zagronijotej.

Kampanja sama wuwoła kritiku. Tež ja njemóžach rozumić, čehodla je slogan akcije za wjace akceptancy serbšćiny w zjawnym rumje jenož němski. »Sorbisch? Na klar!« Čehodla njewužiwa kampanja znajmjeńša nimo němskeho hashtaga tež serbski? Zamołwići rozkładźechu, zo njeměri so kampanja na Serbow a zlutniwe wužiwanje serbšćiny je wědomy rozsud.