Sobotu, 12. februara 2022, předstaji so publikumej na wupředatej žurli hłowneho jewišća w Budyšinje prěni króć dźiwadłowa hra »Šěrcec Hanka«. Scenarij bě swobodna awtorka a režiserka Esther Undisz napisała, złožujo so na němski přełožk nowele »Židowka Hana« Jurja Kocha z lěta 2020 kaž tež na biografiske daty časowych swědkow. Do serbšćiny přenjesła je kruch Měrana Cušcyna. Po předstawach awtorki měješe hra žiwjenje serbskeje katolskeje Hórčanki Hanki Šěrcec tak pokazać, kajkež by wone móhło być. Tohodla wužiwaše wubrane motiwy nowele a přida jednanju dalše dimensije. Zo bychu sceny w prawym swětle stali a skutkowali, kaž bě sej je Esther Undisz předstajiła, přewza wona tež režiju. Dołho a wutrajnje běchu so profesionalni dźiwadźelnicy a lajkojo přihotowali. Płody sprócniweho a nazorneho dźěła, to móžu nětko hižo přeradźić, běchu wšeje česće hódne a putachu publikum hač do poslednjeho wokomika.

Je sobotu, napoł wosmich na žurli Budyskeho dźiwadła. Z mnohich wočow rěča wočakowanja na dźensnišu prapremjeru »Šěrcec Hanka«. Premjera je stajnje z wulkej napjatosću zwjazana a zdawa so, zo rozpřestrěwa so po cyłej žurli. Tematika wo dóńće katolskeje Serbowki židowskeho pochada Hanki Šěrcec je drje kóždemu mjenje abo bóle znata. Wšako zmóžni nowela Jurja Kocha dohlad do žiwjenja přesćěhaneje Hórčanki za čas nacionalsocializma. Ale tež fota wo zasadźenju kopolaka před něšto lětami w Hórkach dopominaja na młodu Serbowku, kotraž je nam jako Židowka Hana znata. Tola štó bě wona žona? Kajke běchu wobstejnosće tehdy a kajku powěsć zawostaja Hanka nam, za naš dźensniši čas, za naš wosobinski puć?

Knigły wó narodnych drastwach wudaju se z rozdźělnymi wótmyslenjami a intencijami. Zwětšego su to wědomnostne dokumentacije, kenž zepěraju se na archiwalije. To groni awtor/ka wobźěłajo a wugódnośijo wobstatk originalnych drastwinych źělow a fotow, pisne žrědła ludowědnikow a/abo wustnu dalejdawanu wědu nosaŕkow narodnych drastwow. Pórědko wudaju se drastwine knigły, kenž dokumentěruju aktualnu situaciju jadnogo regiona narodnych drastwow, na pśikład teke wobrazowe zwězki a pśerědko wózjawiju se pśirucne knigły, kenž nosaŕkam a gótowaŕkam a gótowarjam drastwow daju rozpokazanje pśi zgótowanju a woblekanju narodnych drastwow.

Lětźasetki dłujko póceramy wědu wó serbskich narodnych drastwach ze starych drastwinych atlasow zasłužbnych serbskich ludowědnikow, kaž Měrćin Nowak-Njechorński, dr. Lotaŕ Balko a Albrecht Lange. Což dolnoserbsku narodnu drastwu wokoło Chóśebuza nastupa, su wósebnje knigły »Die Tracht der Sorben um Cottbus / Drastwa wokoło Chośebuza«, 4. zwězk drastwinego atlasa »Serbske narodne drastwy / Sorbische Volkstrachten« za wšyknych zajmcow, tak teke za mnjo a mójo źěło w Serbskem muzeju ako teke priwatnje, až do źinsajšnego głowny a wažny zakład. Institut za serbski ludospyt w Budyšynje jo toś te knigły w lěśe 1991 wudał, to groni pśed 30 lětami. Głowny awtor a redaktor knigłow jo był wědomnostny sobuźěłaśeŕ Serbskego instituta, dr. Lotaŕ Balko. Slědne drastwine knigły, kenž jo Ludowe nakładnistwo Domowina za Dolnu Lužycu wudał, su knigły »Lübbenauer Trachtenbuch« Uty Hentšeloweje, wudane w lěśe 1999, pótakem pśed wěcej ako 20 lětami. W lěśe 2003 wudane knigły awtorki Brunhilde Miehe »Der Tracht treu geblieben – Studien zum regionalen Kleidungsverhalten in der Lausitz« njezepěraju se jano na Dolnu Łužycu, ale teke na druge regiony serbskich narodnych drastwow a pśedstajiju skerjej subjektiwne zaźaržanje woblekanja na pśikłaźe jadnotliwych nosaŕkow serbskeje narodneje drastwy.

THOMAS MENZEL

W nazymje lońšeho lěta wuda serbska kapała Holaski swój prěni album »Młody duch«. Wobsadka młodeje serbskeje skupiny z Chrósćic hodźi so lochce zjimać. Štyrjo Donatec bratřa: Józef, Michał, Bosćan a Tadej, wšitcy z lubosću při hudźenju, komponowanju a wuspytanju wšelakich instrumentow. K pomocy na bijadłach přidruži so jim pozdźišo Kito Mark.

Skupinu znajemy mjez druhim ze serbskich rejow a swjedźenjow, ale tež ze Serbskeho rozhłosa, hdźež słyšimy hdys a hdys swójsku kompoziciju młodych hólcow.

Wuskutki nanuzowaneje přestawki wuměłskeje branše koronoweje pandemije dla su hižo měsacy dołho po cyłym swěće začuwać. Dźeń wote dnja so nowe albumy produkuja a wozjewja a spěwytwórče a spěwytwórcy bjez zastaća tekstuja a komponuja, wšako njemóža so w času doma druhim wěcam kaž na přikład koncertam tak prawje wěnować.

Po skoro dwulětnej abstinency swójskeho direktneho kulturneho live-dožiwjenja wjeselach so jara, jako wudobych sej kartku za jedne z třoch požadanych předstajenjow lětušeho ptačokwasneho programa Serbskeho ludoweho ansambla.

Njesćerpliwje podach so do Chróšćan »Jednoty« a njebuch přesłapjena. Najprjedy radowach so nad tym, zo wopyta njedźelniše popołdniše zarjadowanje wjele swójbow z dźěćimi. Zrudna tola to wěcka, zo hižo druhe lěto wšě dźěćace předstajenja SLA wupadnu abo so jenož w snadnej ličbje na digitalne wašnje pokazaja. Bych rady hišće lěto dočakała, jeli bychu so na tutym městnje serbske a dwurěčne dźěći ze swójskim dźěćacym ptačokwasnym programom zawjeselili. Tež w Delnjej Łužicy bychu sej zawěsće tajki lóštny program wobhladali. Čehodla rozsud takle jenož za dorosćenych přihladowarjow w Hornjej Łužicy padnył je, bohužel njewěm.

Publikum wočakowaše krótko před tradicionelnym 25. januarom ptačokwasny program, lětsa we formje tak mjenowaneho burskeho dźiwadła pod titulom »Njewěsta njewjesta«. Dobra to ideja, brašćenje a prawy serbski kwas do srjedźišća jednanja stajić! Libreto napisa a režiju derje w horšći měješe serbski dźiwadźelnik Tomaš Cyž, a nic jenož tohodla přeswědči tež w róli korčmarja. Jeho kontakt k Berlinskemu komponistej Wolfgangej Böhmerej so tohorunja wudani, wšako napisa Böhmer spomóžnu hudźbu, napodobnjenu musicalej a zapopadnywši serbske ludowe spěwy a wurězki z oratorijow »Žně« a »Serbski kwas«.

Pućowanska fotowa wustajeńca »5 x Němska po cyłym swěće« pohnuwa perspektiwu změnić a zwaži sej wid wotwonka

W fotowej přehladce Hamburgskeho fotografa Jörga Müllera widźi wopytowar w prěnim wokomiku wosoby a motiwy we wšědnej wokolinje. Někotři direktnje do kamery hladaja, někotři su zanurjeni do wuknjenja abo dźěła. A tola tworja protagonisća fotow wizuelny móst k wobhladowarjej, dokelž wuhlada často něšto znate. Što to je a štó su tući ludźo?

Hromadźe z Goethowym institutom wustaja Serbski muzej w Budyšinje cyłkownje 99 fotow, kotrež portretuja wšědne žiwjenje potomnikow něhdyšich němskich wupućowarjow, a to nimale jónu wokoło globusa. Započinajo w Litkowce (Ruska) slěduja wobrazy z Wartburga (Južna Afrika), mennonitiskeje wosady Blumenauwa (Mexiko), Pomerody (Brazilska) a Oberwischauwa (Rumunska).

Ze swojej kameru zapopadny Jörg Müller mjez lětami 2014 a 2018 wosoby a motiwy tutych němskorěčnych mjeńšinow we wukraju. Jeho motiwy zdadźa so być we wokomiku zapopadnjene a tak ma wobhladowar móžnosć, koncentrowanych šulerjow wučby němčiny w Litkowskej šuli při wuknjenju wobkedźbować abo so do němskeje Božeje słužby w mennonitiskej wosadźe Blumenau w Mexiku zanurić. Nimo šule a cyrkwje dokumentuja wobrazy tež kulturu jako móžnosć wobchowanja němskich korjenjow. W Pomerodźe, hdźež rěči starša generacija hišće nižoněmsku rěč plat, zetkawaja so wobydlerjo k němskim swjedźenjam z tradicionalnej ludowej hudźbu z bayerskim charakterom a noša při tym dirndl abo kožane cholowy.

Hdyž so mje prašeće, hač bych to tež druhim serbskim awtoram doporučiła, bych prajiła haj. Naju projekt je přez swoju wjacerěčnosć kompleksny, dźe pak tež jednorišo. Štóž chce swoju knihu němsce abo jendźelsce wudać, móže to jako e-book abo ćišćanu knihu činić. Štóž zajimuje so skerje za słowjanske rěče, móže to dwurěčnje činić. Dźěłamy z Adobe Cloud-programami, kiž su jara dozrawjene a wšitke dźěłowe kročele při zhotowjenju knihow a słuchoknihow zmóžnjeja. Połojca nadawkow je kwalita knihi, druha połojca je wabjenje, a to měnju tež financielnje. A hdyž sym hižo raz při ličbach: Něšto nowe za mnje je, zo njesměm so wudawkow bojeć. Hišće smój w fazy wuspytanja, kotre wiki w kotrych krajach kak derje běža. Na kóncu pak je rozsudne, hdyž pisa mi mać z Francoskeje, zo čaka ze synom hižo žadosćiwje na pokročowanje dyrdomdejow z »Doliny při rěce«. Stejimoj hišće cyle na spočatku, ale smój so na nowe puće podałoj a budźemoj dale po nich kročić.

Na 192 bokach pósćijo Ludowe nakładnistwo Domowina Pratyju 2022 serbskej jsy spóromje Sprjewje mjazy měsćańskima běrtyloma (Nowy) Chmjelow a Depsk – Škódow. Škódow jo jaden ze zagmejnowanych chóśebuskich běrtylow, kótaryž jo wobchował swój wejsański charakter. Pratyja k Škódowoju jo ta prědna Serbska pratyja nowego šefredaktora Gregora Wieczoreka, za tym ak jo se dłujkolětny šefredaktor Horst Adam w Běłej Wóźe kóńc 2019 rozžognował z pisanim wóneje tradicionelneje serbskeje lětneje publikacije. Na rozdźěl wót Běłeje Góry, źož jo Pratyja 2020 była na woglěźe a źož jo serbska rěc pśisamem womjelknuła, ma Škódow źaseśinu powědajucych a rozmějucych serbskeje rěcy.

Ku głownemu śěžyšću teje Pratyje słušaju lokalne temy ako rybaŕstwo na Sprjewi w Škódowje, kuriozumy ako kónjecy indianaŕski teater, stare casnikaŕske powěsći ze Škódowa, rědke serbskorěcne narowne kamjenje a škódojska architektura. Teke wulicujo se w mjasecowych knigłach 2022 wót teje cynitosći, až su se škódojske Serby we Weimarskej republice jadnogo serbskego ceptarja na šuli pla zastojnstwow pominali. Pódla jsy w srjejźišću namakajoš tenraz drogowańske pokazki, źiśecu pratyju (tšojeńka, basni, žorśiki a słowne graśe), ewangelsku kśesćijańsku pratyju a wóswěśijotej se jubileje – 150 lět wót naroźenja serbskeje spisowaśelki Marjana Domaškojc, 200. burstak komponista Korla Awgust Kócor, 70. jubilej Serbskego ludowego ansambla a jubilejnej spomnjeśi na Mata Riza a Kita Šwjelu. Dalšne ekskurse su woglědy do wukraja (Kreta, Thailandska) a temy, kótarež pak se póśěguju na druge jsy (Janšojce, Móst), na stawizniske tšojenja abo wósoby ako Wilhelm Brasse, kótaryž jo statkował ako fotograf w Auschwitzu.

W zašłych lětach prašachu so někotři hdys a hdys, hač njeměli tekst serbskeje hymny tak změnić, zo so žony hižo wuraznje njewuzamknu. Hłownje kritizuja so w tym zwisku poslednje tři linki druheje štučki: »Ow, zo bychu z twojeho / klina wušli mužojo, / hódni wěčnoh wopomnjeća!« Wšitkim drje je jasne, zo njeskutkuja jenož mužojo na dobro serbstwa, ale tohorunja žony. Přiwšěm njeje hač do dźensnišeho zasadna diskusija wo tutym prašenju nastała.

Předležace dźěło je edicija rukopisneje disertacije Maxa Jänecke.1 Ju 1922 zapoda a spočatk lěta 1923 zakitowaše. Z Drježdźan pochadźacy Jänecke bu za čas Prěnjeje swětoweje wójny ranjenja dla do Łužicy k hraničnej woborje přesadźeny, štož wubudźi w nim zajim za stawizny krajiny. Analytiski wid na topografiju wěsteje kónčiny bě sej hižo we wójsku přiswojił. Wěstu chwilu po tym dźěłaše jako wučer, ale bu ke kóncej wójny zaso pušćeny a dósta mału pensiju, kotraž jemu dalši studij zmóžni.

W Lipsku smědźeše dla dobrych wukonow do toho a dobreho wotzamknjenja na wučerskim wustawje uniwersitny studij stawiznow nastupić.2

Jänecke widźeše so sam jako »stawizniski geograf« a přistup, kotryž wón za rozkładźenje teritorialneho wuwića w markhrabinstwje Hornjeje Łužicy měješe, běše zhladowanje na zwiski mjez terenom a wodowej syću. Na druhim boku sćěhowaše premisy, zo so wuwiće wšelakich knjejstwow přez stajny wutwar w kolonizaciskim procesu stawaše. Při tym z toho wuchadźeše, zo měješe najwyši knjez nad krajom zasadne wobsydstwo nad lěsnymi a »dźiwimi« kónčinami (Wildlandgrenze). Kartowy material, kotryž wužiwaše Jänecke za swoje dźěło, běchu generalne karty za sakski a pruski dźěl Hornjeje Łužicy, analognje k dźensnišim TK 25.

Ewangelska wosadna wjes Minakał so w lětušej Serbskej protyce předstaji. Tak móžeja so čitarjo z kónčinu zeznajomić, kotraž so w minjenych lětach rědko jewješe. Titulny wobraz pokazuje symbol wsy – stary hród w krasnym parku, kotryž je starši hač podobny daloko znaty w Moritzburgu. Dźesać přinoškow protyki wěnuja so Minakałej. Kaž hižo z tradiciju zbliži nam fotowa reportaža rjanosće a wosebitosće wopisaneje wsy na kromje hornjołužiskeje hole.

Minakałski hród je po towaršnostnym přewróće Hermann Fuchs z Bayerskeje za swoju swójbu kupił. Wobšěrnu restawraciju něhdyšeho knježkoweho sydła wón dokładnje wopisuje a wjackróć wuzběhuje, kelko prócy a pilnosće su wón a jeho pomocnicy nałožowali, zo su hród a park před rozpadom wuchowali. Nažel pak mało wo prjedawšich wobsydnikach a drohotnosćach historiskeho twarjenja zhoniš. Derje je, zo so k tomu 220 lět stary ležownostny plan hrodu a parka wozjewi kaž tež fota wo symbolu wsy. Wobraz tež na to skedźbnja, zo wotměje so nětko kóždolětny lětni swjedźeń w parku. Nowy knježk tutu zabawu za wjesnu ludnosć organizuje a sam sobu piska.

W zašłymaj lětomaj měješe pandemija nas kruće w horšći. Měsacy dołho njebě móžno dźiwadłowe inscenacije, koncerty abo awtorske čitanja live wopytować. Wot lońšeho pak běchu ze šćěpjenjom wolóženja móžne a móžachmy so zaso schadźować a kulturne wjerški kaž oratorij »Hrodźišćo« w Budyšinje abo popowu operu »Carpe noctem – njeskónčna nóc« w Chrósćicach dožiwić. Ze stupacymi ličbami natyknjenjow w nazymje běše wopyt zarjadowanjow jenož hišće pod dodźerženjom 2G- abo 3G-prawidłow móžne. Za přewjedźenje zarjadowanjow je to chětro wobužne. Ludźo maja so dočasnje přizjewić a dodźerženje prawidłow ma so přepruwować, při čimž móže so jenož wobmjezowanej ličbje zajimcow wopyt zmóžnić. Tak faluja zamołwitym w dźiwadłach, ansamblach abo koncertowych domach dochody. A runje zarjadnišća, kotrež su w priwatnych rukach, so prašeja, kak dołho to hospodarsce předźerža. Na tamnym boku trjebaja nješćěpjeni za jednotliwe zarjadowanja test, kotryž maja wězo sami zapłaćić. Z tym móže tajki kulturny wječor chětro drohi być. Je nam kultura tole hódna? Wšako su so w zašłych měsacach onlinowe poskitki, tež w Serbach, a streamingowe posłužby jara rozšěrjeli. Wone su tunje abo darmotne, njetrjebaš ani domjacy konopej wopušćić a móžeš zarjadowanje »wopytać«, kaž so ći časowje najlěpje hodźi. Tak je so trochu zaćichim transformaciski proces zahajił, kotryž wunjese nowe formy zarjadowanjow. Přiwšěm wuchadźam z toho, zo so kulturna krajina w přichodźe chětro změni a so někotryžkuli dom zawrěje a te abo tamne ćěleso dlěje njeeksistuje.

Serbski dom w Chóśebuzu jo skóńcnje wótwórił dnja 25.08.2021 wjelgin zajmnu wustajeńcu z titelom »Cerno-Běłe«. Serbske swaŕby w Slěpjańskej wósadźe. To jo zběrka fotografijow, kótarež su nastali wót lěta 1902 až do lĕta 1954, gaž jo była ta slědna tradicionalna serbska swajźba. Wótkul pśidu fota? Lokalna kupka Domowiny ze Slěpego jo stajiła anonsu do casnika z pšosbu wó priwatne fotografije. Nichten njejo se myslił, až wóni dostanu wěcej ako 150 bildkow. Te su byli wšak w rozdźělnej kwaliśe, kótaraž jo casy była wjelgin špatna. Te bildki su se musali pópšawiś w grafiskem programje. Na wótwórjenju wustajeńce jo gronił Wolfgang Kotissek, až su na někotarych fotach musali kužde woblico pópšawiś. Tegdy jo było někak 50 gósći na jadnej swajźbje. Za korektury jadnogo woblica su domowinske sobuźěłaśerje trjebali někak 7 minutow. Gdyž multiplicěrujomy wšykne bildki a wšykne woblica ze 7 minutami, buźomy se togo wědobne, až to jo było napšawdu śěžke, ale wužytne źěło. Do togo pśiźo archiwowe źěło, dokulaž domowinska kupka jo kśěła rady teke mjenja wšyknych njewjestow, nawóženjow a gósći zwěsćiś. Za stawizniske slěźenje wažny jo teke dokradny datum swajźby. Bóžko wjele z tych luźi, kótarež su hyšći na tradicionalnych swajźbach rejowali, njejsu wěcej žywe. A gaž feluju znanki swajźbow, móžo byś, až wjele wósobow na fotach wóstanjo anonymnych.

Benedikt Dyrlich organizowaše wot 1979 do 2019 Swjedźeń serbskeje poezije. Daloko nad 500 literatkow a literatow z Awstriskeje, Čěskeje, Francoskeje, Kazachstana, Němskeje, Pólskeje, Rumunskeje, Ruskeje, ze Serbiskeje, Słowakskeje, Słowjenskeje, Syriskeje, z Tuneziskeje a Ukrainy so na nim wobdźělachu. Bohužel so swjedźeń hižo njewotměwa.

Jako so kniha »Blut und Eisen – Wie Preußen Deutschland erzwang. 1864–1871« loni w kulturno-wědomostnym programje nakładnistwa C. H. Beck wuda, je so tole zawěsće z wida na 150lětnu róčnicu załoženja Němskeho mócnarstwa lětsa stało. Formalnje załoženy bu zwjazkowy stat z płaćiwosću wustawy 1. januara 1871, znaćiša róčnica pak bě w zašłosći skerje dźeń tak mjenowaneje Kejžorskeje proklamacije we Versaillu 18. januara 1871. W zawodźe knihi so na to skedźbnja, zo su na sławnym ikoniskim wobrazu molerja Antona Wernera wjele brodatych, uniformowanych mužow widźeć, ale žani zastupjerjo parlamenta abo reprezentanća dalšich skupinow, kotřiž załoženje noweho stata w pozadku zmóžnichu, štož nastajenje woneho časa wotbłyšćuje.

Awtor je stawiznar Christoph Jahr, kotryž je mjez druhim wo problematice dezertěrowanja w Prěnjej swětowej wójnje pisał a so tohorunja za antisemitizm zajimuje.