W ruce dźeržu tirkisnu knihu. Na njej sadźa rysowanki małe akcenty. W jednym róžku je hwězda namolowana, w kotrejž »crash!« steji, na druhim blečku je mała žołma, snadź je tež sněh, kiž so nabok wěje. »Bjez čriji« steji tam w čornym podšmórnjenym pismje.

Jako čitarka přewodźam Bena rady, kak po njezbožu w chorowni wotući, so tam najprjedy raz orientuje, a to wosebje dušinje. Ben wjele spi, jemu so dźije wo sněze a sněhakowanju, mjez wobrazami su hłosy słyšeć, kotrež z nim abo wo nim rěča, ale »zawołany wobdźělnik njeje docpějomny« (str. 8), kaž powědar zdźěli. Tutón powěda z Benoweje perspektiwy. Traje wěsty čas, doniž Ben njewotući. Tak zhoni wón a z nim tež čitar hakle po někotrych stronach, hdźe je. Tak mysli, zo je wosoba w běłej drasće konditorka, a je wšón zadźiwany, jako jemu něšto wo chorowni a lěkarju powěda. Jako přichodny raz wotući, steji jeho swójba wokoło njeho: mać, nan, sotra Vendy a młódši bratr Damik. Jim je ćežko wokoło wutroby a njezamóža Benej wo njezbožu a jeho zranjenjach ničo rjec. Tuž přewozmje to lěkar a praji Benej, zo su jemu po njezbožu ze sněhakami noze wotewzać dyrbjeli. Ben so rozmjerza, nochce to wěrić.

»…na kóncu módry dym.« Heinrich Heine – Z třoch dźělow zestajena zběrka prozy a esejow »Stop a stup« Měrany Cušcyneje započina so z rjadom powědančkow, kiž su tematisce a poetisce jara mnohostronske, ale přeco hłuboko we wšědnym dnju zakótwjene.

Powědki »W Hodźanach«, »Nohaty wosušk«, »Dr. Frido Fumlofak« su duchapołne, žortne, z wjele rěčnymi hrami a rěčnymi žortami, stilistisce jednotne, bajkojte, hrajkaja sej z předsudkami a klišejemi, za kóždym róžkom łaka žortne zwjertnjenje. W powědkach Měrany Cušcyneje njeskuzła so hłuboka dramatika a tragika, w tym zmysle je wona přeco po swójskich rěčnych a poetiskich pućach kročiła. Tež multiperspektiwisce so jednanske nitki pletu (»Židźana nitka«). Dźe wo njewšědnu rozžahłosć, wo wobraz dźensnišeho indiwidualizma a samo woleneje samoty, wo falowacu komunikaciju, strach před bliskosću, ale tež wo strach, zo so žona tebje zmocuje, će šlapnje.

Logos da so wězo jako słowo přełožić. W antikskej filozofiji pak měni logos tež rozum a rozumnosć, logos je na zrozumjenje zapołožena rěč, wopřija zmysł, logiske myslenje a posudźowanje. Słowo je potajkim zakład wšeho myslenja, začuwanja a skutkowanja. Je tuž woprawdźe wšojedne, hdy a hdźe kotre słowo wužiwamy? W zašłym času diskutuje so wo genderowanju abo wo móžnej změnje našeje hymny, w kotrejž so dotal jeničce wo muži »hódni wěčnoh wopomnjeća« prosy. W tajkich diskusijach jewja so tež argumenty kaž wotkaz na gramatiske kategorije, kotrež w swojej neutralnej formje drje po muskim splahu flektujemy, kotrež pak žony a muži runočasnje wopřijeja – čehodla tuž njetrjebawšo komplikować? Abo snano někajke nowe znački kaž hwěžki abo nakósne smužki zawjesć? Tež historiski argument so rady wužiwa. Hymna je produkt swojeho časa. W zwisku z genderowanjom pokazuje so na směšnosć, triwialnosć abo na wo wjele wažniše wěcy.

RÓŽA DOMAŠCYNA

Zakładna ideja tych knigłow »Was wir in uns tragen. Sorbische Lebenswege« jo, žywjeńske drogi Serbow wšakorakich ge­neracijow zezběraś, wót luźi, ako se z tym serbskim wusko zwě­zane cuju a se – na ceło wšako­raku wašnju – za to angažěruju. Su drje to w prědnem rěźe knigły za nimskich cytarjow – pśeto w Serbach jo nejwětšy źěl tych wósobow derje znaty. Procowarje by jich něga­ pomjenili, wótere ceptarje a ceptaŕki su mjazy nimi, ale teke serbski skótny gójc, zegeraŕ, student medi­ciny a wótkubłaŕka powědaju. Wšykne maju wjelgin wuski poměr k serbskej rěcy a kulturje a wopytuju jej w swójom žywjeń­skem wobswěśe pśi žywjenju zdźaržaś.

Křesćan Krawc jo pśewjadł interviewy a jo je wobźěłał, pśi comž jo wopy­tał, tu typisku wašnju powědanja zdźaržaś – teke z nimskego teksta jo wusłyšaś (a na někotarych městnach jo teke wucytaś) ta serbšćina, kótaruž nejwětšy źěl interviewowanych – nanejmjenjej z Górneje Łužyce – na swójom wšednem dnju a w swójej familiji powěda. Su to knigły z nutśikownego serbskeje kultury, ze wšyknych regionow a wšyknych generacijow. Pśedstajonych jo dogromady 13 wósobow, pśi comž jo w dwěma interviewoma hyšći wjele pśidatnych głosow, 14. tekst se pśiwobrośijo Chróšćańskemu šulskemu zběžkoju – wón twóri šarněr a klucowe wulicowańko tych knigłow.

W Serbach sym wukrajnik, potajkim je tema no­we­ho wobdźěłanja serbskeje hymny za mnje jenož intelektualne zwučowanje bjez emocijow. Wot Maćicy Serbskeje nastorčena namołwa k diskusiji wo hymnje – hačrunjež kedźbliwje formulowana – bě po mojim měnjenju njezbožowna. Njeje móžno stary tekst hymny bjeze wšeho přepisać, dokelž dyrbimy w idealnym padźe wšitke konsekwency widźeć.

Hymna je symbol a funguje jenož, hdyž so z nim nimale kóždy identifikuje. Hdyž tomu wjace tak njeje, dyrbi so nowy symbol namakać. Ale pro­blem njeje rozrisany, hdyž so stary symbol – w tutym padźe stara baseń – »polěpšuje« po aktualnym modnym abo politiskim stilu. Kóžda dobra baseń je wjac hač wokomik, prócuje so wuprajić wěčnosć. Tak je to tež Handrij Zejler spytał. Tu njeńdźe wo awtorske prawo, ale wo wuměłske zmyslenje. Ideja, »narunać« tekst hymny po tuchwilnych trendach, njeje dopokaz wysokeje serbskeje kultury, ale niskeho respekta před wuměłstwom.

Argumenty za změnu teksta serbskeje hymny wobsahuja po mojim zdaću zasadny logiski zmylk: Hdyž chcemy wšitkim (mužam, žonam) respekt wuprajić, njemóžemy z dźěłom awtora bjezrespekt­nje wobchadźeć. Njeje problem prajić, zo Zejle­rjowa baseń jako hymna wjac njefunguje. Potom měła so nowa namakać.

W zběrce tekstow »Stop a stup« rěči k nam basnica. A njeńdźe jej wo ničo druhe hač wo »wułušćenje jadra« storyjow, słowow a złóžkow. To je maksimalny narok. Hač jedna so při tym wo lyriku, prozu abo esejistiku, je druhorjadne. Dobry přikład za běžne wobeńdźenje kategorijow je tuta nowa kniha Měrany Cušcyneje.

Basniska rěč wottraša čitarjow literatury, wóndano słyšach. Tute nastajenje je stary lac. Basniska rěč čitarjow rjaneje literatury skerje do čitanja wabi. Chcedźa wužadanje a hódančko, chcedźa sobu myslić, wšako je to na literaturje powabliwe. Wězo njejsu tajke printmedije měnjene, kotrež »knižna wačka« basnicy »w knižnych nižinach« zetka.

Sobotu, 12. februara 2022, předstaji so publikumej na wupředatej žurli hłowneho jewišća w Budyšinje prěni króć dźiwadłowa hra »Šěrcec Hanka«. Scenarij bě swobodna awtorka a režiserka Esther Undisz napisała, złožujo so na němski přełožk nowele »Židowka Hana« Jurja Kocha z lěta 2020 kaž tež na biografiske daty časowych swědkow. Do serbšćiny přenjesła je kruch Měrana Cušcyna. Po předstawach awtorki měješe hra žiwjenje serbskeje katolskeje Hórčanki Hanki Šěrcec tak pokazać, kajkež by wone móhło być. Tohodla wužiwaše wubrane motiwy nowele a přida jednanju dalše dimensije. Zo bychu sceny w prawym swětle stali a skutkowali, kaž bě sej je Esther Undisz předstajiła, přewza wona tež režiju. Dołho a wutrajnje běchu so profesionalni dźiwadźelnicy a lajkojo přihotowali. Płody sprócniweho a nazorneho dźěła, to móžu nětko hižo přeradźić, běchu wšeje česće hódne a putachu publikum hač do poslednjeho wokomika.

Je sobotu, napoł wosmich na žurli Budyskeho dźiwadła. Z mnohich wočow rěča wočakowanja na dźensnišu prapremjeru »Šěrcec Hanka«. Premjera je stajnje z wulkej napjatosću zwjazana a zdawa so, zo rozpřestrěwa so po cyłej žurli. Tematika wo dóńće katolskeje Serbowki židowskeho pochada Hanki Šěrcec je drje kóždemu mjenje abo bóle znata. Wšako zmóžni nowela Jurja Kocha dohlad do žiwjenja přesćěhaneje Hórčanki za čas nacionalsocializma. Ale tež fota wo zasadźenju kopolaka před něšto lětami w Hórkach dopominaja na młodu Serbowku, kotraž je nam jako Židowka Hana znata. Tola štó bě wona žona? Kajke běchu wobstejnosće tehdy a kajku powěsć zawostaja Hanka nam, za naš dźensniši čas, za naš wosobinski puć?

Knigły wó narodnych drastwach wudaju se z rozdźělnymi wótmyslenjami a intencijami. Zwětšego su to wědomnostne dokumentacije, kenž zepěraju se na archiwalije. To groni awtor/ka wobźěłajo a wugódnośijo wobstatk originalnych drastwinych źělow a fotow, pisne žrědła ludowědnikow a/abo wustnu dalejdawanu wědu nosaŕkow narodnych drastwow. Pórědko wudaju se drastwine knigły, kenž dokumentěruju aktualnu situaciju jadnogo regiona narodnych drastwow, na pśikład teke wobrazowe zwězki a pśerědko wózjawiju se pśirucne knigły, kenž nosaŕkam a gótowaŕkam a gótowarjam drastwow daju rozpokazanje pśi zgótowanju a woblekanju narodnych drastwow.

Lětźasetki dłujko póceramy wědu wó serbskich narodnych drastwach ze starych drastwinych atlasow zasłužbnych serbskich ludowědnikow, kaž Měrćin Nowak-Njechorński, dr. Lotaŕ Balko a Albrecht Lange. Což dolnoserbsku narodnu drastwu wokoło Chóśebuza nastupa, su wósebnje knigły »Die Tracht der Sorben um Cottbus / Drastwa wokoło Chośebuza«, 4. zwězk drastwinego atlasa »Serbske narodne drastwy / Sorbische Volkstrachten« za wšyknych zajmcow, tak teke za mnjo a mójo źěło w Serbskem muzeju ako teke priwatnje, až do źinsajšnego głowny a wažny zakład. Institut za serbski ludospyt w Budyšynje jo toś te knigły w lěśe 1991 wudał, to groni pśed 30 lětami. Głowny awtor a redaktor knigłow jo był wědomnostny sobuźěłaśeŕ Serbskego instituta, dr. Lotaŕ Balko. Slědne drastwine knigły, kenž jo Ludowe nakładnistwo Domowina za Dolnu Lužycu wudał, su knigły »Lübbenauer Trachtenbuch« Uty Hentšeloweje, wudane w lěśe 1999, pótakem pśed wěcej ako 20 lětami. W lěśe 2003 wudane knigły awtorki Brunhilde Miehe »Der Tracht treu geblieben – Studien zum regionalen Kleidungsverhalten in der Lausitz« njezepěraju se jano na Dolnu Łužycu, ale teke na druge regiony serbskich narodnych drastwow a pśedstajiju skerjej subjektiwne zaźaržanje woblekanja na pśikłaźe jadnotliwych nosaŕkow serbskeje narodneje drastwy.

THOMAS MENZEL

W nazymje lońšeho lěta wuda serbska kapała Holaski swój prěni album »Młody duch«. Wobsadka młodeje serbskeje skupiny z Chrósćic hodźi so lochce zjimać. Štyrjo Donatec bratřa: Józef, Michał, Bosćan a Tadej, wšitcy z lubosću při hudźenju, komponowanju a wuspytanju wšelakich instrumentow. K pomocy na bijadłach přidruži so jim pozdźišo Kito Mark.

Skupinu znajemy mjez druhim ze serbskich rejow a swjedźenjow, ale tež ze Serbskeho rozhłosa, hdźež słyšimy hdys a hdys swójsku kompoziciju młodych hólcow.

Wuskutki nanuzowaneje přestawki wuměłskeje branše koronoweje pandemije dla su hižo měsacy dołho po cyłym swěće začuwać. Dźeń wote dnja so nowe albumy produkuja a wozjewja a spěwytwórče a spěwytwórcy bjez zastaća tekstuja a komponuja, wšako njemóža so w času doma druhim wěcam kaž na přikład koncertam tak prawje wěnować.

Po skoro dwulětnej abstinency swójskeho direktneho kulturneho live-dožiwjenja wjeselach so jara, jako wudobych sej kartku za jedne z třoch požadanych předstajenjow lětušeho ptačokwasneho programa Serbskeho ludoweho ansambla.

Njesćerpliwje podach so do Chróšćan »Jednoty« a njebuch přesłapjena. Najprjedy radowach so nad tym, zo wopyta njedźelniše popołdniše zarjadowanje wjele swójbow z dźěćimi. Zrudna tola to wěcka, zo hižo druhe lěto wšě dźěćace předstajenja SLA wupadnu abo so jenož w snadnej ličbje na digitalne wašnje pokazaja. Bych rady hišće lěto dočakała, jeli bychu so na tutym městnje serbske a dwurěčne dźěći ze swójskim dźěćacym ptačokwasnym programom zawjeselili. Tež w Delnjej Łužicy bychu sej zawěsće tajki lóštny program wobhladali. Čehodla rozsud takle jenož za dorosćenych přihladowarjow w Hornjej Łužicy padnył je, bohužel njewěm.

Publikum wočakowaše krótko před tradicionelnym 25. januarom ptačokwasny program, lětsa we formje tak mjenowaneho burskeho dźiwadła pod titulom »Njewěsta njewjesta«. Dobra to ideja, brašćenje a prawy serbski kwas do srjedźišća jednanja stajić! Libreto napisa a režiju derje w horšći měješe serbski dźiwadźelnik Tomaš Cyž, a nic jenož tohodla přeswědči tež w róli korčmarja. Jeho kontakt k Berlinskemu komponistej Wolfgangej Böhmerej so tohorunja wudani, wšako napisa Böhmer spomóžnu hudźbu, napodobnjenu musicalej a zapopadnywši serbske ludowe spěwy a wurězki z oratorijow »Žně« a »Serbski kwas«.

Pućowanska fotowa wustajeńca »5 x Němska po cyłym swěće« pohnuwa perspektiwu změnić a zwaži sej wid wotwonka

W fotowej přehladce Hamburgskeho fotografa Jörga Müllera widźi wopytowar w prěnim wokomiku wosoby a motiwy we wšědnej wokolinje. Někotři direktnje do kamery hladaja, někotři su zanurjeni do wuknjenja abo dźěła. A tola tworja protagonisća fotow wizuelny móst k wobhladowarjej, dokelž wuhlada často něšto znate. Što to je a štó su tući ludźo?

Hromadźe z Goethowym institutom wustaja Serbski muzej w Budyšinje cyłkownje 99 fotow, kotrež portretuja wšědne žiwjenje potomnikow něhdyšich němskich wupućowarjow, a to nimale jónu wokoło globusa. Započinajo w Litkowce (Ruska) slěduja wobrazy z Wartburga (Južna Afrika), mennonitiskeje wosady Blumenauwa (Mexiko), Pomerody (Brazilska) a Oberwischauwa (Rumunska).

Ze swojej kameru zapopadny Jörg Müller mjez lětami 2014 a 2018 wosoby a motiwy tutych němskorěčnych mjeńšinow we wukraju. Jeho motiwy zdadźa so być we wokomiku zapopadnjene a tak ma wobhladowar móžnosć, koncentrowanych šulerjow wučby němčiny w Litkowskej šuli při wuknjenju wobkedźbować abo so do němskeje Božeje słužby w mennonitiskej wosadźe Blumenau w Mexiku zanurić. Nimo šule a cyrkwje dokumentuja wobrazy tež kulturu jako móžnosć wobchowanja němskich korjenjow. W Pomerodźe, hdźež rěči starša generacija hišće nižoněmsku rěč plat, zetkawaja so wobydlerjo k němskim swjedźenjam z tradicionalnej ludowej hudźbu z bayerskim charakterom a noša při tym dirndl abo kožane cholowy.

Hdyž so mje prašeće, hač bych to tež druhim serbskim awtoram doporučiła, bych prajiła haj. Naju projekt je přez swoju wjacerěčnosć kompleksny, dźe pak tež jednorišo. Štóž chce swoju knihu němsce abo jendźelsce wudać, móže to jako e-book abo ćišćanu knihu činić. Štóž zajimuje so skerje za słowjanske rěče, móže to dwurěčnje činić. Dźěłamy z Adobe Cloud-programami, kiž su jara dozrawjene a wšitke dźěłowe kročele při zhotowjenju knihow a słuchoknihow zmóžnjeja. Połojca nadawkow je kwalita knihi, druha połojca je wabjenje, a to měnju tež financielnje. A hdyž sym hižo raz při ličbach: Něšto nowe za mnje je, zo njesměm so wudawkow bojeć. Hišće smój w fazy wuspytanja, kotre wiki w kotrych krajach kak derje běža. Na kóncu pak je rozsudne, hdyž pisa mi mać z Francoskeje, zo čaka ze synom hižo žadosćiwje na pokročowanje dyrdomdejow z »Doliny při rěce«. Stejimoj hišće cyle na spočatku, ale smój so na nowe puće podałoj a budźemoj dale po nich kročić.

Na 192 bokach pósćijo Ludowe nakładnistwo Domowina Pratyju 2022 serbskej jsy spóromje Sprjewje mjazy měsćańskima běrtyloma (Nowy) Chmjelow a Depsk – Škódow. Škódow jo jaden ze zagmejnowanych chóśebuskich běrtylow, kótaryž jo wobchował swój wejsański charakter. Pratyja k Škódowoju jo ta prědna Serbska pratyja nowego šefredaktora Gregora Wieczoreka, za tym ak jo se dłujkolětny šefredaktor Horst Adam w Běłej Wóźe kóńc 2019 rozžognował z pisanim wóneje tradicionelneje serbskeje lětneje publikacije. Na rozdźěl wót Běłeje Góry, źož jo Pratyja 2020 była na woglěźe a źož jo serbska rěc pśisamem womjelknuła, ma Škódow źaseśinu powědajucych a rozmějucych serbskeje rěcy.

Ku głownemu śěžyšću teje Pratyje słušaju lokalne temy ako rybaŕstwo na Sprjewi w Škódowje, kuriozumy ako kónjecy indianaŕski teater, stare casnikaŕske powěsći ze Škódowa, rědke serbskorěcne narowne kamjenje a škódojska architektura. Teke wulicujo se w mjasecowych knigłach 2022 wót teje cynitosći, až su se škódojske Serby we Weimarskej republice jadnogo serbskego ceptarja na šuli pla zastojnstwow pominali. Pódla jsy w srjejźišću namakajoš tenraz drogowańske pokazki, źiśecu pratyju (tšojeńka, basni, žorśiki a słowne graśe), ewangelsku kśesćijańsku pratyju a wóswěśijotej se jubileje – 150 lět wót naroźenja serbskeje spisowaśelki Marjana Domaškojc, 200. burstak komponista Korla Awgust Kócor, 70. jubilej Serbskego ludowego ansambla a jubilejnej spomnjeśi na Mata Riza a Kita Šwjelu. Dalšne ekskurse su woglědy do wukraja (Kreta, Thailandska) a temy, kótarež pak se póśěguju na druge jsy (Janšojce, Móst), na stawizniske tšojenja abo wósoby ako Wilhelm Brasse, kótaryž jo statkował ako fotograf w Auschwitzu.