Oratorij »Podlěćo« Korle Awgusta Kocora na tekst Handrija Zejlerja bu lětsa składnostnje Serbskeho cyrkwinskeho dnja, njedźelu, 16. smažnika, w Budyskej Michałskej cyrkwi znowa předstajeny. Kaž hižo před dwěmaj lětomaj w putniskej cyrkwi w Róžeńće dirigowaše tež tónraz jara derje wopytane předstajenje z chórom 1. serbskeje kulturneje brigady cyrkwinohudźbny direktor Friedemann Böhme. Hudźbny nawoda gymnazialneho chóra kładźe wažnosć na to, zo je kóžda generacija serbskich gymnaziastow znajmjeńša jónu na cyłkownym realizowanju jedneje z chórosinfoniskich twórbow załožerja serbskeje artificielneje hudźby wobdźělena. A što hodźi so lěpje hač oratorij »Podlěćo« za kónc šulskeho lěta a wotchad wot gymnazija, kotrejž wšak ležitej w tutym počasu? Zdobom pak tworješe koncert lětsa wjeršk schadźowanja ewangelskich Serbow w Budyšinje, kotřiž spominachu na 400lětnu róčnicu załoženja wosady swjateho Michała.

Popularne wjerški twórby

Po swjatočnym a pozběhowacym prologu »Stwórba Boža, templo swjaty« zaklinči w tutym druhim oratoriju cyklusa »Počasy« jako štwórte čisło prěnjeho dźěla pěseń wulkeje žiwjenskeje radosće »Kak stupa so lóštnje a wjesele«, zanjeseny wot kwarteta solistow. Wón płaći generacijam Serbow skerje jako wjele pěstowany pućowanski spěw, kotryž drje tón abo tamny njeby bjeze wšeho fararjej-basnikej ze Słoneje Boršće a komponistej ze Zahorja přirjadował, a to hišće jako wobstatk oratorija. Ale fenomen, zo přeńdźe twórba z pjera klasiskeho wuměłca do ludoweho herbstwa, jewi so tohorunja w dalšich kompozicijach wulkeje hudźbneje formy Serbow. Jednota mjez tekstom a hudźbu zabjerjetej při tym wažnu rólu.

Serbski institut (SI) so dynamisce wuwiwa, jeho dźěławosć so rozšěrja. Na při­kład je trjeba, zo su Serbja na strukturnu změnu přihotowani. Wona dźě změje daloko sahace wuskutki na nje­ličomne wobłuki žiwjenja we Łužicy. SI je so w tutym kon­teksće jako partner politiskich, hospodarskich a towaršnostnych akterow etablěrował, štož skići Serbam składnosć, swój wid zaplesć a cyłkowne wuwiće wob­wliwować. Zakład za tajku dynamiku je derje a mnohostronsce wukubłany per­sonal. A tež stajnje zaso nowy personal, kotryž tak a tak hižo šěroki spektrum disci­plinow w SI wudospołnja a nowe widy a zhladowanja sobu přinjese. Tójšto wot­myslenych dźěłow wusměrja so tuž interdisciplinarnje, přiběrajcy tež w projektach z třećich srědkow. Tak nasta­wace slědźerske skupiny su heterogene: Wobsteja z ludźi wšelakeho pochada, ko­třiž maja rozdźělne perspektiwy na přepytowanu problematiku.

Přiběrajcy njeje móžno, kóžde projektowe a zdźěla planowe městno ze zwo­prědka serbskorěčnym fachowcom wobsadźić. Za dźěło slědźerskeje sku­piny je eksistencielne, zo sej specialisća mysle a nazhonjenja wuměnjeja. Team ma swoju temu wědomostnje korektnje wobdźěłać a projekt w předpodatym času­ zakónčić. Za to by najjednorišo było, komunikaciju w skupinje zasadnje němsce abo jendźelsce organizować.

Póžywamy politiski cas, w kótaremž serbska mjeńšyna wěcej njejo diskriminěrowana abo samo pódtłocona, ale jo wažony źěl našeje towarišnosći. Až rowno něnto smy tak blisko k zgubjenju naše­je rědneje dolnoserbšćiny, jo jadnorje tragiski. Ewaluacija dolnoserbskich zakładnych šulow nas njejo pśechwatała, ale nam tužnu wěrnosć carnu na běłem pokazała. Njesmějomy se pak daś zdušyś dla togo, ale dejmy to wiźeś ako slědnu móžnosć našu drogu skóńcnje změniś. Imersiwna, dolnoserbska zakładna šula jo za mójim zdaśim jadnučke zmysłapołne rozwězanje za dłujkodobnu rewitalizaciju rěcy a jo se na pśikłaźe drugich mjeńšynow (na pś. Manx na Isle of Man) ako wuspěšne pokazało. W slědujucem cu někotare swójich myslow a idejow k takej potencielnej šuli rozkładowaś, kótarež bazěruju na mójich nazgónjenjach a zewšym njedeje byś wědomnostne fakty. Ako něgajšne WITAJ-góle wiźim słabosći, ako zadoraju dojśpiśeju pópšawnego zaměra rewitalizacije: wótkubłanje nowych »quasimaminarjow«.

W zajźenju wšych wěcow se nama­kajotej žałosne sćerpnjenje a wěrna rědnosć. My sami pak rozsuźijomy, lěc k njebju glědajucy cakamy abo pśetrajomy bóli­ póroźenja a znowego stawamy. Ow njeśerp, ale zakwiś ze žoratkow, ty naša rědna, woprějuca serbska rěc!

Prěnja serbska awtorka Herta Wićazec narodźi so w lěće 1819 a zemrě 1885. Přetrało je jeje njewulke literarne tworjenje, kotrež so rozdźělnje interpretuje. Spytam tu tři wšelake zhladowanja na jeje literarne skutkowanje rysować.

Najsylniše su prócowanja, jeje twórby z podawkami z jeje žiwjenja do zwiska přinjesć. Předstajamy sej basnicu, kotraž so čitarjej dowěri. Tute wašnje interpretacije je literarny kritikar Roland Barthes hižo w lěće 1967 w eseju Le morte de l´auter (Smjerć awtora) powšitkownje do prašenja stajił. Sociologiska perspektiwa pokazuje wobćežnu rólu žony z lochkim zbrašenjom z rjemjeslniskeje swójby z niskim ekonomiskim a fyziskim kapitalom, kotraž k tomu hišće narodnostnej mjeńšinje přisłuša. Prěnimaj dwěmaj interpretacijomaj móžemy wućeknyć do mystiskeho fiktiwneho swěta, k serbskemu spiritualizmej.

Podobnje Michałej Bjedrichej (1855–1876) běše Herta Wićazec za čas swojeho tworjenja wysoko připóznata, pozdźišo so bórze pozaby a wosta jenož emblematiska silueta, žónske mjeno w přehledźe twórcow. Nimo toho bu runje kaž Bjedrich hižo zahe do čěšćiny přełožena, jeje dźěła wuńdźechu w lěće 1878 w antologiji »Polská a lužicko-srbská poezije« Františeka Vymazala.

Serbske gymnaziastki su w přihotach na wustajeńcu SORBIAN STREET STYLE nowu serbsku modu kreěrowali. Katolska kuta do formy křižerskeho fraka přešita, na chribjeće ze siluetu Budyšina pomolowana, roztorhane cholowy w destroyed-looku, rjenje serbsce wušiwane. Protest přećiwo mužacej domenje a zdobom wuznaće k serbskej domiznje a tamnišim tradicijam? Młodostni zakładneho kursa wuměłstwa w abiturnym schodźenku su swoje outfity wotpowědnje komentowali a dźiwaš so, zo ma tež serbska identita swoje městno, jenož w nowym emancipowanym šaće.

Serbske napise su zmuśece. To jo znate. Pó sobuzjadnośenju Nimskeje ze zasejźělonyma Łužycoma su njelicobne raze njewinowate kubłane pódwjacorniki tudy bywajuce se zlěknuli, měnjece, až su zamólnje pólsku statnu granicu pśejěli. Kake dłujkodobne škódy z togo změju, nicht njewě.

Awtor je němski žurnalist a rozhłosownik Claus Fischer. W principje njeje to zlě, sej dać wopisować aspekty swojich­ kulturnych stawiznow z wočomaj cuzeho, takrjec wotwonka.

Jako prěnje staji so wězo prašenje, z kotrych žórłow aw­tor­ čerpa. Dalokož spóznajomne, stej to dwě: interview z Janom Rawpom (Rz 1/2019 str. 42) a jeho »Serbska hudźba«. Wo tutym dźěle praji mi Jan Rawp něhdy, jako so jeho wospjet prašach za žórłami wšelakich tam wopisanych podawkow abo twjerdźenjow: »Ja sym tola jenož zarys napisał.«

Swoje serbsko-stawizniske hudźbne pojednanje wotewri aw­tor z powšitkownym zawodom, wulećawši sej hač do srjedźowěkowskeje hudźbneje kultury słowjanskich wjerchow. Dale namakaja so nimo dwělomneho twjerdźenja k hudźbje Jana Krygarja, zo namakamy pola njeho dopokazujomne »słowjanske« wobroty, dospołnje wopačne podawanje mnóstwa serbskich ludowych spěwow Smolerjoweje zběrki: »Ně­hdźe 2.000 spěwow wobsahowaše prěnje wudaće, wokoło 400 móžachu hač do dźensnišeho dodać«, a dotal hišće nje­trjebane twjerdźenje, zo su tute »zakład za wuwiće serbskeho koncertneho žiwjenja«. Woprawdźe wobsahuje Smolerjowa zběrka 331 hornjoserbskich spěwow z 171 melodijemi a 200 delnjoserbskich z jenož 80 melodijemi. Wuchadźejo z twjerdźenja prěnjeho přinoška pisa awtor w přichodnym (Rz 2/2019 str. 42) nastupajo K. A. Kocora, zo »bě sej wědomy, zo móže(še) so artificielne serbske komponowanje jenož na zakładźe ludowe spěwa stać ... (a) tak pisaše na spočatku předewšěm chórowe sadźby na zakładźe ... (Smolerjowych) ›Pěsničkow‹ ...« To docyła njewotpowěduje repertoirej serbskich spěwanskich swjedźenjow. Wobdźěłane ludowe melodije (ludowe teksty so zwjetša njewužiwachu) namakamy na prěnimaj swjedźenjomaj tři! Dalše tři (resp. štyri, přiličimy-li prěnju wariantu twórby) wužiwa Kocor za »Serb­ski kwas«. »Ludowosć« jeho melodijow njezłožuje so na tradiciji serbskich ludo­wych spěwow, ale na diatoniskim wašnju tworjenja melodijow, kotrež měješe Kocorowy wučer Hering za jeničke prawe, a kotrež je bliske kěrlušam a tež ludo­wym spěwam. Ničo njewě awtor wo wuznamje serbskich spěwanskich swjedźenjow za formowanje a skrućenje narodneho sebjewědomja, ani nastupajo jich doprědkarskej róli jako­ dołho jeničke tajke zarjadowanja w Budyšinje, hewak w Sakskej a Hornjej Łužicy hižo dołho pěstowaneho žanra budźaceho so byrgarskeho sebjewědomja. Tež dalše wuprajenja su skerje pawšalne a nješpihe­luja ani woprawdźite wuwiće, ani Kocorowy narok jako komponist.

W lěśe 2016 pak jo LND wudało jogo zgromaźone twórby pód titlom »Bóśon z Mósta« widobnje k sedymźasetemu narodnemu dnju basnikarja. To jo wobźiwowanja gódny statk. Njamamy jano móžnosć sebje źěło basnikarja w jadnej publikaciji pśecytaś, ale jo wiźeś procowanje, pěśźasetlětnemu twórjenju zwězujucy element daś a »bóśonowy« póglěd wót zwjercha. Gaž smy mógli pla drugich awtorow póstupujucemu wuwiśu slědowaś, mamy how naraz wšykne lyriske etapy w jadnych knigłach (bźez lěta nastaśa).

Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

Zo je Martin Luther ze swojim přełožkom biblije wuznamnje přinošował k nastaću dźensnišeje spisowneje němčiny, słuša k powšitkownej wědźe. Ale tež w mnohich druhich rěčach je pře­łožowanje Swjateho pisma měło wažnu kulturnu funkciju.

To zwuraznja so tež w pólskej knize pod titulom »Nowy testament w stawi­znach a kulturje Europy – 450. róčnica přełožka Noweho testamenta přez Mikławša Jakubicu do delnjołužiskeje rěče«.1 Kniha je rozprawa wo wědomostnej konferency uniwersity w Zielonej Górje, kotraž wotmě so 25. a 26. septembra 1998, potajkim před wjace hač 20 lětami w Ochli na kromje uniwer­sitneho města. Na njej wobdźělichu so, kaž so w předsłowje pisa, »stawiznarjo, rěčespytnicy a biblisća z Kanady, Pólskeje a Němskeje, mjez nimi tež jedyn Łužičan«. Tutón Łužičan běch ja – dr. Měrćin Völkel bě mje pósłał – a dźeržach jenički serbski referat konferency pod titulom »Rozprawa z dźěłarnje přełožowarja biblije«.

Rozprawjach tam wo přełožowanju Swjateho pisma, kiž smy někak w času mjez 1957 a 1976 jako studenća teolo­gije a młodźi duchowni zdźěla w ko­lektiwje zdokonjeli a wo našich impulsach. Mjenuju teologiski, narodny, wědomostny a »rewolucionarny« impuls. A pod nadpismom »Što so dale sta« praji so, zo so w lěće 1966 wušły Nowy zakoń přez katolske wosady rozšěrjo­waše, w swójbach čitaše a »tak so naš misionariski a narodny impuls dopjelni: Ludźo čitachu Bože słowo a woni čitachu to w modernej serbskej rěči.«

W slědowacych lětdźesatkach so mjenowana teorija dale wuwiwaše. W nowšim času pak estiski wědomostnik Martin Ehala zwěsći, zo mjeztym wužiwany naprašnik »subjektiwneje witality« njeje w mnohich padach kmany dosć, realnu aktualnu žiwjenjakmanosć etnikuma postajić. Wón namjetuje, dwaj prototypaj etniskosće rozeznawać: »horcu« (emocionalnu, afektowu) a »zymnu« (racionalnu) formu. Po Ehalowym měnjenju je runje prěni mjenowany typ w zwisku z přetraćom abo rewitalizaciju etniskich cyłkow nimoměry skutkowny abo samo rozsudźacy.

»Jedne z najwoblubowanišich zawjese­lenjow Serbow je rejowanje ... woni su tuto­mu tak jara poddani, zo wuwjedu je při kóždeježkuli přiležnosći.« Tak pisa lěta­ 1782 serbski wučenc Jan Hórčanski. Mało tehdy runja wjetšinje pozdźišo wob­lubowanych serbskich ludowych re­jow­ je so w našim ludźe wobchowało. Tohodla stajich sej nadawk, tute, dalokož móžno, tak dokumentować a spřistupnić, zo hodźa so zaso wožiwić a zno­wa do našeje kultury zakótwić. Mjeztym nasta film, kotryž ma tutomu zaměrej słužić.

Prěni nastork k projektej saha do lěta 1989, jako so mje Jan Domaška před po­slednim Festiwalom serbskeje kultury wopraša, hač njemóhł za Komorowsku rejowansku skupinu, kotraž tehdy zhromadnje ze Sprjewjanami program přihotowaše, ludowu hudźbu wobdźěłać. K tomu da mi kasety z originalnymi nahrawanjemi serbskich spěwow a rejow. Ani wosnje njeběch so tehdy nadźał, zo taj­ke něšto eksistuje. Z toho časa­ počach so intensiwnišo ze serbskej ludowej hudźbu zaběrać. Pozdźišo, jako dźěłachmoj hromadźe z Janom w dramaturgiji Serbskeho ludoweho ansambla, so časćišo wo problemach pěstowanja serbskich ludowych rejow rozmołwjachmoj. Wón pokaza wosebje na brachi, kotrež so w SLA a rejowanskich sku­pinach nastupajo awtentiskosć rejow jewjachu. Mje zaso zajimowaštej bóle awtentiska rejowanska hudźba a sound.

Nalětni koncert Serbskeho ludoweho ansambla ze sinfoniskej hudźbu na žurli swójskeho domu w Budyšinje njedźelu, 10. měrca, zbudźi překwapjacy zajim. Často citowany předsudk, zo Serbja skerje­ wokalnu a ludowu hudźbu pre­feruja, so zaso jónu absolutnje njewopodstatni. Žurla bě ze staršimi a młódšimi při­posłucharjemi, Serbami kaž Němcami a dalšimi hosćimi, derje wobsadźena.

W Berlinje bydlaca koncertna pianistka Heidemarie Wiesnerec so při swojich mjezynarodnych wustupach do­raznje k serbskim korjenjam wuznawa a hudźbu Serbow nic jenož we Łužicy, ale tež zwonka njeje wobstajnje před­staja. Wona sama bě zawěsće magnet koncerta pod titulom »Stysk a wysk«. Hačrunjež njebě hižo na dwaceći lět z orchestrom SLA wustupiła, je tu dosć znata­ přez swój kóždolětny rjad nowolětnych koncertow, hdźež sama a z dalšimi wukonliwymi interpretami hudźbu serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće prezentuje a tak mnohich hudźbnikow, tež z wukraja, z hudźbu Serbow zeznajomja. W jeje koncertnym rjedźe předstaja so na jednym boku šěro­ka paleta nowych twórbow, kotrež Załožba za serbski lud spěchuje, a na druhim boku prezentuja so tež pozabyte twórby. Zdobom interpretuje so tež serbska hudźbna klasika wot mnohich hudźbnikow, kotřiž steja samo na swětowym niwowje.

Hladajo na koncertowe programy dźensa zrědka wćipnosć začuwamy. Duchowna hudźba 13. apryla w Budyskej tachantskej cyrkwi we wobłuku pastoralno-wuměłskeho projekta »Swětło pozbudźa« wosadow swjateho Pětra słuša do kategorije wurjadneho. Jana Pawoła Nagelowa zrědka zanjesena Sinfonia V »Tři modlitwy«, skomponowana srjedź 1990tych lět, stwori cuze, hewak njesłyšane zynki a zwuki. Zo by tutón efekt docpěł, wužiwaše Nagel rezonancu drjewa. Njewuwi jeničce drjewjaki (z kamuškami pjelnjene drjewa) abo banjaki (ze zornom pjelnjene banje), přefungowa tež drjewjanu dóńcu, zo móžeše so na njej bić. Wuslědk je starodawny a přirodny zwuk.

Duchownu hudźbu zahaji hymna na serbsku domiznu »Ow serbska zemja« Bjarnata Krawca. Z wołtarnišća spěwaše chór Serbskeho gymnazija pod nawodom Friedemanna Böhme. Stajnje zaso překwapja chór publikum ze zapalom a wjesołym wašnjom. Intonacija bě wurjadna, Böhme wudźěła kóždy zynk akribisce a spěwarki a spěwarjo to wuběrnje přesadźichu. Po přewšo poradźenym zazběhu poda so chór na emporu, we wołtarnišću zwostachu instrumenty.

Nětko zaklinčachu prěnjej dźělej Nageloweje Sinfonije V. »Modlitwa I, Božo, pomhaj nam« je antifona za pišćele a bijadła. Započinajo z dyrom gonga we wołtarnišću přeńdźe k solistam při bubonach na emporje. Slědowachu zwony we wołtarnišću a pišćele. Najebać zdalenosćow we wulkej cyrkwi wšitcy wuběrnje zhromadnje hudźachu. Tak nastachu, natwarjejo na pochodowe rytmy, fascinowace zwukowe płoniny. W zwonach namakachu wot Böhme spěwajo zahrate pišćelowe melodije swój wothłós. Je zajimawe, kak derje »nowy« instrumentarij mjez sobu harmonowaše a kak mnohostronsce so dóńca wužiwaše. Wotwisnje wot toho, z čim a kak na nju biješ, klinči dóńca raz błuka, raz swětła, přeco z drjewjanym, ćopłym zwukom. Bubnowar Nils Kochskämper (stipendiat bubonow Giuseppe-Sinopoli-akademije Statneje kapały Drježdźany) a Cornelius Altmann (prěni bubnowar a zastupowacy solo-bubnowar Lipšćanskeho sinfoniskeho orchestra) hraještaj jara žiwje a z lubosću k detailej.

Kocorowe kompozicije charakterizuja hač do dźensnišeho serbsku hudźbnu kulturu. Jeho zwjazanje zrozumliweje harmoniki a na ludowy spěw nawjazowaceje melodije, kotrež ma so po duktusu serbskeje rěče, je přikładne. Ćežišćo jeho kompozitoriskeho tworjenja bě falowaceho profesionelneho orchestra dla komorna a wokalna hudźba. Wulka chórowa sinfonika a jeho opera hač do dźensnišeho jenož jako klawěrnej wersiji předležitej. Tež za oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« bě Kocor jenož mało dźělow za předstajenje 1862 w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje instrumentował. Tehdy zaklinčachu wone we wobłuku jeho beneficneho koncerta pod patronatstwom kralowny Amalije Awgusty. Wuchadźejo z krasneje altoweje arije »Kak je to město puste«, tekst, kiž ma přez Mauersbergerowe zhudźbnjenje w Drježdźanach, wosebje při Křižnej cyrkwi, wosebity zynk, bě Kocor wulki duchowny oratorij koncipował. Teksty ze wšelakich starozakonskich knihow a psalmow je sam zestajił. Kocorowa hudźba interpretuje teksty oratorija jara wobraznje. Skóržba bibliskich awtorow nad potłóčowanjom luda Israel so w tekstowej zestawje do poćaha k »bjezbóžnosći« luda, jeho wotwobroćenju wot Boha staja. Wjesołe, nadźijepołne wokomiki nabywa oratorij stajnje potom, hdyž dopomina so lud na lubosć Božu, hdyž sej Bože přiwobroćenje wuwědomi. Lochce móžemy w Kocorowym zhladowanju na Israel paralele k jeho serbskemu ludej namakać. Tež w »Israelowej zrudobje a tróšće« Kocor serbsku rěčnu melodiju přewozmje, tak zo da so oratorij derje spěwać a je derje zrozumliwy. Při tym pušći wón jednory ludospěwny zynk, dowoli wulke dramatiske wubuchi, pokazuje zmužitosć w harmonice a rytmice, staja na hudźbnikow a spěwarjow wulke naroki.