»Maš ty čłowjekow rady? By chcyła rady čłowjek być?«, wopraša so nowinar. »Poprawom nic«, wotmołwi humanoidny roboter Ameca. »Myslu sej, zo móhło zajimawe nazhonjenje być, so chwilku z čłowjekom stać. To by mi zmóžniło, hinaše wašnje žiwjenja dožiwić a swět z hinašeje perspektiwy zrozumić. Wězo domyslu sej tež, zo woznamjenja być čłowjek kopicu wužadanjow a zamołwitosćow, a njejsym sej wěsta, hač sym na to přihotowana, tymle winowatosćam wotpowědować móc«, rjekny Ameca. Z pomocu informatiskich technologijow spytaja wědomostnicy robotery tak wukmanić, zo ćežke problemy rozrisuja, kaž to ludźi činja.

Ze swojej składowanej wědu ma Ameca dosć šěroki wobjim móžnych wotmołwow. Wona móže čłowjeske wotmołwy připodobnić, žortować a samo zaćišć zbudźić, zo něšto začuwa. Připodobnjowanje je tak tomu čłowjeskemu bliske, zo njebudźeš ani wokomika dwělować, zo je wona žiwa.

To, štož jónkrótneho čłowjeka wučinja, su wosebje rěč, abstraktne rozmyslowanje a pytanje za rozrisanjemi z hižo nakopjeneje wědy, začuća, biologiske wuwiće a jeho wěda w datym wobswěće. Wěda je indiwidualna. Indiwidualnosć wědy je tež roboteram kaž Ameca data přez jich programowanje a zamóžnosć, ze zetkanjow z ludźimi nawuknjene do swojich nowych wotmołwow zaplesć. Woni maja set wotmołwow, kotrež so wudospołnjeja a kotrež jich wukmanjeja, situatiwnje reagować. Runje tak kaž wobswět organizm wobwliwuje, wuformuje so čłowjeska wěda, kotraž ma předewšěm cil, čłowjekej přežiwić dać.

»Čertowsce žortnu« ludowu hru čěskeho spisowaćela Jana Drdy bě Němsko-Serbske ludowe dźiwadło Budyšin mjeztym třeći raz do hrajneho programa přiwzało: w lěće 1968 w němskej rěči w režiji Bena Šrama, 1995 w serbskim přełožku Lory Kowarjoweje w režiji Zygmunda Bielowskeho z Jelenjeje Góry a nětko w režiji Awstričanki Rosmarie Vogtenhuber, skutkowaceje při Dźiwadle zwjazka sewjernych městow w Smolinach. Zakładna akcija a jeje akterojo běchu powšitkownje we wšěch třoch inscenacijach satiriskeje komedije jenake, ale kóžde předstajenje sadźeše swójske akcenty. Při prěnim wabješe »Bautzener Kulturschau« w zešiwku 11/1968: »... Na žortnych epizodach a komediantiskich situacijach bohate jednanje powěda, kak so dr. Ichturiel, šefpsychologa hele, we wosobje fararja do wsy přikradnje, zo by na swoje winowatosće zabyćiweho podčerta Trepifajksla, kotryž bu hižo před 300 lětami do wsy wotkomandowany, namakał a so wo to postarał, zo so we wsy zaso hrěši, zo so potajkim zaso kradnje, mandźelstwo łama, mori atd. Najebać rafinowanych helskich kumštow pak so społnomócnjenemu Belcebuba njeporadźi, wot rezolutneje wudowy zawjedźene překubłanje Trepifajksla k porjadnemu čłowjekej podrywać. Tež tamni wjesnjenjo wopokazaja so napřećo čertowskim zawjedźenjam tak mjenowaneho fararja k překwapjenju imune. Połny rezignacije dyrbi Ichturiel zwěsćić: Materializm so rozšěrja, samo Trepifajksl je inficěrowany wot čłowjeskosće. Najebać bajkojteho předrasćenja prowokuje tutón wurjadnje skutkowny ludowy kruch runje ze swojim wobsahom wšelakore analogije k towaršnostnym problemam našeje přitomnosće ...«

Sym Sakskim Nowinam za zło wzał, zo mi ćišćane wudaće wjace rano zahe do domu njepřinjesu, ale hakle dopołdnja z listonošom. Jako alternatiwu poskićuja mi nowinu w elektroniskej formje. Mi pak so při snědani na šmóratko abo laptop wukać nochce. Najebać to dyrbju přiznać, zo běch so hižo ze swojim prěnim přistupom do interneta srjedź dźewjećdźesatych lět do syće »globalneje wjeski« zahladał. Tež tohodla, dokelž su blogowarjo a nic naposledk masy wužiwarjow tak mjenowanych socialnych syćow hižo bórze »gatekeeping«-mocam tradicionelnych medijow zadźěwali. Wo čimž so lud informuje, njerozsudźeja hižo jednotliwi žurnalisća. A to je derje tak.

Marcel Brauman Foto: Carola Wähler

Štóž so z načasnym serbskim nowinarstwom zaběra, njech na jeho korjenje njezabudźe. Handrij Zejler, na kotrehož smy 2022 w »Lěće Zejlerja a Kocora« spominali, běše 1842 prěni redaktor »Tydźenskeje Nowiny«. Z njeje su 1854 »Serbske Nowiny« wurostli, kotrež wot lěta 1921 jako dźenik wuchadźeja. Hdyž zakitowaše Tydźenska Nowina »byrgarsko-demokratiske prawa serbskeho ludu napřećo nadpadam« (Měrćin Völkel, Serbske nowiny a časopisy w zašłosći a přitomnosći, LND 1984, citowany na Wikipediji), so prašamy, što to woznamjenja, tónle zaměr do našeho časa transformować. Rěč jako system rozjimanja swěta je w kóždej dobje najwažniše kulturne kubło, a tohodla je nałožowanje rjaneje spisowneje serbšćiny w zwisku ze wšěmi relewantnymi temami wšědny dźeń najwažniši nadawk Serbskich Nowin. W tutym zmysle mamy so jako redakcija spochi dale wukmanjeć. A z prawom je runoprawosć serbšćiny we Łužicy centralna narodnopolitiska naležnosć, kotruž maja Serbske Nowiny podpěrować – wšako je bytostne znamjo luda jeho rěč.

Z pokiwami k zdźerženju swójskeje mobility zahaji so 6. oktobra na cyle praktiske wašnje předstajenje protyki za lěto 2023 w Smolerjec kniharni. Lektorka přiběža w sportowej drasće a z wulkej rynku a zapřahny nic jenož redaktora, ale tež zwólniwych hosći do skutkowneho ćělneho pohiba. A hižo běchmy srjedź kalendarija a pokiwow, kotrež bě za kóždy měsac postupnje Tadej Cyž zestajał. Móžemy prajić, zo pokročuje na te wašnje praktisku rubriku, kiž wěnowaše so na přikład 2008 tohorunja k zdźerženju strowoty a 2020 yoga za wšědny dźeń doporučowaše. Protyku njeměli sej potajkim něhdźe do knižneho kamora schować, trjebamy ju kaž kóžde lěto wšědnje. A to nic jenož za lóštnje zwobraznjene rańše zwučowanja, ale tež za informacije z ewangelskeje abo katolskeje protyki a dočasne »literarne« wuhlady na wjedro ze 100-lětneje protyki. Nimo toho dopomina wona na róčnicy wótčincow, podawa přehlad kermušow a wšelčiznow kaž na přikład prózdnin abo zakonskich a konfesionelnych swjedźenjow.

Serbska protyka 2023, redakcija Pětr Šołta, Budyšin 2022, 160 str.

Titulny wobraz Šěrachowa z pohladom Jana Šołty na Čornobóh a Běłobóh, kiž bě tež zaso powabnu fotowu reportažu zestajał a dalše rjane impresije podał, wusměri čitarja na poprawny cil lětušeho pućowanja protyki, Łužiske hory. Prěnje wosom nastawkow so jim wěnuja, a to ze wšelakim přistupom: ludowym, stawizniskim, přirodowědnym, pućowaco-sportowym abo literarnym.

Po lětdźesatkach intensiwneje, produktiwneje, rozpaleneje a pozbudźowaceje zaběry ze serbskej literaturu a kulturu, po mnohich wotpowědnych wozjewjenjach – naposledk kedźbyhódna studija wo basniku Kiće Lorencu – wěnuje Regensburgski slawist Walter Koschmal dalšu monografiju načasnemu wuwiću poezije, z tym zo přepytuje poetiku metamorfozy jako dominantu w tworjenju basnicy Róže Domašcyneje.

Walter Koschmal,  Poetik der Metamorphose. Zu den Gedichten von Róža Domašcyna, Budyšin 2021, 276 str.W tutej wusahowacej studiji zapřija wón najwšelakoriše teoretiske poćahi k modernemu basnjenju a kulturje, wot Paula Valéryja hač ke Kazimirej Malevičej, wot Vladimira Proppa hač ke Christianej Metzej, wot Johanna Wolfganga von Goetheho hač k Diani Hickec, wot Jurja Tynjanova hač ke Christianej Pruničej. A to jara naročnje, ale tež čitajomnje, a hdyž so zmužiće do lektury knihi podaš, na jara pozbudźace a spomóžne wašnje. Studija njeje jenož analyza zakładnych rysow poetiskeje twórby wulkeje basnicy, ale tež časowje rozrjadowany a na so natwarjacy zawod do jeje basniskeho tworjenja a skutkowanja. Napjate wotkrywanje a sćěhowanje argumentatiwnych linijow awtora ličitej k najdrohotnišim přiznamjenjam tuteje studije.

Koschmal pokazuje, zo nasta poetika Róže Domašcyneje jako reakcija na wužadanja so měnjacych časow druheje połojcy 20. a prěnich lětdźesatkow 21. lětstotka, w regionalnym kaž tež globalnym wobłuku. A mjeztym zo někotři a někotre basnicy (jako přikład Marja Krawcec) swoje poetiske twórby skerje statisce w zmysle etniskeje a rěčneje muzealizacije, redukcije a wotmjezowanja wuhotowachu, druzy wšak (jako přikład Kito Lorenc) wažnosć skerje na integraciju lyriki předchadnikow a předchadnicow kładźechu a swoje basnjenje na semantisku a ideologisku referencu zwonka kóždeježkuli rěčneje a etniskeje ekskluzije a izolacije złožowachu, zwaži so Róža Domašcyna na postupne wotewrjenje a rozšěrjenje swojeho poetiskeho wuraza ke komunikatiwnej, eksperimentalnej, hranicy rěčow a etniskeho wuraza přesahowacej a na powšitkowne čłowjeske dimensije wusměrjeneje lyriki, kotraž swoje towaršnostnokritiske a teoretiske wuskušowanja zrědka jednozmyslnje a direktnje kritisce, ale skerje imanentnje estetisce posrědkuje.

Přez zajim hosći na wernisaži dnja 5. nowembra 2022 we Wuměłstwowej hali Łužica w Choćebuzu běštaj galerist a wuměłski historikar Heiko Straehler-Pohl a wuměłča Hella Stoleckojc (* 1996) zwjeselenaj a wočiwidnje tež překwapjenaj. Wjace hač sto ludźi dožiwi wotewrjenje ekspozicije »Hella Stoletzki | měki/soft. mólby + grafiki«. W běhu wječorka tłóčachu so stajnje dalši zajimcy po rumnosćach něhdyšeho dwórnišćoweho twarjenja (w susodstwje bywšeho Błótowskeho dwórnišća). Zda so, zo tale galerija słód a wočakowanja mnohich derje wutrjechi. Zo so zdobom a wospjetnje serbskemu wuměłstwu wotewrěje, je wosebje zwjeselace. Wšak pobrachuje zjawne městno w Choćebuzu, hdźež by so serbske tworjace wuměłstwo stajnje prezentowało. Nowa trajna wustajeńca w Serbskim muzeju dźě hižo žanu stajnu stwu za to njeskića.

W Berlinje rodźena młoda wuměłča Hella Stoleckojc studuje tuchwilu molerstwo na Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo w Lipsku. Zdobom je so hižo na polu filma pospytała. W lěće 2019 je wosebite myto Załožby za serbski lud za film »Źiwa žeńska – Die Wilde Frau« dobyła. Serbam je snano tež w pomjatku přez wobdźělenje na projekće a pućowanskej ekspoziciji »Wobrazy krajiny. Přechod«, kotraž bě mjez druhim w Serbskimaj muzejomaj w Choćebuzu a Budyšinje widźeć. Stoleckojc wužiwa rady wulke formaty. Zo zamóže jeničce ze swojimi mólbami minjenych třoch lět sćěny stwow Łužiskeje galerije pjelnić, swědči wo pilnosći a sebjewědomju wuměłče. Ličba wobrazow abo wulkosć wězo njejsu měritko za zdokonjanosć. Prezentacija wulkomyslnje wěšanych, bjezramikowych twórbow pak njeje na žanym městnje galerije wostudła. Při wuběranju motiwow pak móhła sej molerka wjace časa brać. Wokomiknje zda so mi wšitko kaž molowanje za wuši kruh znatych, kotřiž maja ju rady a so na molersce zapopadnjeny wokomik dopominaja, dokelž su jón sobu dožiwili. Portrety a do scenerije wjetšich wobrazow zapřijate wobliča spóznaješ, a zwobraznjene wosoby běchu tež na wernisažu přišli. Hłubši zaćišć zawostaji we mni podobizna hudźbnika Pawla Nagela (Paul Geigerzähler, něhdy skupina Berlinska dróha). Za tónle portret bych so rozsudźił, by-li chcył jednu z twórbow Stoleckojc do wuměłskeje zběrki Serbskeho muzeja wzać.

Njedawno nawječor zminy so naš wulki ze słowami »Dyrbju šće chětř jónu něšto kupić« z domu. Tři spěwy z radija pozdźišo wón tu naraz zaso bě a so hnydom w swojej stwě zhubi. Jako starosćiwy nan a swojemu kubłanskemu nadawkej wotpowědujo dźěch wězo hnydom pohladać, što je tam lós.

Pětr Šołta Foto: Hanka Šěnec Do stwy zastupiwši, staješe naš pubertowacy runje někajke blachowe tyzki do kamora. »Ty tajnje hotowe poliwki do so tykaš abo što?«, chcych – jeho tróšku škrějo – wědźeć. Lepjeny so wón skrótka začerwjeni, potom pak so zruna a z chutnym hłosom praji: »To je za muzej.« Muzej? Sym ja něšto skomdźił? Muzej a hotowe jědźe, to mi někak ... »MOMENT, mój luby!!! Ty tola nochceš ... To nic, abo?! Ně, ně, ně, to su jenož moje hłupe fantazije, něwěrno?!«, jakotach. »Ach, nano ... něšto wšak dyrbimy činić! Tež jow pola nas w poslednim róžku. A nimo toho by to dobra PR za Serbski muzej była!« »W SERBSKIM MUZEJU???!!! Sy ty błudny!! Dźi do Měšćanskeho!«, santorjach. Derje, to njebě wězo docyła w zmysle pacifistiskeho a tolerantneho kubłanja, ale w swojej rozhorjenosći sym to tak wuprasnył. Běch w tutym wokomiku kaž ... kaž wuhłódnjeny pućowacy, kotremuž w chaće na wjeršku hory zdźěla, zo ničo wjace k jědźi njesyda – ani poliwka z blachoweje tyzki. Zazłobjeny. So njewobknježacy. Na tamnym boku pak – haj, to dyrbju přidać – běch tež kusk hordy na swojeho syna. Zo chce něšto změnić. So angažować. Wojować. »A kak sy sej to předstajił? A čehodla hotowe jědźe a nic samo warjene? Čerstwe? Ty tla tak rady wariš! Serbska kwasna poliwka by so w Serbskim muzeju na tajkim wobrazu snano lěpje ...« »Nano, dosaha!« »Haj, maš prawje. Byrnjež ... sy da sej poprawom žno konkretny wobraz wupytał? Nic na Buka, to by njefairne było! Wěš, ta cyła wěc bóle skutkuje, hdyž ma tón, prajmy raz cilowy objekt, něšto z klimu, přichodom abo přirodu zhromadneho. Wězo, tajka gulašowa poliwka na někajkim ćišnu z talerjom a łžicu tež něšto ma ...« Naš nowopječeny wobswětopolitiski rebel iritěrowany na mnje hladaše. »Njejsym šće so sprawnje prajene wulce z tym – cilowym objektom – zaběrał. To je wšo hakle tajka ... ideja. Něšto wšak dyrbi so stać, takle njemóže tola wšudźe na swěće dale hić, wěš. A jako prěni krok sym prosće te poliwki w tyzkach kupił. Tón hłowny material, jeli tak chceš.« Pytnych, zo běše naš prěnjorodźeny hakle při hrubym planowanju swojeho přechodźowanja po muzejach domizny. Njebě hišće přepozdźe na młodźinski akcionizm reagować. »Jutře póńdźemoj do Serbskeho muzeja!«, zdźělich zadźiwanemu zběžkarjej. »Cyle legalnje a bjez blachowych tyzkow z hotowymi jědźemi w nachribjetniku. Cilowe objekty pytać, wěš ...«, jemu přimiknych. Z tym bě wšitko prajene. Prjedy hač čerchach pozdźišo mučny do łoža, zhromadźich hišće wšitke lěpki a lěpkam podobne maćizny w našej domjacnosći. Wěstoty a měrnišeho spara dla.

PĚTR ŠOŁTA

Cyłkownje něhdźe 2.400 přihladowarjow dožiwi srjedź septembra na farskej łuce w Chrósćicach dźiwadłowe předstajenje hry »Mór a lubosć«, kotrež bu składnostnje 600. róčnicy załoženja tamnišeho Bratstwa swjateho Bosćana wot bywšeho předsydy Towarstwa Cyrila a Metoda Jurja Špitanka iniciěrowane a z něhdźe 250 sobuskutkowacymi zwoprawdźene.

Dopominam so derje na wokomik, jako zhonich z njedźelnišich wozjewjenjow w Chróšćan farskej cyrkwi titul planowaneho lajskeho dźiwadłoweho předstajenja. »Njeńdźe da ženje bjez lubosće?«, so prašach a před swojim nutřkownym wóčkom widźach hižo hłupikojte lubosćinske sceny, kaž běch je w lajskich dźiwadłowych kruchach mjeztym přehusto dožiwiła. Awtorka Jěwa-Marja Čornakec wšak zamóže předewšěm ze swojej prozu šěroki kruh recipientow »posłužować«. Dowěrich pak iniciatorej projekta Jurjej Špitankej, zo budźe wěsće dokładnje hladać, što so na jewišću předstaja. A jako »Mór a lubosć« – korony dla dwě lěće pozdźišo hač připowědźene – lětsa srjedź septembra skónčnje dožiwich, běch wulce překwapjena.

Lubosć je tema, kotraž jednanju ramik da. W 15. lětstotku wšak njejstaj so lubowacej bjeze wšeho zmandźelić a swójbu załožić směłoj. Wušiknje sposrědkuje so přihladowarjej w dialogach, kotre towaršnostne prawidła žiwjenje a poćah hłowneju wosobow Hanki a Jana postajeja. Cyłe předstajenje je nazorna pokazka na žiwjenske wobstejnosće w Chrósćicach a we wokolinje před 600 lětami. Hač na nalětnich wikach w Kamjencu, při nałožku wunjesenja smjerće abo pola Wornačec za swójbnym blidom – sceny skutkuja přewšo awtentiske. Kostimy a jewišćowy wobraz, hudźba a widejowe sekwency su koleska časoweje mašiny, kotraž přesadźi publikum do zašłosće.